Сахнаның саф алтыны секілді

Облыстық Н.Бекежанов атындағы қазақ музыкалық драма театрының көркемдік жетекшісі, белгілі режиссер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, ІІ дәрежелі «Барыс» және «Құрмет» ордендерінің иегері Хұсейін Әмір-Темірмен әңгіме.

– Хұсейін аға, алдымен, биылғы 85 жасқа толған төл мерекеңізбен құттықтаймын. Сіз театр өнерінің биік белесіне шыққан шынайы талант иесі есебінде күллі қазақ еліне танымал тұлғасыз.
Әдеттегі салыстырумен айтсақ, өткен өмірге сегізінші белестен бір күн салып көріңізші. Қарапайым ауыл баласының актер, режиссер боламын деген арманы қалай басталды? Мүмкін, ата-анаңыздың тәрбиесі әсер еткен шығар?

– Менің атам Әмір-Темір Бұқарада оқыған, Әзіреті Әлиден тараған Сейіт қожа ұрпағы Мақтұм Сейіттен дәріс алған қырық ишанның бірі.

Белгілі журналист, көп жыл «Сыр бойы» газетінде еңбек еткен Құрманғали Ажаровтың атасы Ажар біздің ауылға ілім үйрет деп атамды Іңкәрдариядан Тереңөзек табанына көшіріп алған. Бұл 1900 жылдардың шамасы. Атам осы жерде мешіт ашқан. Қожа-молдаларға қырғидай тиген кеңес өкіметі атама ештеңе істей алмаған, ол кісі 1930 жылдардың өзінде өз мешітінде дәріс берген.

Әкем Жүсіп 1902 жылғы, ол кісі де діни сауатты болған. Атақты Басапа деген дін білгірінен сабақ алған. Сонау 1928-1930 жылдары Қызылорда округі құрамындағы Аламесек аудан орталығы болып тұрғанда «Ликбезде» яғни, «ликвидация безграмотности у населения» деп аталатын жаппай сауатсыздықты жоюға арналған мектепте сабақ берген. Қызылту ауылдық округінің (бұл қазіргі Сырдария ауданындағы А.Тоқмағанбетов ауылы) хатшысы болып жүріп соғысқа аттанған. Неміс тұтқынына түсіп, Мұстафа Шоқаймен кездескен. Мұстафа неміс әскери басшылығымен тіл табысып, азиялық жүздеген тұтқынды лагерьден босатқан. Кейін әкем совет әскерлеріне қосылған, соғыстан кейін сотты болған. Бұл ұзақ әңгіме.

Анам Шәрбан соғыс жылдарында күні-түні керзі етігін шешпей, жазда сая, қыста ық көрмей еткен жанкешті еңбеккер болыпты. Сол үшін суреті облыстың Құрмет тақтасына ілінген.

Мен Қызылорақ колхозының (кейін Қызылорақ, Майлықұм, Бидайкөл бәрі қосылып, 18-партсъезд совхозы болды) бастауыш мектебінде оқыдым. Төрт класс бір бөлмеде араласып отыратынбыз. Сосын мені Тереңөзектегі Калинин атындағы мектепке берді, 1957 жылы осы мектепті бітірдім.

Мектепте жүргенде ұшқыш болсам деп армандадым. Бала қиял биік қой. Сол кезде авиация оқуы біздің елімізде тек Орал қаласында ғана бар екен. Сол училищеге барғанмын, бірақ, денсаулығымнан бір кінәрат тауып қабылдамай қойды. Өз биігімнен құлап ауылға келдім де, колхозшы болдым.

– Өнерге қарай жол қайдан шықты?

– «Ленинградқа барсаң, оқуға түсесің, түсе алмасаң жұмыс істе» деді, әкем. Соғыс көрген, орыстың қалаларын көрген кісі ғой, не десе де – әке сөзі заң. Сонымен бардым. Орысшам аз, оқуға түсетін үмітім ақталмады. Бірақ өте жақсы әсер алдым. Эрмитажды көрдім, есімнен шықпай қалған бір көрініс – Нева жағасындағы ақ түн. Бәлкім, менің көркемдікке деген көкірек көзімді ашқан Ленинград болар, әйтеуір сол бір сұлу сәттердің естелігі есімнен шыққан емес.

