Композитор Кеңес Дүйсекеевтің тұлғасы мен шығармасы хақында
Әр жүректің тылсым тереңінен сыр тартқан Кеңес Дүйсекеевтің әсем әуендері қазақ ән өнерінің көрмесінде жауһардай жарқырап тұр. Оның аяулы ел сүйген есімі шырқау биікке шығып алған. Ол бұл биікке, әрине, «темір етігі тебендей» болған ұзақ-сонар жолмен жүріп жетті. Әкесінен бес жасында айырылды. Ол бір суреті жоқ заман еді, мүмкін, үлкен кісілердің ақырда сұрауы болады деп суретке түспейтіндігінен шығар, сондықтан бала Кеңес те, дара Кеңес те асыл адам бейнесінің қандай екенін елестете алмайды.
«Балам, сен Жалаңтөс баһадүрдің тегіненсің» деген сөздері ғана еміс-еміс есіне түседі. Жауына жалаң шапқан Жалаңтөс қазаққа бақытты өмір орнатамын деп алысқан алып баһадүр екен, қалмақтың Батур деген ханын жер қылып жеңіпті. Соны білгенде кеудесін бір рух көтеріп әкетіп, сол бір рух күші көкірегінде домбыра үні болып, бүкіл болмысын тербетіп жататын. Осы жерде еске түседі, бір жылдары, кеңестік дәуірде «Домбыра» деген ән жазғаны үшін үш әріптің адамдары «ұлтшылдар» деп айып тағып ақын Шөмішбай екеуінің соңына шырақ алып түскен екен.
Шынында Кеңес Дүйсекеевтің музыкаға әуестігі домбырадан басталыпты. Ол Алматыдағы мектеп-интернатта оқыған. Оқушы кезінде-ақ алғашқы ән-күйлерін шығара бастапты. Мұны байқаған әр ортамен қарым-қатысы бар Рахатдин дейтін ағасы мектепті бітіретін кезінде Қазақстан ғылымдар академиясында қызмет ететін Ахмет Жұбановқа ертіп апарыпты. Атақты композитор қара домбыраны аңыратып отырған қарадомалақты көріп, оның бүгінін емес, ертеңін ойлаған болу керек. Баланы тыңдап болғасын, сыртқа шығарып жіберіп, ағасымен оңаша сөйлесіпті. «Мұндай қабілетті баланың жақсы білім алуы керек. Сондықтан, алдымен музыкалық училищеде, сосын консерваторияның дайындық курсында оқысын. Сонда ғана білімі толық болады», – депті. Ахаңның ақылымен талапкер Кеңес училищеде бес жыл, консерваторияда бес жыл, он жыл бойы музыкалық білім алыпты. Училищеде Қазақ КСР Халық артисі, профессор А.В.Бычковтан дәріс алып, консерваторияда қазақ эпостарына опера жазған атақты Е.Г.Брусиловский, Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының иегері Л.Хамиди, КСРО Халық артисі Ғ.Жұбанова секілді өнер ғұламаларының шәкірті атанған.
Ахмет Жұбанов шынында данагөй кісі екен, сол Кеңес Дүйсекеев талантына қоса терең білімді музыка маманы болып шықты. Өз тұстастары – Сейдолла Бәйтереков, Жолан Дәстенов, Тілес Қажығалиев секілді атақтылар арасында Дүйсекеевтің дақпырты ерекше тарады. Ол қазақ эстрада ән жанрына түреннен жол салып, жаңалық алып келген композитор болды. Нақтырақ айтсақ, әлемдік эстрада иіріміне ұлттық ән-күйлердегі екпін мен сарынды сыналап қағып, діңі мықты дүние жасай білді. «Қаракөзайым», «Домбыра туралы баллада», «Сәлем саған, туған ел!», «Өкінбе сен» секілді алғашқы әндерімен-ақ мамандардың мақтауын естіп, тыңдарманының ыстық ықыласына бөленді. Бұл әндерді Роза Рымбаева, Нағима Есқалиева секілді белгілі эстрада әншілері орындады, тіпті осы әндер арқылы олардың таланты жарқырай көрінді.
