Қарт тарихтың қатпарына қарасақ, қаралы қазақ түрлі басқыншылықты бастан өткеріп, небір тауқыметті артта қалдырған. Соның бірі – ХХ ғасырдың басында талайды сарсаңға салып, қасірет шектірген ашаршылық пен саяси қуғын-сүргін.
Ұлттық қауіпсіздік комитетінің құрметті ардагері, отставкадағы полковник Әмірхан Бәкірұлымен солақай саясат құрбандарын еске алу күні қарсаңында әңгімелесіп, ақтаңдақтар ақиқатын зерделеудегі еңбегіне тоқталдық.
– Қызмет бабымен сіздің репрессияға ұшырағандарды жаппай ақтау ісіне араласқаныңызды білеміз. Ол қалай жүрді?
– Репрессия құрбандарын ақтау науқаны Горбачев билікке келгеннен кейін басталды. Ол кезде ұлттық қауіпсіздік комитетінің облыстық басқармасында аға тергеушімін, комиссия төрағасы болып бекітілдім. Архив құжаттарымен танысу кезінде мені қуғын-сүргінге ұшырағандардың көптігі таңғалдырды. Зиялы қауым өкілдерінен бөлек, жауапқа тартылғандардың шамамен 40 проценті – жазу-сызудан хабары жоқ шаруалар. Басым бөлігі атылған немесе Сібірге жер аударылған.
Бір-бірінің үстінен арыз-шағымды қарша боратқаны байқалады. «Социалистік Қазақстан» газетін басқарған жерлесіміз Жүсіпбек Арыстанов: «Редактор болған кезімде арыз-шағым көп келетін. Іріктеп бірен-саранын жариялаймыз, қалғанын жасырып қаламыз» деп жазыпты.
Біз материалды жинақтап, прокуратураға жіберуіміз керек. Содан репрессияның ауқымдылығын білдіртпес үшін қолға түскен құжаттарды реттілігін бұзып өткізуге тура келді. Комитет халықтың наразылығын туғызбау, тыныштыққа іріткі түсірмеу жағына мән берді. Қуғын-сүргін көргендерді ақтау ісі туралы халықты ұдайы ақпараттандырып отырдық.
– Сонымен, статистика қалай түзілді?
– Ашаршылық пен қуғын-сүргін жылдары Кеңес одағы бойынша «контрреволюциялық қылмысы» үшін 3778254 адам қамалып, оның 786098-і ату жазасына кесілді. «Отанына опасыздық жасағандарға» арналған лагерьлерде 1317195 адам болды. Олардың 830491-і – орыс, 181905-і – украин, 44785-і – беларусь, 17121-і – қазақ. Тек 1937-1938 жылдары Қазақстанда 103 мың адам қамауға алынып, оның 25 мыңы атылды.
Біздің өңірден де талай адам солақай саясаттан жапа шекті. Ұлттық қауіпсіздік комитеті облыстық департаментінің мұражайында 2543 қылмыстық іс сақталып келді. Кейін ішкі істер департаментінің мұражайына өткізілді. Олар бойынша 4234 адам жауапқа тартылып, 526 адамға ауыр үкім шығарылды. Бұл тізімде 2043 қазақ, 1620 орыс, 260 кәріс, сонымен қатар неміс, поляк, еврейлер бар.
Ақтаңдақтарды ақтау басталғанда зорлық-зомбылыққа ұшырағандардың ағайын-туыстары марқұмдардың жерленген орындарын тауып беруді талап етті.
– Таба алдыңыздар ма?
– Аласапыран уақытта ең ауыр үкімді орындағандарды іздестіріп көрдік. Алдымен 1930-1940 жылдары облыстық басқармада жұмыс істеген ОГПУ-НКВД қызметкерлерінің тізімі алынды. Ату жазасын жүзеге асырған «А» бөліміндегі 16 адамның жеке істері тергелді. Құжатта фамилия мен қауіпсіздік органдарынан шығарылған уақыты ғана көрсетілгендіктен мекен-жайды анықтау мүмкін болған жоқ. Жалғыз Гончарова деген әйелді тауып, жауап алдық. Ол «А» бөлімінде хатшылық қызмет атқарғанын растады. Бірақ ату шараларына қатыспаған.
1960-1961 жылдары Қазақ ССР мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің өкілдері тексеріліп, тергеу кезіндегі заңсыздықтары үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылуы тиіс болған. Алайда, рақымшылық жасау туралы заңға байланысты істер қысқартылып, барлығы дерлік Ресейге қоныс аударған.
– Жендеттер үкімді қалай орындаған?