– Сол әсермен өнер институтына бардыңыз ғой…

– Жоқ, 1959 жылы Алматыдағы политехникалық институттың тау-кен факультетіне түстім. Бірінші курстан бастап Қарағандының Дубовка дейтін селосындағы 101-шахтаға әкеліп салды. Студент емес, шахтер болдық. Менің «проходчик» деген мамандығым бар, көмір үңгіп, оны күрекпен дөңгелекті арбаларға тиейміз. Төрт жыл оқып, ауылға көмір тасуды үйрендім деп барамын ба деген ой келді. Ол оқудың артын күтпедім, бір жылдан соң тастап кеттім.

– Сіздің жан әлеміңізде өнерге деген бір бетбұрыс бар, сол шығар жай таптырмай жүрген…

– Солай екен, бала күнімде Чарли Чаплиннің киноларын көп көретінмін. Оның актерлігі таңғажайып қой. Менің жан дүниемде сол өнерге деген бір бетбұрыс бары рас еді. Оған әлгі айтқан Ажар атаның Әбілда деген баласының ұлы Ізбас та бір себепші болды. Ол Алматы консерваториясында оқитын. Ақыры мен де консерваторияға түстім. 1965 жылы консерваторияны бітіріп, Қарағанды театрына барып жұмыс істедім.

– Қызылордада театр жоқ па еді?

– Бар, Қызылордада театр 1960 жылы ашылды, Талдықорғаннан көшіп келді.

Студент кезімде көргенмін, «Мөлдір махаббат» қойылымы болып жатыр екен. Театр ұнамады, актерлар ішіп алған, сөздерін ұмытып қалып, ойдан қосып жатыр. Онысы тым ұнамсыз шығады.

1964 жылы бұл театрға Маман Байсеркенов режиссер болып келді де, осыдан бастап жұмысы жанданды. 1967 жылы театр Вишневскийдің «Оптимистік трагедия» деген спектаклімен Алматыға барып, көрерменнің қошеметіне бөленді.

Осы жылы мен де Қызылордаға оралдым. Көп ұзамай Мәскеуге барып, ГИТИС (Ресейдің театр өнері институты) жанындағы жоғары режиссерлік курстан өттім. Сөйтіп 1974 жылдан 1992 жылға дейін Н.Бекежанов театрында бас режиссер болдым. Сол жылдан 2003 жылға дейін Талдықорғанда жұмыс істедім. Қалған өмірім осы қарашаңырақта өтіп келе жатыр.

– Талдықорғанға неге кеттіңіз?

– Бұл да біраз әңгіме. Балақтан тартқандар болды. Жабығып жүргенімді көрген журналист Жақсылық Бекқожаев телевидениеге режиссер болып кел деді. Бардым. Осы кезде Алматыдағы үлкен мамандар «Қазақстанда үш театр бас режиссерсіз тұр, сіз телеарнада жүрсіз» деп мені Талдықорған облыстық театрына бас режиссер қылып жіберді.

– Сіз режиссер ретінде керемет инсценировка жасайсыз, яғни, өзгенің шығармасын өз табиғатыңыздан қорытып шығарасыз. Тұрмағанбеттің аудармасындағы Фердоусидің «Шахнамасын» М.Әуезов назирагөйлік дүние, анығырақ айтқанда бұл аудармадан алыс, өзінің төл туындысындай деп көрсеткен. Мен де сіздің қойылымдарыңызға осыған барабар баға берер едім.

Сол инсценировкалар және өзіңіздің жеке шығармаңыз жайлы, театр жетістіктері туралы айтып берсіңіз…

– Мен «Ешкімге керегі жоқ ауыл» деген комедия жазғанмын. Ол Түркістан театрында қойылды, көрермен ықыласы сезілді. Негізінен өзіңіз айтқандай, режиссер – инсценировка жасаушы. Ж.Аймауытовтың «Қанапия-Шәрбану», Б.Майлиннің «Талтаңбайдың тәртібі» пьесаларынан мен «Аласапыран» аталатын жаңа дүние шығардым. Бұл спектакльді 2005 жылы Қазан қаласының 1000 жылдығына арналған театр фестиваліне алып бардық.

