Арал ауданы Мергенсай ауылдық кеңесіне қарасты Жалаңаш ауылы Арал теңізі жағасына қоныс тепкен. Бұл ауылдың іргетасы 1920 жылы қаланған. Бүгінде ажарлы да базарлы ауылға айналған құтты мекеннің 90 жылдық тарихы бар.
Теңізбен тілдескен, уақытпен үндескен ауыл топырағынан есімі елге танымал талай текті тұлғалар нәр алған. Осыған орай қарымды қаламгер, жазушы-журналист, осы ауылдың тумасы Еркін Әбіл туған топырағының тарихы жайлы «Теңізбен тілдескен ауыл» атты деректі хикаятын жарыққа шығармақ. Тарихи-танымдық кітапта киелі мекен, оны өркендетуге үлес қосқан азаматтар жайлы әңгіме қозғалады. Қазақстанның түкпір-түкпіріндегі түлектер дерегі мен ауылдың 90 жылдық тарихы баяндалады.
Төменде осы кітаптан үзінді беріп отырмыз.
Жасымыз ұлғайғанымен, балалық бал дәуренді өткізген ауыл көз алдымда. Өмір есігін ақбас толқындары жарыса жүйткіп жататын Арал теңізі жағасындағы 90 жылдық тарихы бар «Бірлестік» ауылында ашқанмын. Көк теңіз толқындарының гүрілі, алып кемелердің айқайы әлі күнге дейін құлағымыздан кетпейді.
Көнекөздердің айтуынша, 1930 жылы он елді мекеннен Тастүбек, Қарабұлақ, Кішіқұм, Сарықұм, Үшшоқы, Мергенсай, Жалаңаш, Дәкі, Сарышығанақ, Сарышоқыдан «Бірлестік» атты жаңа шаңырақ бас көтереді. Алғашқы колхоз басқармасы болып Балымбет Домбаев жұмыс істеген. Теңіз жағасында болғандықтан атакәсіп балық аулау болған, төрт түлік мал да өсірген.
1934 жылы «Бірлестік» колхозы қайта ірілендіріліп, үш елді мекеннен тұратын, кезіндегі «Мирзоян» кейінгі Жамбыл атындағы колхозы құрылады. Ал, 1960 жылы «Бірлестік» пен «Жамбыл» колхозшылары бірігіп, Жамбыл атындағы балық колхозы болып қайта ұйымдастырылған. Осы колхозды басқарып, ел-халықтың несібесін молайтуға өзіндік қолтаңбасын қалдырған айтулы ата-ағаларымыздың есімін атамаса болмас. Тізбелеп айтар болсам, 1928-1932 жылдары Домбаев Балымбет, 1932-1934 жылдары Үмбетов Иса, 1934-1935 жылдары Сәрсеев Ысқақ, 1935-1936 жылдары Ранов Әмел, 1936-1938 жылдары Демесінов Мақсұтқали, 1938-1942 жылдары Жантекеев Әбжан, 1942-1946 жылдары Құдайбергенов Қалжан, 1946-1950 жылдары қайтадан Жантекеев Әбжан, 1963-1988 жылдары Жүсіпов Әбдіқали, 1988-1995 жылдары Сейітов Сүйеубай болса, 1996-1997 жылдары колхоз басқарма төрағасы, ал 1997-2003 жылдары кооператив төрағасы, 2003 жылдан бері Мергенсай ауылдық округінің әкімі Құтманбетов Марат қызмет жасап келеді. «Жамбыл» өндірістік кооперативінің төрағасы Әленов Табын.
Мергенсай ауылдық округіне қарасты «Тастүбек» колхозы 1941-1948 жылдары «Миллионер колхоз» атанған. Оның басқарма төрағасы Бақыт Рысқалиев Социалистік Еңбек Ері атағын алған. Сондай-ақ, балық аулаудағы ерен еңбегі үшін Сапаров Әбіш пен Ахметов Жанғали «Еңбек Қызыл ту», ал Зұлқарнаев Қожабай «Құрмет белгісі» орденімен марапатталды.