Ол кезде бүгінгідей ән жазған екінің бірі композиторлар одағына мүше бола алмайтыны былай тұрсын, сол одақтың есігінен де сығаламайтын. Кеңес Дүйсекеев отыз жасында КСРО Композиторлар одағының мүшесі атанған. Одаққа мүшелікке өтетін шығармашылық адамының арнайы біліміне қоса классикалық жанрларда жазған бірнеше үлкен шығармасы болуы тиіс, заңдылық солай. Оны Мәскеуге жібереді, олар шығарманы оркестрлерге салып орындатады. Мүйізі қарағайдай мамандар басын қос қолдап ұстап отырып тыңдап, авторды одаққа аламыз ба, жоқ па деген мәселені талқылайды. Дүйсекеев осы сыннан сүрінбей өткен ғой, сонда оның жүз жиырмадай музыканты бар оркестрдің үлкен құрамына арнап жазған симфониясын орыс музыка өнерінің өкілдері еріксіз мақұлдапты.
Ахмет Жұбанов айтқандай, білімінің толық болғаны емес пе, Дүйсекеевтің аты дүйім әлемге танылды. Бәрін тізбелемей, бір-екі мысал келтірсек те жетеді. Бельгияның астанасы Брюссельде орындалған «Токката» дейтін фортепианоға арналған шығармасына сол жердегі біраз кісі «біз естімеген Шопеннің шығармасы емес пе екен» деп таңғалған ғой. Әрине, Шопендікі емес екенін біледі, бәлкім, қазаққа қимай отыр, бірақ, таланттың тас жаратынын мойындамасқа не шара.
Дүйсекеев шығармалары Еуропаның бірнеше мемлекетінде өткен конкурстарға қатысқан. «О, туған жер!» деп аталатын хорға арналған акапеллалық шығармасы шетелдік музыка мамандарының жоғары бағасын иеленген. Мұндай дүниелерді санамалай берсе көп, әрине.
Фортепианоға арналған «Ноктюрн» аталатын тағы бір шығармасын Лондонға біліктілігін арттыру курсына барған Алматы консерваториясының жас оқытушысы орындаған кезде, ағылшынның қасқабас профессоры: «Мына шығарма менің жастық шағымды есіме түсірді, өмірге деген құштарлығымды қайта оятты. Маған нотасын беріп кетесіз бе?» – деп сұрапты. «Мен мұны жатқа ойнап едім, сосын салып жіберейін», – депті жас қазақ. Осы бір ауыз диалогтан-ақ Кеңес Дүйсекеев шығармасының әсер ету қасиеті мен санаға сіңіп кететін шынайы мазмұны танылады.
Кеңес Дүйсекеев талантына адал, музыкаға серт бергендей қабілет иесі болған. Өзінің бойындағы дарыны мен эстетикалық көркемдігінің биік дәрежесіне жету үшін жеке тірлігінің бәрін тәрк етіп, музыка музасымен ғана өмір сүрген. Жеңіл-желпілікті жек көрген, ұнатпағанын бетке айтатын туабітті турашыл мінезімен де дараланған. Бір жылдары консерваторияның шақыруымен ұстаздық етуге барып, студенттердің сабаққа қатыспайтынына ашуы келіп, арызын жазып қайта шығып кетіпті. Анығында, ол өнер тазалығы үшін өмір бойы күресіп өткен ақиқатшыл тұлға болған. Дарынды адамдардың ешкімге ұқсамайтын сондай сипаттары болады. Сонымен бірге батырдай аңғал, баладай таза жан дүниесі ше?!
Осы сөзімізді қазақтың талантты композиторы Рамазан Таймановтың естелігімен толықтырайық.