– Тәртіпке сәйкес жазалау мен жерлеу туралы бұйрық құпия түрде жүргізілген. Оған дәлел боларлық құжаттардың бірін сөзбе-сөз келтірейін: «Подписка. 1941 год, август, 1. Я, нижеподписавшийся шофер УНКГБ по Кзыл-Ординской области Безноско В.А. выдал настоящую подписку начальнику 2 отделения УНКГБ сержанту г.б. Хранину в том, что об известном мне факте исполнения приговора в отношении осужденного к расстрелу Колмыкова никому и не при каких обстаятельствах не разглашу. Я предупрежден, что в случае нарушения настоящей подписки несу ответственность в уголовном порядке. К сему (қолы). 1.08.41 г»
Қауіпсіздік органдарынан табылған кейбір құжаттан ату жазасы қалай жүзеге асырылғанын байқауға болады. Соның бірінде: «Акт 1930 года, мая 15-го дня, гор. Кзыл-Орда. Мы, нижеподписавшиеся – старший уполномоченный 3-го отделения Набатов, уполномоченный 1-го отделения Ришт и о/уполномоченный того же отделения Маркениц, в присутствии прокурора по Кзыл-Ординскому округу Бахтыбергенова, составили настоящий акт в том, что на основании выписки из протокола заседания Тройки при ПП ОГПУ по Казахстану от 24 апреля 1930 года, по делу №258 – Максина Р.К., Павлычева И.Е., Овчинникова М.М., Павлычева Ф.М. и Ильчева П.М., о применени к ним высшей меры социальной защиты – расстрела. Приговор сего 13 мая в 3 часа ночи местного времени привели в исполонение посредством расстрела в 6 километрах юго-восточнее гор. Кзыл-Орда, трупы закрыты в общей могиле, на глубину 2х2 метра. Приговор привели в исполнение…» Әрі қарай актіге қол қойған ОГПУ қызметкерлерінің аты-жөні жазылған.
– Марқұмдар облыс орталығының «Арай» шағын ауданындағы мемориалды кешен маңында жерленген көрінеді. Бұл қалай анықталды?
– Облыстық «Ленин жолы» (қазіргі «Сыр бойы») газетінің тілшісі, журналист Мырқы Исаев тарихи әділеттілікті қалпына келтіру, тоталитаризм құрбандарын есте қалдыруға айтарлықтай үлес қосты. Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған екітомдық «Аза» естелік кітабына жазықсыз жазаланғандар туралы мақалалары енді. 1941-1945 жылдары соғыста қаза тапқан, хабарсыз кеткен жауынгерлерді дәріптеген төрттомдық «Боздақтар» кітабының бас редакторы болды.
Тоқсаныншы жылдары ағамыздың бастамасымен ату жазасына кесілгендердің жерленген орнын іздестіру басталды. Қауіпсіздік органдарының қызметкерлеріне ауыр жаза Қарауылтөбе қыстағы, қаладағы Куйбышев көшесінің бойы, МАИ және Тасбөгет кентінің маңайындағы аумақта орындалғанын жеткізді. Дәлел ретінде Сырдария аудандық «Жаңадария» газетіндегі «Қырық молдаға түскен құрық», Тереңөзек аудандық «Еңбек туы» газетіндегі «Алтын тіс арқылы танылған өлік» мақалаларын ұсынды. 1995 жылы 9 қарашада жергілікті «Сейхун» телеарнасынан қала шетіндегі сусымалы шегеқұмның арасынан бірнеше адам сүйегі табылғаны туралы бейнесюжет көрсетілді. Бұл жерді жұрт «Сабалаққұм» атап кеткен екен.
– Жылда 31 мамырда митинг өтетін орын ғой?
– Иә, сол. Ертеңіне қалалық «Ақмешіт апталығы» газетінде осы тақырыпта көлемді материал жарияланды. Ұлттық қауіпсіздік комитетінің басқарма бастығы, полковник Нұрахмет Ералиев облыс прокурорына аталған дерекке байланысты қылмыстық іс қозғау жөнінде хат жолдады. Іс қозғалып, сот-медицина сараптамасы жүргізілді. Нәтижесінде саяси қуғын-сүргін құрбандарының жаппай жерленген орны айқындалды. «Сабалаққұмда» ескерткіш орнатылып, жыл сайын еске алу шарасы өткізілетін болды.
– Енді ашаршылық тақырыбына ауыссақ. Ғасырлар бойы мал бағып, даланы еркін жайлаған қазақ оған қалай тап болды?
