Әңгіме Отыншыұлы Жылқаман батыр жайлы болмақ. Батырдың ата-тегіне келер болсақ, Кіші жүздің аға баласы алты Әлімнің бірі Шектіден тарайды. Шектіден-Шыңғыс, Өріс, Баубек туса, Баубектің үлкені Жақайымнан-Ақбура, Тоқбура, Ағыс пен Көгіс өрбиді. Көгістен 4 бала дүниеге келсе, соның Торжымбайынан-Көшімбет тарайды. Осы Көшімбеттен-Мәмбетқұл, Қарабатыр, Ораз туады. Қарабатырдан-Байшаған, одан біз әңгімелеп отырған батырдың атасы Нұралы, Нұралыдан Жылқаман батырдың әкесі Отыншы туады. Жылқаман бабамыз 5 әйел алған екен. Солардан Есқұл, Досқұл, Тілеуқұл, Қауқай, Әлмен және Дәрмен деген балалары болыпты.
Батыр бабамыз бүкіл ғұмырын Сыр бойын, Арал, Шалқар аймағын, одан әрі Атырау төңірегін сарттардан, естектерден (башқұрттар – Н.М.), қарақалпақ пен түрікмендердің шапқыншылығынан қорғаумен өткізген. Жылқаман батыр Арал өңірінде өмір сүрген, ал бейіті Қарақалпақстанға қарасты Қоңырат атырабындағы «Малшы» деген жерде деп келдік. Бұған қоса, оның туған және өмірден озған жылдарында да сәйкессіздіктер орын алып келді. Біз келтірген бүгінгі мәлімет соңғы табылған заттай деректерге сүйеніп беріліп отыр. Мәселен, бірқатар деректерде Отыншыұлы Жылқаман 1712 жылы туып, 1796 жылы 84 жасында қаза болды делінеді. Кейбіреулер оны 96 жас жасаған деп асыра айтып жібереді. Расында, ол 1712 жылы өмірге келіп, 1790 жылы 78 жасында бақилық болады. Бейіті Қарақалпақстанның «Малшы» деген жерінде деп айтылатын. О баста сонда жерленуі де ықтимал. Алайда, 1998 жылы құлпытасының Бөгеннен табылуы көп жайға қайта қарауға итермелейді. Әрине, бұл мәліметтер нақтылық үшін қажет. Олардағы аз-маз сәйкессіздіктер Жылқаман бабамыздың батырлығына ешқандай көлеңке түсіре алмайды. Себебі, оның батырлығы өзінің көзі тірісінде-ақ елге аңыз болып тарап кеткен. Бабамыздың ерлік мұрасын Н.Қосжанұлы сияқты жыршылар қағаз бетіне, ең ғажабы ұрпақ жадына өшпестей қылып, жазып қалдырған.
Танымал жазушы Айжарық Сәдібекұлының өткен жылы «Қазалы» газетінде жарияланған «Жылқаманның арманы» деген мақаласында оның алғашқы батырлығы жайлы мәлімет беріледі. Оқиға былай болған екен. Елдің шексіз құрметіне бөленген Құлан абызды тұтқиылдан жасаған шабуыл барысында башқұрттар өлтіріп кетеді. Абыздың кегін алуға ағайындарымен бірге жас батыр Жылқаман да аттанады. Башқұрттармен кездескенде олардың Күтір есімді батырымен Жылқаман жекпе-жекке шығып найзаласады. Жылқаман Күтірді шаншып өлтіргенмен, оның да найзасының ұшы мұның санына қадалып қалады. Абыроймен елге оралған баласын Жылқаманның өз шешесі емдейді. «Мұны көтергенде жыланның етіне жерік болғанмын. «Жыланды қырық кессе де, кесірткелік әлі бар» деген аталарымыз. Тірі келді, енді өле қоймас» деп найзаның ұшына арқан байлап, аяғын баласының санына тіреп тұрып, денедегі найзаның ұшын күшпен суырып алыпты.
Нұрмағамбет Қосжанұлының (1897-1937) «Сартай батыр» дастаны бар. 1725-26 жылдары жоңғар шапқыншылығы кезінде Ақшұбарды иеленгенде Жылқаман 13-14 жас шамасындағы жас жігіт екен. Ел аузында айтылып келген жырда: «Жақайымнан шыққан Жылқаман, ақшолақ мылтық асынған» деп келеді. Үш жүздің басы түгел қосылып, ұлы жорыққа аттанар алдында көптің қарасына ерген балаға көзі түскен Ұлы жүз батыры Қаршыға мырс етіп: «Кіші жүз олжаны көбірек қарпып қалу үшін ойын баласына дейін аттандырыпты ғой» деп әжуалапты. Сонда, Жылқаман «мен олжа үшін келгенім жоқ, жаумен жағаласқалы келдім. Сенбесеңіз, дәлелім міне» деп жауап ретінде садағымен Қаршыға батырдың дулығасындағы үкісін атып түсіреді. Содан бастап сан мәрте жорықтарға қатысып, атағы ел ішіне кең тарала бастайды. Кезінде Жылқаман батыр жас Жанқожаны үнемі жанынан қалдырмай алып жүрген» екен.