«Мен 1985 жылы Алматыдағы Чайковский атындағы музыкалық училищеге түстім. Кеңес ағамен сол кезде таныстым. Сонда ағамыз Қазақ телерадиосының эстрада-симфониялық оркестрінің көркемдік жетекшісі және бас дирижері екен.
Студент кезімде жазған «Сен мені іздедің деп кінәлама» деп аталатын әнім бар еді. Кеңес аға сол әнімді тыңдап көріп, оркестрге қосамыз деді. Әннің партитурасын жазып шықтым. Бұл – әнді оркестрдегі әр аспаптың үніне жеке-жеке қосу деген сөз. Шындығында, партитура жазуды Кеңес ағадан үйрендім. Сол әнді оркестрмен әнші Бақыт Шадаева орындаған еді. Осылайша, менің де атым атала бастады. Дәл сол кезден бастап Кеңес ағаның туғанындай болып кеттім. Ол мені жерлес есебінде ғана емес, өзімен үндес шәкірті есебінде көбірек жақсы көрді. Кейде шалт ашуы бар, алайда, ағаның ашуы соншалықты жұмсақ, «шайы орамал кепкенше» дейтін ашу.
Жалпы, ол кісінің бойында ұлы адамдарға тән сирек мінездер жиі көрініс беретін. Ал, білімі жағынан терең. Дәулеткереймен дәуірлес, Құрманғазымен қоныстас кісідей сөйлеп бергенде былай дейтін ешкім жоқ. Сосын Гайдн, Моцарттарға қарай тартып кете береді. Сонша білімді бір бойына сыйғызып, өзін озық санамай қатарымызда ойнап-күліп жүретін қарапайымдылығы да – бір даралығы».
Расында, жалпы тыңдарман Кеңес Дүйсекеевті тек ауызда жүрген әндердің авторы есебінде біледі, ал, оның көптеген классикалық жанрдағы шығармалары бар. Бұл жөніндегі бір-екі мысалды жоғарыда да атап өттік.
К.Дүйсекеев – «Толғау» симфониясының, «Жалаңтөс батыр» симфония поэма-картинасының, «О, дүние!» кантатасының, «Жыл мезгілдері» романстар циклінің, «Мәди», «Аққу Жібек» мюзиклінің, «Алдар көсе» опереттасының, симфония-концерттер, аспаптарға арналған концерттер, камералық оркестрге арналған шығармалар, соната, рапсодия, вариациялар және екі жүзден астам әннің авторы.
Дегенмен, тыңдарман үшін Кеңес аға – әр жанның сезім күйіне оранған көркем әндерімен қымбат. Бір ғана «Қарағым-ай» әнінің өзі – баяғының бәсімен құны қырық нарға жүк болатын жауһар. Өткен жылы осы ән Димаш Құдайбергеннің орындауында күллі әлем тыңдарманына жол тартты. Соны тыңдағанда Кеңес ағаның әндері орындаушысын тапқан сайын түрленіп түлей түсетін, ғұмыры ғасырлық өлшемдерге сай туындылар екенін тағы бір мәрте мойындатты.
Осындай үлкен жүректі адам туған жерін шексіз сүйетін перзенттік махабаттын әрдайым іспен дәлелдей білді. Аудан көлемінде қолға алынып, кейін тоқтап қалған Роза Бағланова атындағы «Ақмаңдайлым» әншілер конкурсының облыстық дәрежеде өткізілуіне тікелей бастамашы болды. «Бозторғай», «Жасқанат» республикалық конкурстарының қазылар алқасында отырып, қанша бұлақтың көзін ашты. Қостанайда балалар шығармашылығына арналып өткізіліп жүрген «Алтын микрофон» байқауына келетін шетелдік қазыларға да өзі төрағалық жасады. Мұнысы басқалардан бір бас озық білімділігінің белгісі болатын.
