Ұлт тарихындағы азалы кезең – ашаршылық зұлматының зардабын сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес. Мемлекет басшысы өз мақаласында ғалымдар тарапынан осы тақырыптың әлі күнге дейін шынайы бағасы берілмей отырғанына назар аударды.
Сол бір қасіретті кезеңнің сұп–суық көрінісін көз алдыңа келтіріп, қазақ халқының көрген қиямет–қайымын қаз–қалпында қағазға түсірген қазақтың белгілі жазушысы, «Алаш» сыйлығының иегері Адам Мекебаевтың «Құпия қойма» романын қолға алып, мазмұнына бойлап көрейік. Қазақ ұлтының тарихындағы ауыр да ащы қасірет еді бұл. Иә, біз үшін ең маңыздысы – романдағы тарихи шындық. Бүгінгі және болашақ ұрпақ бұл шығарманы оқи отырып, өткеннің ащы сабағын ұғынуы тиіс. Осы тұрғыда Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің доценті, филология ғылымдарының кандидаты Айман Айтбаевамен «Құпия қойма» романының идеясы мен көркемдік мазмұны тақырыбында ой бөліскен едік.
– Сіздің ойыңызша, яғни, қоғамдық–саяси тұрғыдан қарағанда, «Құпия қойманың» тақырыбы мен идеясы қандай?
– Роман 1979 жылы «Жалын» баспасынан шықты. Ол уақытта қазақ әдебиетінде ашаршылық тақырыбы мүлдем жабық тақырып болатын. А.Мекебаевтың азаматтығы сол, тоталитарлық билік үстемдік құрып, қылышынан қан тамып тұрған кездің өзінде адамзатты қынадай қырған ашаршылық жайлы ақиқатты боямасыз, бүкпесіз шынайы жаза білгендігінде еді. Оқырманын еріксіз алға жетелейтін романның «Ол бүгіннен қалмай баласы мен әйелінің, сонан соң өзінің аштан өлетінін білді» деп басталуы болса, сонымен бірге, бейшара халге түскен адамдар тағдыры.
Тарихи салмағы басым көркем шығарманың негізгі идеясы – сол бір сұрапыл кезеңдегі қазақ халқының тақсыретті тағдыры. Жұмыр жердің төрт құбыласына тарыдай шашылған қандастарымыздан айдың күннің аманында айырылсақ та, шаңырағымыз сан рет шайқалып, өмір мен өлім белдескен, тұтастай ұлттың тағдыры қыл үстінде тұрған қиын-қыстау кезеңдерде де келер күннен үміт үзбеген қайсар халқымыздың бітім-болмысын көрсету. Аласапыран заманда аштан өлсе де, ардан безбейтін текті халқымыздың қадір-қасиетін романдағы күрделі қайшылықтар арқылы айқындау.
Романдағы оқиға кейіпкерлері біздің Сырдың бойы, Қармақшы жерінің тұрғындары екенін жақсы білеміз. Шығарманың басты кейіпкері – Түктібайдың болмысы арқылы шытырман оқиғалы туындының мазмұны ащы шындықтың жүгін көтеріп тұр. Адами мінез-құлықтың, ниет, пиғылдың өзгерісін терең сараптай келіп, автор қорытынды жасауды оқырманның өз еркіне қалдырады. Оқырманның да ойы сан-саққа шашырап, әуелгіде тажал ортасынан тірі қалу үшін арпалысқан басты кейіпкерді қиянатқа қия алмай дал болады. Алайда оның жеке басының қамы үшін қаншама жазықсыз жандарды құрбан етуін қалай құптармыз?.. Иә, шығарманың соңына жеткен оқырман ақыл-есі түзу, сана-сезімі қалыпты, ой-өресі орнықты адам баласының қандай жағдайда болмасын, адалдықтан, ардан аттамайтынын аңғарады. Оған ашкөз кейіпкердің қолынан қаза болған бірнеше адамдардың өмірі дәлел. Сол арқылы автор ащы шындықты әйгілеп, дәйекті оқиғалар желісіндегі адами келбеттің айқын сипаттамасы оқырманды ауыр ойға жетелейді.
Оқиға желісі бас кейіпкер Түктібай бейнесі арқылы суреттеліп, зұлмат қасіреті айқындала түседі. Аштықтан әбден қалжыраған, қайрат-жігерден айырыла бастаған Түктібай әйелі Сырғалыға өзін өлтіріп, баласымен екеуіне өз етін қорек етіп, аман қалуды ұсынады. Демек, аштық зардабы әбден бойын жеңіп, одан соң ақыл-есін, адамдық қасиетін де жеңе бастағаны еді. Осы жерде Сырғалының: «Ата-анасының етін жеген бала ұрпақ болып жарытпайды» деген бір ауыз сөзі адамзат баласына үлкен ой салатындай. Жазушы бұл арқылы өлім мен өмір тайталасып тұрған шақта адамдық қасиетін жоғалтпай, ар-ожданын биік қойған, бүгінін емес, ертеңін ойлаған қазақ әйелінің болмысын танытады. Сол сияқты, адал ниетті Мәдина да ақыр аяғында алаяқтың құрығына түсіп, тағдыры тәлкекке ұшырады. Түпкі мақсатына жеткен соң Түктібай оны бала-шағасымен тастап, қашып кетеді. Ал ана байғұс жетімектерін жетелеп жүріп жеткізеді.