Сыр топырағының қаһарман перзенті Жылқаманның әсіресе, «ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» дүрбелеңі тұсында кеңірек таныла бастағаны дау тудырмайды. Осынау бір аласапыран жылдардағы жас батырдың ел қорғаудағы ерлігі мен мергендік қасиеті Нұрмағамбет Қосжанов қалдырған «Сартай батыр» дастанында:
«…Ақшұбар мылтық білтелі,
Білтенің ұшы қызыл шоқ
Дәріге шоқты түртеді.
Жоңғардың қалың жеріне
Ақшұбарды сілтеді.
Түтінін қосып түтінге,
Даусына даусын тіркеді.
Қалың жерге келгенше,
Шұбардың даусын іркеді.
Оқ тиген жоңғар оңдалап,
Жан-жағына үркеді».
Осы соғыста «Қанша оқ шығардың?» деп сұрағандарға мерген «100 оқ аттым» деп жауап берген екен. Сонда мергеннің жалғыз өзі бір ұрыста шамамен 100-ге жуық жауды жайратқан. Қорғасыннан құйылған оқтарын екі ұртына да салып алып жүретін қызық әдеті де бар екен батырдың. Жоғарыдағы жырдың мазмұнынан-ақ от қару деп аталған мылтықтың қазақтар арасында көп қолданылмайтыны көрінеді.
Қалыбаев Аманкелді деген азаматтың «Таңшолпан» журналының 2009 жылғы 1 нөміріндегі «Шектіде Жылқамандай батыр өткен» атты мақаласынан мынадай оқиға желісін оқуға болады: «Аралдан 25-30 шақырымдай «Қылышсор» деген жерде Капитан Гарбердің керуенін тонауға қоршап алады. Керуеншілер дереу қорғанысқа көшеді. Сөйтем дегенше олардың 2 солдатын Жылқаман атып түсіріп үлгіреді. Бұлардың екпінінен сескенген керуеншілер ақ жалау көтеріп, келіссөз жүргізуге шақырады. Тараптардың келісіміне сәйкес екі жақтан бір-бір мерген шығып, нысана ретінде қойылған 5 түйір теңгені атып құлатуы тиіс. Кім көп тигізсе, сол тараптың шарты орындалады. Орыстың мергені атқанда теңгелердің екеуі ғана құлапты да, Жылқаман мерген барлығына тигізіпті. Нәтижесінде керуеннің жартысын, әсіресе, мылтық тиелген жүкті қазақтар жағы алып қалыпты. Бірқатар деректерде 1853-1858 жылдары Есет Көтібарұлы мен Жанқожа батырдың көтерілістерінде әлгі мылтықтардың қолданылғаны айтылады».
Осы екі мысалдан от қарудың қазақтар үшін қаншалықты маңызды жаңалық болғанын білуге болады. Жылқаманның мергендік рөлі де осында. Ол бабамыз бұрынғы соғыс амалдары мен тәсілдерін ең бастысы, соғыс құралдарын өзгертетін уақыт жеткенін, сол арқылы қорғаныс қабілетімізді бірнеше есе арттыруға болатынын дәлелдеп берді. Мылтық тек қазақтарға ғана емес, бүткіл дүние жүзіне зор жаңалық әкелгені баршамызға белгілі. В.О.Ключевскийдің (орыстың әйгілі тарихшысы – Н.М.) сөзімен айтқанда, мылтық пайда болғанға дейін «көшпенділер тарихтың дырау қамшысы болды». Көріп отырғанымыздай, «мылтық пайда болғанға дейін».
А.Сейдімбек ағамыздың жазбаларында мынандай пікір бар. «Отты қару пайда болғанға дейінгі мыңдаған жылдық адамзат тарихында ат жалында өскен көшпелілер ең қаһарлы күш болғаны күмән тудырмайды. Еуразияның ұлы даласында мыңдаған жылдар бойы текетірес күй кешкен отырықшылар мен көшпелілер арасындағы қарсылық XVIII ғасырда өзінің шырқау шыңына жетіп еді. Нәтижесінде көшпелілер жеңілді. Жоқ, жеңілген көшпелілер емес, жеңілген көшпелілер системасы болатын. Технократтық даму бел алды. Бейнелеп айтсақ, қалың жауға қаймықпай қарсы шабатын Алпамысты қолында тапаншасы бар шибұт самогоншы тырс еткізіп атып тастайтын заман туды. Салт атты көшпелілер өркениетінің басынан бақыт құсы осылай ұшты. Олар тарих сахнасына атпен шығып, ат үстінен түспеген қалпы тарихтың еншісіне айналды» деп топшылайды. Осы тұрғыдан келгенде Жылқаман бабамыздың мылтық қаруын насихаттауын сол заманғы соғысу стратегиясындағы жаңалық деп қабылдаған әділетті болар еді.
