Қазақы таным-түсінікке антропология саласы жат көрінуі мүмкін. Бірақ өткенімізді танып білуде, тарихымызды зерделеуде оның маңызы зор. Осы саланы меңгергендер қатары елімізде санаулы. Оразақ Смағұлов – Қазақстандағы антропология мектебінің негізін қалаушы, тарих ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі, Болония ғылым академиясының корреспондент мүшесі, Ш.Уәлиханов атындағы сыйлықтың лауреаты, ҚР ғылымы мен техникасының еңбек сіңірген қайраткері. Еліміздегі ҚР БҒМ Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты жанынан ашылған алғашқы этникалық антропология зертханасы мен ҚР Мемлекеттік Орталық музейінің физикалық антропология зертханасының ұйымдастырушысы.
Саналы ғұмырын антропология саласының дамуына арнаған ақсақал бүгінде тоқсанның төріне шықты. Торқалы тойы қарсаңында ғалыммен хабарласып, саладағы жетістіктерін, антропологияның көтерер жүгі, бүгінгі бағыты туралы саралаған болатынбыз.
Антропология жаратылыстану ғылымының саласы екенін білеміз. Бірақ оның зерттеу бағыты, кімдер айналысады, қайдан шыққанына аса мән бермейміз. Оразақ ағамен әңгімелесе отырып біраз мағлұматқа көз жеткіздік. Алдымен ғылым туралы бірер ауыз сөз…
Антропология (грекше antropos – адам) – адам туралы ғылым. Адамның шыққан тегін және оның барлық кезеңде бірдей даму типін зерттейді, яғни әрбір адамның жеке әрекеттерін жыныстық, жастық, конституциялық, қызметтік, этникалық және нәсілдік тұрғыдан қарастырады. Сонымен қатар, адам тарихымен байланысты жер қойнауынан табылған заттарды да зерттейді. Бірнеше бөлімнен тұратын антропология терминін ғылымға алғаш рет Аристотель енгізген. Бұл сала батыс елдерінде – Германия, Франция, Англия және Италияда жетік дамыса, біздің елде кенжелеп қалған. Десе де, қазақтан шыққан тұңғыш антрополог Оразақ Смағұлұлы антропологияны мейлінше игеріп, ғылымның дамуына сүбелі үлесін қосты.
Ол 1952 жылы ҚазҰУ-дың тарих факультетіне оқуға түседі. Оқып жүріп, археологиялық қазба жұмыстарына қатысты. Экспедициядағы ізденіс антропология саласына баруына түрткі болды. Себебі, археологтар қазба жұмыстарынан кейінгі адам сүйектеріне мән бермейтін. Тарихшылардың тек материалдық мәдени мұраларды ғана қажет еткенін көрген ол адам сүйектерінің сырына үңілетін маманның болмағанына қынжылады.
– Сол уақытта байқағаным: археологтар қазба жұмысы кезінде табылған артефактілерді мұқият жинап алады да, адам сүйектерін шашып тастап жүре береді екен. Оларға адам қажет емес. Жинағысы келсе, қажетсінсе алады, керексіз етсе, тастайды. Студенттерді басқарып барған ұстаздарымнан «мына сүйектерді зерттейтін, айналысатын біреу бар ма?» деп сұрадым. Ешқандай маман жоқ. Содан институтқа жеткен соң, кафедра басшысы мені шақырып алып, «адам сүйектерін зерттейтін маман болсаң қайтеді?» деген ұсынысын білдірді. Келістім, маған бекітілген орыс профессоры талабыма қуанып: «Әй, бәрекелді!» деді. 30-шы жылдары ол да осы антропологиямен айналысқысы келген, алайда, репрессия кезіндегі жағдай оның бұл саланы игеруіне кедергі болыпты. Осылайша, мен антропологияны меңгеруге дайындықты бастадым, – дейді ғалым.
Десе де, ғылымды бірден игеру мүмкін болмаған. Оның басты себебі, маманның жоқтығы, арнайы адам қаңқасын зерттейтін орталықтың болмауы еді. Сонда да жүрексінбей осы салаға назары ауған Оразақ аға экспедиция аяқталған соң Алматыдағы мединститутқа барды. Ол жерде адам анатомиясы кафедрасының профессоры Нұрыш Бөкейханов қабылдап, қазақ баласының бұл қадамына қуанды. Бірақ бұл жерде де антропологияны оқытатын не ұстаз, не оқулық таппады. Сонда да үйренемін, білемін деген ниеті оның көңілін жыға алмады. Ең қызығы, Оразақ аға осы жылы мединститутқа қабылданып, төрт жылда екі институтты қатар оқып бітіріп шықты.