Айта кетейік, жыл басында Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, «Алаш» сыйлығының иегері Адам Мекебаевтың замана сырын шертетін көркем туындыларын ұлықтау мақсатында «Болашақ» университетінде Адам Мекебаев шығармаларындағы Ұлы дала құпиясы» тақырыбында республикалық ғылыми-танымдық конференция өткен болатын. Онда елімізге белгілі ғалымдар ой бөлісіп, жазушының талантын жан-жақты қырынан аша білді. Осылайша Сыр бойының зиялы қауымы туған жердің талантты перзентіне құрметін білдірді.
– Шығарманың басты кейіпкері Түктібайдың жанкештілігінде шек жоқ. Алайда қанша қарманса да, ажал аранынан құтыла алмады…
– Романдағы Түктібай бейнесі – адам жаратылысының мың қатпарлы екеніне дәлел. Ондай адамдар қырық жыл қырғын болса да өлмеудің қамын табады. Дегенмен, аштықтың тырнағынан құтылам деп қанша тырбанса да, Алланың құрығынан құтыла алмады. Өлер шағында оның өз жазасын өз аузымен айтқызды. Талшық іздеп барып, жат елдің итіне таланып жатқан Түктібай ажыратуға ұмтылған қазақтарға: «Тимеңдер, төбетке!.. Таласын, таласын! Біз де бір кездерде өз халқымызды ит болып талағанбыз!» деп өліп кетуі қандай әсерлі?! Міне, шеберлік!
Иә, ашыққан адамның психологиясы өте қатты өзгереді. Десек те, романда қанша қиналса да, ең соңғы мүмкіндікке дейін баласын жеуді ойлаған кейіпкермен кездеспейміз. Тек бір ғана жерде Түктібайдың өліп жатқан адамның сан етінен кесіп жеуді ойлағаны адам жанын түршіктіреді… Миллиондаған адамнан айырылып қана қоймай, сана өзгеріп, адамшылықтан айырыла жаздадық. Қаншама ауыр да ащы, қайғылы да қараңғы күндер болған сайын жарыққа ұмтылу керек. Сүрініп жығылмаңыз, қанатыңызды талдырмаңыз деген пассионарлық қасиетті, ерекше ұлттық мінез-құлық ерекшілігімізді жазушы Қабыш пен Мәдинаның образына жинақтау арқылы береді.
– Иә, оқиға кейіпкері Қабыш та көппен бірдей тауқымет тартты. Ұрпағының зұлматтан аман қалуы оны да ойландырды ғой. Әйтсе де қиянатқа бармады. Соңында қара ниетті Түктібайдың қолынан құрбан болды…
– Қабыш қазақ ортасындағы халық өкіліне тән шынайы болмысымен бейнеленген. Түктібайдың кезекті құрбанына айналған ол – сол кездегі дәрменсіз қазақтың өзі секілді. Аштықтың азабын тарта жүріп, ардан аттамайды. Айналасына қиянат қылмайды. Тіпті Сатыпалдының құпия қоймасының қайда екенін білсе де, аманатқа адалдық танытып, қойманы іздемейді. Күнделікті аулаған азын-аулақ балығымен бала-шағасын аш қалдырмайды. Алайда көкейін қазынаны табуға деген құмарлық жайлаған ашкөз Түктібайдың құрбанына айналды. Бір ғана көңіл медеті – артында ұрпақ қалды. Солар тірі қалар, солар тіршілігін жалғастырар… Жазушы бар жоғы үш-төрт кейіпкер арқылы: Сатыбалды, Қабыш, Мәдина, Түктібай, Сырға, Жиенқұл өткерген тақсыретті халді суреттей отырып, тұтастай қазақ халқы басынан кешкен қасірет сырының құпиясына оқырманын еріксіз үңілдіреді. Оны жалпыұлттық деңгейге дейін көтереді. Тағдырдың ауыр сынағы тура келгенде адамдардың әр-алуан мінез-құлық қасиеттеріне сәйкес әрекеттерімен танылатыны реалистікпен сараланған.
– Қабыштың жары Мәдинаның бейнесі қандай?
– Мәдина – қазақ әйелінің рухани әлемін танытатын бейне. Роман соңында Мәдинаның оң жағында адам атаулыға жақсылық жасауға жаны құмар азамат, жан жарынан қалған тұяқ – Серғазысы, сол жағында сөз еткендер өкпесіз, ренішсіз еске түсірмейтін қаражүрек кісінің қанынан жаралған ұрпақ – Тоқшылық тұр. Ана байғұс солардың болашағын ойланбай тұра алар емес. Болашақтың иесін дұрыс тәрбиелеу – ұлттық иммунитетті егу, бұл – адами парыз. Осы жауапкершілігі мол міндетті жазушы әйел-анаға сеніп тапсырғандай. Романның көркемдік шешімі де шынайы. Жазушы өзінің әрбір шығармасы арқылы «жаным арымның садағасы» деген халық даналығын еске салып, түйінді ой тастайды, тәрбиелейді, толғандырады.