Сонау 1970 жылдардың орта шені болатын. Алланың жазмышы болар, Теңіз-ана тартылып бара жатты. Алып кемелер мен ескекті қайықтар теңіз жағасында, қайырлап қалды. Кемелер біздің ауыл іргесіндегі «Сарышығанақ» түбегіне жинақталып, қайырлаған кемелер музейі пайда болды. Ондаған кеме тұрған осы «Сарышығанаққа» еліміздің түкпір-түкпірінен ғана емес, шетелдік азаматтар да ат басын бұрып, қайырлап қалған кемелердің келбетін көріп, күңіренген дауыстарын естіп бас шайқасатын.
Теңіз суы тартылып, азаюына байланысты тұздана бастады. Осыдан да ақшабақ пен тыран, тісті мен сазан, ақ балық пен жаян, қаяз бен бекіре балық жоғалды. Атакәсіптен айрылған балықшы ауылы тұрғындары тұрмыс-тіршіліктің тауқыметін тартып, тұз бен құм көшкіні астында алмағайып күн кешті. Арал аймағының өзге ауыл тұрғындары тіршілік қамы үшін басқа жаққа үдере көшіп жатты. Оны айтасыз теңіз жағасындағы «Ауан», «Ұялы» елді мекендері тып-типыл болған еді. «Бірлестік» ауылы тұрғындары тіршілік тауқыметін тартса да келешекке күдікпен емес, үмітпен қарап, бірде-бір шаңырақ іргесін көтерген жоқ. Бір өкініштісі, «Сарышығанақ» тұйығы тартылып кетті, болса да балық жоқ.
Не істеу керек? Амал жоқ, тіршілік үшін ауыл балықшылары үш мың шақырым қашықтықтағы «Балқаш» көліне барып, 6-7 айлап жатып балық аулайтын. Одан елімізге тоқырау келіп жетті. Аралдық балықшыларға Балқаш көлінен балық аулауға тоқтам жасалды. Ауыл тұрғындары тұрмыс тауқыметін қайта тарта бастады. Төрт түлік мал да күрт азайды.
Ауылдастарымның теңіз-ананың ақ сүтін қайта емуіне, атакәсіп – балық аулаудың мүрдем кетпеуіне сүбелі үлес қосқан даниялықтардың дархандығына айтар алғыстары шексіз. 1991 жылы даниялық дархан жігіт Курт Бертелсен Кристенсен аралдықтарды өз көзімен көру үшін ат басын бұрды. «Балықшыдан балықшыға» жобасы өмірге келіп, бертін келе «Каттегаттан Арал теңізіне дейін» халықаралық дат-қазақ жобасы бастау алды. Бұл жобаның басты мақсаты – балық аулауды ұйымдастыру, теңізге мұнда бұрын-соңды болмаған камбала балығын жіберу болды. Сол 1986 жылдан 2006-ға дейін, яғни он жыл бойы даниялықтар жіберген камбала балығын пайдаландық.
1991 жылы еліміз Тәуелсіздік туын көтерді. Елбасының тікелей бастамасымен Кіші Аралды қайта оралтатын «САРАТС» жобасы өмірге келіп, аралдық балықшылар қуаныш құшағына кенелді. «Көкарал» бөгеті салынып, Кіші Арал жағаға жақындай бастады. Қайырлаған қайықтар теңіз төскейіне қайта шықты. Теңіз төскейінен ақ шағалалар шаңқылы қайта естіліп, сазан, тісті, шортан, ақбалық, тыран-торталар қайта тіріліп, ел несібесін молайта бастады. Аралда балық өңдеу зауыттары салынып, бүгінде балық өнімдері елімізге ғана емес, шет елдерге де жіберіліп жатыр.
Ал, біздің Мергенсай ауылдық округіне қарасты елді мекендерде балық аулаумен «Жамбыл» өндірістік кооперативі, «Аста» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі, «Бақыт» шаруа қожалығы айналысады. Тастүбек елді мекенінде «Бақыт» шаруа қожалығы балық қабылдау, мұздатқыш орталығын салды. «Аста» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Жалаңаш ауылынан балық қабылдау орталығының іргесін көтеріп жатса, «Жамбыл» өндірістік кооперативі Ақшатау елді мекенінен балық өсіретін инкубациялық цех салып, жұмыс жасауда. Отызға тарта жеке кәсіпкер әртүрлі кәсіпті нәсіп еткен.
