Уақытқа таңғалмай отыра алмайсың. Кеше ғана ортамызда жүрген өзгеше талант иесі Әскербек Рахымбекұлының мәңгілік мекенге аттанғанына да бір жыл болып қалыпты. Сүйеніш етеріміз, артында ұрпағы қалды. Шығармашылық мұрасы қалды. Бұған да шүкіршілік. Осылай өмір өте береді екен ғой…
Ақын да – Алланың пендесі, алайда қандай пендесі, ерекше жаратылған, тумысы бөлек, табиғатында өзгеге ұқсай бермейтін талант иесі. Сондықтан кейде шынайы талантты тани бермейтін кезіміз де аз болмайды. Ал талант – халықтың теңдесі жоқ рухани байлығы. Осы сәтті пайдаланып, ертеде естіген тағылымды бір әңгіме айтайын.
Адамзат өркениеті дамуынан кенже қалып келе жатқан, «мың өліп, мың тірілген қазақ» не көрмеді? Сонау ерте заманда көрші отырған екі ел бір мәселеде ортақ тіл табыса алмай, сан жағынан басымы жауласуға бекінсе керек. Мұны байқаған ел ақсақалдары басшыларын ақылға шақырады. Сондағы көнекөз қариялар: «Біз көптігімізге сенеміз. Ал мынау отырған көршіміздің бізден бір артықшылығы бар. Ол – санынан берекесі артып, ұйып отырған ел. Сөзге шешен, суырып салма ақындары мол, рухани жағынан бізден басым. Рухы күшті елмен шайқасып абырой ала қоймаспыз. Реті келсе, ортақ тіл табудың жолын іздейік» деген екен. Аталы сөзге барлығы тұрса керек.
Осы тұста әлемге танылған тұлға Мұстафа Шоқайдың ұлттық рух туралы мәңгі өшпес өсиетін еске түсіре кетсек артық болмас. Ол мынадай мазмұнда еді: «Ұлттық рухсыз ұлт тәуелсiздiгi болуы мүмкiн бе? Тарих ондайды көрген жоқ та, бiлмейдi де. Ұлт азаттығы – ұлттық рухтың нәтижесi. Ал ұлттық рухтың өзi ұлт азаттығы мен тәуелсiздiгi аясында өсiп дамиды, жемiс бередi».
Қоғамда ұлттық рухты арттыруда ақын-жазушылардың рөлі орасан екеніне ешкім күмәндана қоймас. Шынайы қаламгерлер осынысымен мықты, осынысымен қастерлі. Бұл айтылған әңгіме ел бірлігін жырлаған Сыр бойының ақыны, ақыны болғанда қандай, Әскербек Рахымбекұлына да жат емес. Мысалы, «Әуезов – аруақ, жебей гөр!» өлеңіндегі мына жолдар ешкімді бейжай қалдыра қоймас:
– Жетер ме даусым?
Шырқау бір биік шыңдасың
Алатау емес,
Аспанның аржағындасың.
Жеті қат жерді жетектеп
кеткен тұлғасың,
Асыл тастардан айырып
құйған тұнбасың.
Табаның – теңіз,
Көкірегің – дала,
Шың – басың!
Қазақтың қайдан
топырағында туғасың?!
Қиянды кезіп қилы
замандар қыңғасын
Аруағың қалай ат басын
бері бұрмасын?!
Әскербек қазақтың біртуар жазушысын, ұлы перзентін жырлаумен бірге одан ақындық медет те тілеп отыр. Асылды ардақтай білу арқылы рухын арттырып, рухыңды да шыңдап отыр.
Кейінгі жарты ғасырдан астам уақыттан бері танитын, бірсыпыра жақсы білемін дейтін адам туралы жазудың өзіндік қиындықтары бар. Адам баласы қызық қой, күнделікті өмірде көп нәрсеге тереңдеп бара бермей, бетін ғана қалқып жүреміз. Осы білгеніміз кейін бір кәдеге жарар деп ойлай бермейміз. Әйтпесе, есте қалдыруға болатын сәттер болмайды емес, болады ғой, болып жатады да.
Әскербекті сонау өткен алпысыншы, студенттік жылдардан білемін. Ол кездері жиі араласа қоймасам да, бірсыпыра байқадым. Адамды тану – қиынның қиыны. Кейін көбірек білдім, көбірек араластым. Бірақ сол бастағы өзінен қарапайымдылығының озықтығы, сөзінен жымиып күлгені алда жүретіні бір сәт өзгерген жоқ. Осы қалпынан кейін ширек ғасырдай облыстық «Ленин жолы» газеті бас редакторының орынбасары, бас редакторы болғанда да бір айныған емес. Бұл оның табиғи жаратылысы, табиғи болмысы еді.
Осынысымен сыйлы, осынысымен үлкенге де, қатарластарына да қадірлі болды. Осылай бұл өмірден де өтті. Жайғасқан топырағы жайлы, жаны жаннатта болсын!