Бірде Мәскеуден жергілікті ұлт өкілінен бір адамды антропологияға бейімдейміз деген хат келеді. Шығу тегімізді, тарихымызды анықтайтын боламын деген қазақ баласы үшін бұл таптырмас мүмкіндік еді. Хат келісімен 1957 жылы антрополог болу үшін ҚазКСР Ғылым академиясының жолдамасымен Мәскеуге аттанды. Миклухо-Маклай атындағы этнография институтына (қазіргі этнология және антропология институты) келді. Үш ай тәжірибеден өту үшін Зоология институтына жіберді. Онда маймылдарды зерттеп, Кейін Ленинградтағы танымал профессор, атақты психолог маман Виталий Лазаревич Гинзбургке шәкірт болуға жіберді. Сүйекті нақты антропологиялық зерттеудің өлшемі мен теориясын үйреніп, сол арқылы Мәскеудегі этнография институтының аспирантурасына қабылдануға мақұлдама алды. Осылайша, ғылым жолына түбегейлі бет бұрып, зерттеуге бар күш-жігерін салды. Алайда, кандидаттық жұмысы барысында біршама қиындықтар туды. Қазақтың баласы диссертациясын өз елімен байланыстыруды жоспарлаған. Бірақ сүйек қорының елде болмауына орай ғылыми кеңес оған рұқсат етпеді. Сол уақытта академик Қаныш Сәтпаев Ресейге жиынға келді. Бұл Оразақ ағаның мәселесінің оңтайлы шешілуіне үлкен сеп болды. Ол болашақ антропологқа елде экспедиция жүргізуіне мүмкіндік берді. Бірнеше маманмен елге барған экспедиция жұмысын алдымен Семейдің Шұбартау өлкесінен бастап, басқа да қалаларда зерделеді. Үлкен еңбекпен келген кандидаттық зерттеуін О.Смағұлұлы сәтті қорғады.
Палеоантропология, этникалық краниология, серология, соматология, одонтология, дерматоглифика секілді антропологияның көпсалалы бөлімдерін кешенді түрде жарты ғасыр зерттеген ғалымның еңбегі қалай десек те ұшан-теңіз, жүріп өткен жолы мен өмірі бір кітапқа жүк болардай.
Бүгінде Оразақ Смағұлұлы 300-ден аса ғылыми еңбектің авторы, олардың қатарында «Население Казахстана от эпохи бронзы до современности (палеоантропологическое исследование)», «Этническая геногеография Казахстана (серологическое исследование)», «Этническая антропология Казахстана (соматологическое исследование)», «Этническая одонтология Казахстана», «Абылай хан: тарихи антропологиялық зерттеу», «Алтай қазақтары», «Этническая антропология казахского народа», «Историческая антропология казахского народа», «Қазақ халқының антропологиялық тарихы» және т.б. еңбектері бар. Әр туындының артында маңдай тер, қажырлы еңбек жатыр.
Бір кездері «Қазақстанның этникалық геногеографиясы» кітабының бағаланбай, теперіш көрген тұсы да болды. Кеңес үкіметі еңбектің таралуына шектеу қойып, тіпті өртеп жіберді. Ал антропологқа нон-гранта жариялап, шетелге шығуға тыйым салынды. Басты мәселе – сол уақыттағы идеологияға сәйкес келмеуі. Дегенмен, жоғары деңгейде жазылып, нақты ақпаратпен қамтылған туындыны әлем мойындап үлгерді. Мұндай әділетсіздікке Оразақ аға мойымады, керісінше, алға жылжыды. Нәтиже де жоқ емес, бүгінде Еуразия кеңістігінде 4 мың жылдық тарихы бар ұлт – қазақ екенін дәлелдеп берді.
Мемлекет және қоғам қайраткері, тарихшы Камал Бұрханов бір жиында «Оразақ ағамыз – қазақ зиялыларының классикалық үлгідегі танымал тұлғасы. Бұл кісінің антропология ғылымы арқылы қазақтың шығу тарихын егжей-тегжей зерттегені үшін ұлтшыл атанған кезі де болған. Алайда ол басына төнген қауіп-қатерге қарамастан өзінің азаматтық ұстанымынан айныған жоқ. Осылайша біздің кім екенімізді дүниежүзіне паш етті. Бұл екінің бірінің қолынан келе бермейтін ерлікке пара-пар іс» деп ғалымның еңбегіне жоғары баға береді.
Расымен, академик О.Смағұловтың зерттеу жұмыстары алғаш рет қазақ халқының этникалық тарихы мен этногенезі бойынша тарихи дерек ретінде пайдаланылды. Сондай-ақ, антропологияның бірнеше саласы бойынша жасаған ғылыми қызметі Қазақстанның ежелгі, орта және қазіргі кездегі тұрғындарының арасындағы 40 ғасыр бойғы генетикалық сабақтастықты айқындауға зор үлес қосты. Бұл ғылымға деген қамқоршылық, елге деген сүйіспеншілік. Егер жанашырлық, жауапкершілік пен еңбеккерлік болмаса, мұндай дүниелердің тууы неғайбыл еді. Тіпті, қазақтың тарихтағы орнын білмес пе едік?
Осындай ерен еңбектің үлгісін көрсеткен абыз ақсақалдың мерейі қашанда үстем.
Мейрамгүл Дауылбайқызы,
«Сыр бойы».
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