Cөз орайы келгенде 90 жылдық белеске жеткен ауылдың әлеуметтік жағдайына да сәл-пәл шегініс жасалық. Ауылдағы №58 орта мектеп аудан аумағындағы іргелі білім ордаларының бірі саналады. Мектеп 1934 жылы есігін ашып, алғашқы мұғалімі Шайбасов Дөңес есімді азамат болған. 1937 жылы «Жалаңаш» орталау мектебі болса, 1975 жылы орта мектепке айналып, 1977 жылы өзінің алғашқы түлектерін ұшырады. Мектепті әр жылдары Әбдіғаппар Пірмағанбетов, Асылбай Табанов, Дүйсенғали Қожасов, Дариға Зиманова, Қожамұрат Ранов, Шәден Өтегенов, Құлекен Шаңқұлов, Сақтапберген Саражов сынды ұлағатты ұстаздар басқарды. Бүгінгі мектеп директоры Әбдіхамит Имағанбетов есімді азамат. Айтқандай, осы ауылдан талай тектілерді тәрбиелеген ұлағатты ұстаздар марқұм Әбдірейім Есендіков, Әнес Имағанбетов, Орынбике Базарбаева, Аққали Әбілов, Мұқаш Талдиев, Жандәулет Кәрібаев, Алдариза Жолдасов, Қартбай Иманбаевтар мен бүгінде зейнет демалысында жүрген Н.Дәрібалаева, Қ.Қазымұратова, Ә.Әбіловтердің ардақты есімдерін атап кетпеске болмас.
Осы киелі шаңырақтан түлеп ұшып, еліміздің түкпір-түкпірінде қызмет етіп, шапағаттары көпке тиген азаматтар аз емес. Атап айтар болсақ, Арал аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы болған қоғам қайраткері Қуатжан Досжанов, «Аралтұз» комбинатының ас тұзын елімізге ғана емес, кезіндегі Кеңес Одағы елдеріне жөнелтуде ерлікпен пара-пар еңбек еткен Сейітжан Досжанов – осы топырақтың тумалары. Ал, ауыл азаматы Имат Сейітов еліміздің бірнеше облысында прокурор болса, Әділбек Әйімбетов Арал аудандық атқару комитетінің төрағасы, облыстық партия комитетінде жауапты қызметті абыройлы атқарды. Сондай-ақ, кезінде облыстық тұтынушылар одағын басқарған Жәдігер Орақбаевқа, облыстық «Бакалейторг» мекемесінде, бертін келе облыстық мекемелерге басшылық еткен, Тасбөгет кенті әкімі болған Әбжәми Құтманбетовке, құрылыс саласының басшылығында болған Қилыбай Оқашевқа, Кәрібоз Боздақовқа ауылдастарының айтар алғыстары шексіз. Сондай-ақ, осы білім ордасынан тәлімді тәрбие, білікті білім алған Кариев Сабыр – педагогика ғылымының докторы, Халықаралық информатика академиясының академигі, Нұрдәулетова Бибайша филология ғылымының кандидаты болса, Бозымов Темірхан – ауыл шаруашылығы ғылымының кандидаты. Айтқандай, соңғы екі жылда екі бірдей мектеп түлегінің «Алтын белгі» иегері атануы да тектен-тек болмаса керек.
– Ауылымыз, – дейді әңгіме үстінде Мергенсай ауылдық округінің әкімі Марат Құтманбетов, жыл өткен сайын өсіп, өркен жайып келеді. 154 отбасында 840 адам тұрады. Олардың тұрмыс-тіршілігін жақсарту мақсатында атқарылған ауқымды істер етек жайып келеді.