2006 жылы Кеңес ағаның 60 жылдық мерейтойына орай Қызылордада облыстық мәдениет басқармасының үйлестірумен жастар шығармашылығын шыңдау, жас таланттарды таныту мақсатында «Туған жер» деп аталатын композиторлар мен әншілер байқауы қолға алынды. Әуелі бес облыс арасында өткізілді. 2008 жылдан ол Кеңес Дүйсекеев атындағы республикалық әншілер конкурсы болып кеңейтілді. Осы байқаудан қаншама өнерлі жастың тұсауы кесілді. Шаттық Ешниязова, Ринат Үсенов, Саламат Әбутәліпов секілді Сыр елінің талантты жас әншілері әр жылдары байқаудың бас бәйгесін иеленді. «Туған жердің» беделі де, бәйгесі де «Жас қанат» байқауынан артып түсті.
Осы мәселе төңірегінде көп жылдан бері мәдениет саласында қызмет етіп келе жатқан Жанат Құрамысова былай дейді: «2018 жылы «Туған жер» әншілер конкурсы 2020 жылдың сәуір айында халықаралық дәрежеде өткізілетін болып шешілді. Осыған байланысты барлық ұйымдастыру жұмыстары атқарылып, Қазақстаннан басқа 9 мемлекеттен қатысушылар келетін болып қарбаласып жатқанда төтеннен киліккен пандемия жол кесті. Енді бұл дүбірлі өнер тойы алдағы кезеңде қолға алынады деп үміттенеміз».
«Адамдар өмірге қонақ екен, шынымен бұл дүние шолақ екен», – деп Кеңес ағамыздың өзі сұлу әніне қосқандай, өнердің өшпес есімі, аласармас тұлғасының арамыздан кеткеніне де бір жылдың жүзі болыпты. Сағынышқа толы осы бір жыл Дүйсекеев есімін тіпті асқақтатып жіберді, бұл – «тау алыстаған сайын биіктейді» деген тәмсілдің өміршеңдігі.
Дүйсекеев шығармаларының бесік жырынан бастап, бүкіл әлемнің тілінде сөйлейтін күрделі дүниелерге дейінгі аралықтағы асқақ әуендер ансамблі екенін енді біздің зерттеуші ғалымдарымыз талай еңбектеріне арқау қылатын болады. Өйткені, дара дарынның өлмес өмірі басталды.
Асыл ағамыз, туған жерінің туымы ерен тұлғасы, көрнекті композитор Кеңес Дүйсекеев еңбегіне сай атаққа да кенде болмады. ҚР Еңбек сіңірген өнер қайраткері, Қазақ Ұлттық Өнер университетінің профессоры, «Құрмет», «Парасат» ордендерінің иегері, ҚР Тұңғыш Президенті-Елбасының мәдениет саласы бойынша мемлекеттік стипендия иегері, Қазалы ауданының құрметті азаматы атанды. Алайда, хас талант өлшемінің қолдан берілетін атақпен шектелмейтіні шын.Ақиқатында, Дүйсекеевке берілген атақтардың ең үлкені – халықтың ықыласы мен сүйіспеншілігі.
Сондықтан да оның есімі әр күні аталады, әр сәтте әнге айналады. Оны өмірден көшірген жазмыш көңілден өшіре алмайды. «Тірліктің талай гүлі солғанменен, тағдырдың талай мұңы болғанменен, өмірге келгеніңе өкінбе сен» деп сұлу бейнесі күлімдеп тұрғандай. Осы бір сөзді ол бекер таңдады дейсіз бе, өзінен кейінгілерге жігер беретін жылы лебізім болсын дегені шығар, бәлкім.
Кеңес ағаның шығармаларында пәндәуи жеңіл мән кездеспейтінін сіз де білесіз. Оның әуендерінен уақыт өткен сайын жарқырай беретін жан иірімінің тереңіндегі інжу-маржандай бір қымбат дүниелер көз арбайды.
Дүйсенбек АЯШҰЛЫ,
«Сыр бойы»
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