Романның үш бөлігіндегі сюжеттерде Мәдинаның жары Қабышпен бірге тамақ іздеп сабылған сәттерінде қаншама рет қауіп-қатермен бетпе-бет келгені, күйеуі қаза тапқан кездегі жан күйзелісі, бәрінен қиыны, күйеуін Түктібайдың өлтіргенін білмей, өзін және балаларын аштықтан құтқару үшін алаяққа алданып, оған әйелдікке амалсыз көніп қор болғаны, осының бәрі – өте ауыр болса да, өмір шындығы. Ең соңында жасырылған қойма кілтін Түктібайға беріп, өзі оның арбауына түсіп, «құрбаны» болғанын білмей де қалады. Бұл бір ғана Мәдинаның кешкен тағдыры емес, бүтін ұлттың қасіреті еді…
«Құпия қойма» романы – өмір қозғалысындағы адам жанының алуан түрлі құбылыстарын жан-жақты қамтуымен ерекшеленетін шығарма. Эпикалық туындыдағы психологиялық талдаулармен бейнеленген кейіпкерлер жан әлеміне тән қарама-қайшылықты қасиеттер, құбылыстар негізделген қарым-қатынастар да, көңіл-күй қобалжулары, тебіреністері де суреткерлік таныммен қамтылған. Романның тұтас желісінде психологиялық егіздеулер үнемі өріле қолданылған. Кейіпкерлердің ішкі сезімдері мен қоршаған әлеуметтік-тұрмыстық ортаның табиғат құбылыстарымен, көріністерімен қатарлас бейнеленуі шығарманың көркемдік сипатындағы әсерлілікті дамыта, күшейе түскендей сабақтасып отырады. Өкіметтің қуғын-сүргіні, ес жиғызбай сыпырып-сиырған алым-салығы, ішіп-жеуге ештеңесі қалмай аштықтан бұралып далада да, үйінде де өліп жатқандар, жүрек жалғарлық тамақ іздеп сабылғандар, т.б. барлығының да табиғат келбетімен қосарлана бейнеленуі романның психологиялық талдаумен өрілген композициясындағы шынайы эстетикалық сымбатты танытады.
– Оқиғаның соңында құпия қойманы тауып, өліп-талып жеткен жеткен дүниесі Түктібайға опа бермеді…
– Иә, оқиғаның басты кейіпкері Түктібай бұл қойманы табу үшін қалай жанталасты десеңізші? Ә дегеннен-ақ әйелінен, баласынан айырылды. Ашу-ыза бойын кернеп, жолында кездескеннің бәріне жауыға қарады. Өзі секілді аш-арық, әбден жұтаған жандардың бала-шағасы үшін әзер деп тапқан талшығын тартып алып, қиянат жасады. Мойнына қаншама жазықсыз жанның қанын жүктеді. Қабышты өлтіре тұрып, оның жары Мәдинаға қамқорлық танытқан болып, ақыры құпия қойманың кілтін қолына түсірді. Бірақ көлденең келген дүние опа бермеді. Жанын аман алып қаламын деп жат елге жеткенде итке таланып, жарық дүниемен қош айтысты… Бірақ Мәдинаның құрсағында оның ұрпағы қалды. Ары таза, адал Қабыш пен арам ниетті Түктібайдың ұрпағы бір отбасында қатар өседі. Бұл да жақсылық пен жамандықтың қашан да қатар жүретінінің көрінісі секілді…
Адамзат өміріндегі, оның ішінде қазақ халқының басынан өткен қасірет – аштық зұлматы тақырыбында ашық жазған Адам Мекебаевтың еңбектерінен кейін, жерлесіміз, режиссер-драматург Әмір Мәжитовтың «Бір үзім нан» пьесасы да – оқырман көңілінен жоғары орын алған шығарма. Бұл жерде Сыр бойы жазушыларының кеңестік саясаттың қысымынан қаймықпай, жабық тақырыпқа қалам тартқаны бізді бейжай қалдырмауы тиіс…
«Адам Мекебаев – мына жарық дүниенің сыры мен жұмбағын сөз дейтін киелі әлем арқылы қабылдап, тануға бар саналы өмірін арнаған жазушы» дейді ақын, Мемлекеттік сыйлықтың иегері Н.Оразалин. Расында, жазушы сол бір құпия қойманың сырын ашу арқылы өмір үшін арпалыстағы адам жанының да мың қатпарлы құпиясын терең толғап, қаз-қалпында алға тартады. Осы орайда көрнекті жазушы Адам Мекебаевтың «Құпия қойма» романы Тәуелсіз Қазақ елінің тарихында өшпестей орны бар көркем туынды екенін тағы бір мәрте айтқымыз келеді.
Әңгімелескен
Ғазиза ӘБІЛДА,
«Сыр бойы»
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