2014 жылы театр Астана қаласында өткен халықаралық тілдер фестиваліне қатысып, Лондоннан, Санкт-Петербургтен келген театрлармен Дулат Исабековтің «Өкпек жолаушы» пьесасы бойынша ағылшын, орыс тілінде қойылған спектакльдермен жарысқа түстік. Қазақстан театрлары атынан қатысқан біздің театр қазақ тілінде Д.Исабековтің «Ескі үйдегі екі кездесу» спектаклін көрсетті. Шетелдік қонақтар біз қойған спектакльді жоғары бағалап, тілдер фестивалінің жеңімпазы ретінде Қазақстанның Ұлыбританиядағы өнер күндеріне шақырды.

Шотландияның Эдинбург қаласында өткен халықаралық «Фриндж» өнер фестиваліне Ғ.Мүсіреповтің «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» пьесасының желісі бойынша сахналанған «Ақбаян» драмасын алып барып, қойылым режиссері менің және артистер З.Төлепова мен Қ.Архабаев есімдері Еуропаның «Алтын кітабына» енді, театр ұжымы әлемнің ең үлкен өнер фестиваліне еркін қатысу құқына ие болды.

Биыл театырымыздың құрылғанына 70 жыл толды. Осыған орай, С.Майқанова атындағы халықаралық театр фестивалін өткізген едік. Оған Грузия, Румыния, Қырғызстан мемлекеттерінің театр ұжымдары келді. Осы фестивальда Н.Бекежанов театры Александр Островскийдің «Найзағай» драмасын сахналап, гран-при жүлдесін жеңіп алды.

– Өз жерінде өткізіп жатқасын, өздері алды деген жел сөздер болмады ма?

– Болды, бірақ, біз ондайларға өз мықтылығымызды қайта дәлелдік.

Биыл Қостанайда өткен халықаралық театр фестивалінде осы драманы сахналап, тағы да гран-при алдық. Басты рөлдердің бірін ойнаған Зәлипа Төлепова Қазақстан театр қайраткерлері одағының бір миллион теңгесі бар «Еңлікгүл» сыйлығын иеленді.

– Тамаша жаңалық екен! Соңғы жылдары театрға жаңа басшылар, жастар келді. Театр тынысы ашыла түсті дей аламыз ба?

– Толық айта аламыз. Театр директоры болып «Алтын домбыра» сыйлығының үш дүркін иегері Мұхтар Ниязов келді, жан-жаққа баратын өнер сапарлары көбейе түсті. Оның бәрі қаражатпен шешіледі.

Бас режиссерлік Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Бақытбек Темірбековке берілді. Өзімізден шыңдалып шыққан талант.

Қараша айының басында театр Бішкекте өткен халықаралық фестивальдан да, Түркістанда өткен Қ.Жандарбековтің 130 жылдығына арналған театр фестивалінде де 1-орын алып қайтты.

Биыл белді актеріміз Б.Алпысбаев еліміздің жоғары наградасы «Парасат» орденін, мен ІІ дәрежелі «Барыс» орденін алдық. Осының бәрінде біздің еңбегіміз, сонымен бірге ұжым басшыларының белсенділігі жатыр.

– Театр бейнесі, өзіңіздің, әріптестеріңіздің өнер жолы туралы 6 томдық кітап жаздыңыз. 160-қа жуық спектакльді сахналапсыз. Сыр елі театр өнеріне сіздей еңбек сіңірген жан болған жоқ деп айтуға әбден қақымыз бар.
Сексен бестің белесіне де тың, сергек қалпыңызбен жетіп отырсыз. Сізге, «сырбойылық» балаларыңыздың, іні-қарындастарыңыздың атынан ұзақ өмір, мықты денсаулық тілеймін.