1993 жылы ауылымызға «Арал-Сарбұлақ» топтық су желісі тартылып, әр тұрғын үйге таза ауызсу тегін жеткізіліп берілді. 2003-2005 жылдары Елбасы Жарлығымен «Ауыл жылдары» жарияланып, осыған орай жас мамандарға 10 тұрғын үй, асар әдісімен жаңа мектеп ғимараты, 2014 жылы 90 орындық типтік балабақша ғимараты салынды. Ал, 2015 жылы Ұлы Отан соғысының 70 жылдығына орай майданнан оралмаған боздақтарға қойылған ескерткіш тақтасы жаңартылса, 2016 жылы «Бақыт» шаруа қожалығы өз қаражатымен «Тастүбек» елді мекеніне бастауыш мектеп ғимаратын салып берді. 2017 жылы ауылдағы медициналық пункт ғимараты жаңадан салынып, пайдалануға берілді.
Жақында туған топырағыма ат басын бұрғанмын. Ауыл іргесіндегі төбешікке шыққанда түтіні түзу шыққан ауылым менмұндалап тұрды. Теңіз табанына көзім түскенде көңіл, шіркін, қобалжып сала берген. Десе де, «Арал-анам келе жатыр ғой» деген сенім сабама қайта түсірген.
Әдеттегідей ауыл ақсақалдарымен аман-саулық сұрасып, ашық-жарқын әңгімелесудің сәтін салды. Ауылдың абыз ақсақалы, кезінде «Көк теңізге қожадай, Зұлқарнаев Қожабай» деп аты өлеңге айналған байырғы балықшының бүгінде 90 жастың төрінен орын алып, немере-шөберелерінің қызығына кенеліп отырған жайы бар екен. Қауқары қайтпаған қайраткер дерсің. Әңгімесі қандай?!
– Айналайын, біз жасарымызды жасадық, асарымызды асадық, – деп әңгіме жібін сабақтады Қожекең, – Ауылымыз ажарланып келе жатса да, ұрпаққа аманатым бар. Айтар болсам, 2017 жылы басталған «Арал-Жалаңаш» бағытындағы автожол үш жылда салынып, пайдалануға берілуге тиіс болатын. Өкінішке қарай, осы үш жылда 60 шақырым жолдың бар болғаны он шақырымы ғана төселіп, соңы аяқсыз қалып отыр. Содан да көктем, жаз айларында ауыл тұрғындары бітпеген жолдың азабын тартуда. Бұл – бір.
Екіншіден, ауыл тұрғындарының асыраушысы – төрт түлік мал. Бүгінде ауылымызда жеке қожалықтардың 4833 бас малы бар. Аяқсудың жоқтығынан бас-басымызға құдық қазып, төрт түлікті суғарып отырған жағдайымыз бар. Содан да мал суғаратын ұңғыма (скважина) аса қажет. Мына бізбен көрші қоныс тепкен «Тастүбек» ауылы тұрғындары аяқсу емес, ауызсудың да азабын тартып отыр. Осы бір толғақты мәселелердің айтылып жүргеніне ондаған жылдар өтсе де, қозғалыс жоқ.
– Менің де айтарым бар, – дейді зейнеткер, «Алтын алқа» иегері Балзира Тілеужанова. – Біздің ауылдың 900-ге тарта тұрғыны бар. Ауылымыз Арал қаласынан 60 шақырым қашықта қоныс тепкен. Содан да қалаға барып, дәрігерлерге қаралу оңайға соғып отырған жоқ. Ауылымызда бір ғана дәрігер. Қалаға жеткізер жедел жәрдем көлігі оң шешімін табар деген ойдамыз.
Біздің елді мекендегі оқушылар саны 200-ден астам. Аллаға шүкір, жылдан жылға ауыл тұрғындарының саны артып, бүлдіршіндер қатары көбейіп келеді. Асарлатып салынған мектептің бүгінгі жай-күйі ертеңгі күнге төтеп бере алмасы анық. Демек, заманауи талапқа сай жаңа типті мектеп қажет-ақ.
Тоқсан жылдық белеске көтерілген ауылымның жоғарыдағы толғақты мәселелері алдағы уақытта өз шешімін табарына мен бек сенімдімін. Туған жердің түтіні түзу шықсын, алтын бесігімнің келешегі кемелдене берсін.
Еркін ӘБІЛ,
жазушы-журналист
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