– Кеңес өкіметінің билігі қазақтың байларын ғана малынан айырып қоймай, статистиканы толтыру үшін кедейлерге де тиіскен. Екі-үш қойы бар адамнан оны қырқып, жүнін өткізуді талап еткен. Ал қыс болса қыр астында. Сталиндік саясаттың сыры – малынан айыру арқылы қазақты қыру. Бірақ әлі күнге дейін мұның голодомор геноциді екені туралы ғылыми һәм тарихи тұжырым жасалған жоқ.
Ұлттың көзін құртудың түрлі амалы бар. Сталиннің тұсында кеңес өкіметі экономиканы әлсірету арқылы әдейі осындай қадамға барды. Ауыр өнеркәсіпті дамыту үшін колхоз ұйымдастыру керек болды. Большевиктер кеңес өкіметін күшейтуді мақсат тұтқанмен адам шығынына бас ауыртқан жоқ.
– Әңгімеміздің әлқиссасында сіз жауапқа тартылғандардың 40 проценті шаруалар екенін айттыңыз. Олардың қарсылық әрекеті қандай сипатта еді?
– Өткен ғасырдың 30-шы жылдары негізінен шаруалар жауапқа тартылған. Жазда жайлауға, қыста қыстауға көшіп үйреніп қалған қазақты ресми Мәскеу отырықшы ұлтқа айналдырғысы келді. Үш жылға жоспарланған ұжымдастыру жоспарын Қазақстан бір жылда аяқтау үшін жанталасты. Ресей 10 процентке орындағанда, бізде ол 64 процентке жетті. Бірақ шаруалар талапқа бағынғысы келген жоқ. Қарсылық танытты. Өз басым мұны көтеріліс деп есептемеймін. Шаруалар небәрі қалыпты өмірді жалғастыру үшін қорғанды. Сөйте тұра, олар «банда» қатарына жатқызылып, Қылмыстық кодекс аясында аяусыз жазаланды.
1929-1931 жылдары қазақ жерінде 2 мыңға жуық халық толқуы өткен. Бірқатары асқына келе Кеңес өкіметіне қарсы қарулы көтеріліске ұласқан. Мұның негізгі себептері – ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру, орташаларды, кейде тіпті кедейлерді де кулактар қатарына қосып, мал-мүлкінен айыру, дінге тыйым салу. Әсіресе, Қызылорда, Маңғыстау, Ақтөбе өңірлерінде халық ұжымдастыруды құптамайтынын білдіріп, көптеп бас көтерді. Біздегі Қарақұм, Қызылқұм, Асандар көтерілістері кеңес өкіметінің авантюристік шараларына қарсылық түрінде өрбіді. Бірақ бұлар «антикеңестік» деп бағаланған жоқ.
– Шаруалар сонда нақақтан-нақақ сотталды ғой…
– Кеңестік әміршілдік жүйеге қарсы қарулы қақтығыстардың бірі – Қарақұм көтерілісі. Құрамында Қазақ орталық атқару комитеті төрағасының орынбасары Әліби Жангелдин, жазушылар Сәкен Сейфуллин, Ғабит Мүсірепов, тағы басқалар бар мемлекеттік комиссия Қарақұмға келген. Ақсақалдарды жинап, келіссөздер жүргізген. Қару-жарақты тапсыруға көндірген. Сөйтіп, біртіндеп бейбіт өмірге орала бастағанда ОГПУ үкіметтік комиссияның шешімін күтпей, көптеген адамды «жиналыс өткіземіз» деген желеумен Аралға жинаған. Сорақысы сол, олардың арасында қақтығысқа қатыспағандар да бар. Кейін бір вагонға тиеп, Алматыға апарып, жайратып салған.
Аралдың Бөген ауылында бір ақсақалды «халық жауы» деп ату жазасына кескен. Айыптау үкімдерінде бірнеше адамның өліміне қатысы бары келтірілген. Бірақ ол әлгілердің кім екенін де білмеген. Не үшін сотталғанын өзі түсінбеген. Жауап түгел орыс тілінде алынған, аудармашы болмаған. Малдың соңында жүрген қазақ оны қайдан ұқсын?! Ендігі бір қылмыстық істе айыпталушы соңына қол қойып, тұсына араб тілінде жазба қалдырыпты. Тіл білетін маманға көрсетсем, бұл оның «менің кінәм жоқ» дегені екен.
– Сталиндік саясаттың дәл қазақтай азабын тартқан ұлт жоқ сияқты…
– Қазақтан бөлек, украиндар да репрессия зардабын көп тартты. Кеңес өкіметіне Украинаның еті, біздің егініміз керек болды.
– Әңгімеңізге рахмет!
Әңгімелескен
Назерке САНИЯЗОВА,
«Сыр бойы».
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