Белгілі өлкетанушы Өмірзақ Жолымбетовтің «Сыр бойы» газетінің 2004 жылы 29 сәуірдегі нөмірінде «Ақшұбарлы Жылқаман батыр» тақырыбында мақаласы шықты. Онда автор батыр бабамыздың құлпытасы табылғанын, ендігі жерде оның туған-қайтқан жылдары жайлы нақты мәліметтің табылғанын және батырдың соңғы жорығы жайлы баяндайды. «1789 жылы қарақалпақтар Жылқаманның туысқан, үзеңгілес ағайыны Жылқайдар батырдың ауылын шауып, өзін өлтіріп кетеді. Сол тұста 77 жастағы Жылқаман Сыр шектілерін бір тудың астына жинап, ағайынның кегін алуға қарақалпаққа жорыққа аттанады. Осы жорықта 18 жасар Жанқожа қарақалпақтың Дықы батырын өлтіреді» дейді. Бұл жерде болар-болмашы түзету келтірген жөн болар. Жанқожа баба 1774 жылы өмірге келген. Егер Жылқаман бастаған қарақалпақтарға қарсы кек жорығы 1789 жылы болса, онда Жанқожа ол тұста 15-16 жастағы жас жігіт. Сонымен қатар, аталған мақалада Қорқыт ата атындағы ҚМУ ғылыми экспедициясының нәтижелі жұмыс жасағаны айтылады. Мысалы, «1998 жылы университет ғалымдары Арал теңізінің кепкен табанына жүргізген экспедициясы барысында бір қорымның орнынан Самарқанның көктасынан қашалған құлпытас тапты. Араб қарпімен жазылған белгі құлпытастың Жылқаман батырдыкі екенін анықтады. Онда батырдың туған, өлген жылдары 1712-1790 деп көрсетілгенін» келтіреді. Өз тарапымыздан қосарымыз осы экспедицияға Аралдың тумалары, жас ғалымдар, арабтанушы А.Тұрғанбаев пен филолог А.Оңғарбаев қатысқан. Құлпытас олардың сілтеуімен Бөген ауылының маңындағы «Тұяқты сордың» басынан табылғанын айта кетуіміз қажет. «Араб қарпімен жазылған құлыптасты осыдан бір ғасыр бұрын Байшағанның білікті ақсақалдары Орынборда жасатыпты. Ұзындығы 1 метр 10 см, ені 30 см».
Ел жадындағы әңгіме-деректермен қатар ресейліктердің мәліметтері мен соңғы кезде өлкетанушыларымыз тапқан материалдарға сүйене отырып, Жылқаман бабамыздың батырлығын сипаттайтын бірқатар іс-харекеттерді төмендегіше топтастыруға болады:
– Сартай батырмен жастайынан бірнеше рет жоңғар-қалмақтармен болған шешуші ұрыстарға қатысып, мергендік танытуы;
– Хиуа ханының тұтқынына түскен 500 сарбазды бір өзі барып мәмілегерлік шеберлігімен қоса жеке басының батырлығы арқасында құтқарып алуы;
– Қазақтың хас батыры Сырым Датұлын қоқандықтардың қоршауынан асқан ерлік танытып босатып алуы;
– Жасы 80-ге таянған шағында ұран шақырып, қол бастап туысы Жылқайдар батырдың кегін қайтару үшін қарақалпақтарға қарсы Шектінің ортақ қолын басқаруы.
Арал ауданында көп жылдар қызмет етіп келе жатқан ұлтжанды журналист Құндыз есімді замандасымыздың «батырлығына даналығы сай Жылқаман батыр бабамыз ақ сауытын шешпей, ат үстінде елін қорғап, ұрпағына ұшан-теңіз жерді аманатқа қалдырған. Халқының жоғын жоқтап, намысын қуған. Арада үш ғасырдан астам уақыт өтсе де, Жылқаман батырдың ерлікке толы есімі ел аузында сақталып келеді» деп суреттеген дерегінен баба рухын құрметтеуге арналған жігерлі жолдарды оқуға болады.
Батырдан өлерінде «Қандай арманыңыз бар?» деп сұрағанда «Ақшұбар мылтығымның түтінін түтініне қоса алсам да, дауысын дауысына қоса алмадым. Арманым сол» деп жауап берген екен. Сөзімізді қорытындылай келе, өзі 78 жыл өмір сүріп, оның 60 жылдайын туған елін қорғау үшін ат арқасына өткізген Отыншыұлы Жылқамандай батыр да мерген бабамыздың қандай құрметке де әбден лайық тарихи тұлға екенін тағы қайталап айтқымыз келеді.
Н.Мыңжас,
Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап
ғылыми кітапханасының директоры,
тарих ғылымдарының кандидаты, «Құрмет» орденінің иегері
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