Өзімде ондай қабілет болмаған соң ақынға деген көзқарасым ерекше, оларға, әрине, барлығына емес, шын таланттарға бас иемін. Олардың өмірдің өрнегін көрсететін өз айналары, маңайын сезетін өз көкірек көздері бар. Танымы бөлек, ой тұжырымдары айрықша. Сондықтан шын шабыт иесін қарапайым адамға түсіну оңай емес. Хакім Абайдың баға жетпес мол мұрасын оқып, зерделеп келе жатқанымызға ғасырдан асса да, әлі Шыңғыс тауының етегінде ғана жүрміз. Ұға алмағанымыз, түсіне бермегеніміз, байқамағанымыз қаншама?! Бұл жер бетінде қазақ барда мәңгілік рухани азық бола береді, бола береді.
Мұның барлығын ақын деген Алланың ерекше пендесі үшін айтып, тәптіштеп отырмын. Ойда Әскербектің де барына күмән жоқ. Ол сөздері маржандай ерекше құбылып, төгіліп тұрған ақын болатын. Әсіресе, кейінгі кездері тіпті көсіле кететін:
– Қасиетті далам!
Жотасы жазық, төсі кең.
Жонында жортып,
жұпарыңды жұтып өсіп ем.
Мен де бір текті тұлпардан
қалған тұяқ ем,
Білмеймін қашан бәйгеге
түсіп көсілем?!
Ақын інімнің бұл дүниемен қоштасқанын естігенде бара алмағаныма, арнайы топырақ сала алмағаныма өкіндім. «Алланың мүмкіндігі мол, адамның мүмкіндігі шектеулі» дегенге бұл да мысал екен. Іштей оған деген көңілім бөлек еді, оның да көңілі кем емес-тұғын.
Кейде адам баласын, әсіресе ақындарды, ақынжанды адамды түрлі-түсті гүлдерге қонып, нәр жинап жүрген араға ұқсатамын. Әскербектің табиғи тірлігі де сол сияқты. Қоғамның, қатар жүрген жора-жолдастың, қызметтес, тіпті азын-аулақ дастарқандас болған адамдардың да берері мол болып жатады. Ал сана таразысына салып, саралап, пайдаңа жаратамын десең, бұл жетіп-артылады. Өкініштісі, соны тиімді түрде ала алмаймыз, түсіне бермейміз. Әсілі шынайы ақын өткеннен де, кезіндегіден де қуат жинай біледі, қуаттана түседі. Оның бір ерекше жаратылысы да осында. Сондықтан да өткен ғасыр алдындағы кеңестік қыспақтан азып-тозған, рухани жүдеушілікке түскен қазақ халқының басындағы қиыншылықты өз басындағыдай сезінген ақын жүрегін 1990 жылдары жазылған «Махамбеттің рухына шағыну» деген өлеңінен жаңылмай тануға болады.
– Жалынымды ап тастаған
жанымнан,
Қызуымды ап тастаған
қанымнан.
Сау дейсің бе,
Санам менің жарымжан,
Жарымжаннан батыр
шығып не қылған?!
Таба алмассың тектілікті
қанымнан,
Сезе алмассың қазақ иісін
жанымнан.
Апырау, бұл азғындық деп
не қылған,
Батыр баба, тартармысың
жағымнан.
Осы естелікті жазар алдында үйдегі кітап қорымды қарап, Әскербектің үш-төрт еңбегін таптым. Оларды парақтап отырып, мынандай ойға келесің. Әскербек кешегі қызметтес болған ағаларына да, қатар-құрбыларына қарыз болып кетпепті. Өлеңмен не арнайы мақаламен үн қатқан. Бұл да – Әскербектің адами болмысын, жанының тазалығын, көңілінің пәктігін танытатын дүниелер. Шынына келгенде, мұндай дархандық қалам ұстағанның бәрінің қолынан келе бермейді. Пәлен жыл бірге жүріп, замандастары туралы тасқа басқан бір ауыз жылы сөз жазбаған қаламгерлер аз емес.
Әскербектің өзім туралы жазған «Жомарт жүрек» атты естелігін тағы да оқып шығып, өткен бір оқиғаны еске түсірдім. 1995 жылы Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісіне депутат болып сайландым. Алдымен Алматыға, 1997 жылы қысқа қарай астанаға келдік. Орналасып алғаннан кейін өткен өмірімді, кешегі елде араласқан ағаларымды, қатар құрбы, інілерімді жиі еске түсіретін болдым. Сондай күннің бірінде Әскербекті де еске алдым. Екі-үш кітабы жарық көргені жадымда.
Біраздан бері жаңа туындысын көре қоймадым. Бір жағы ол кезде ұл-қыздарының анасы Сәбира да о дүниелік болып еді. Содан Әскербекке телефон шалып, хал-жайды біліп, не жазып, не шығарып жатқанын сұрадым. Күнделікті жұмыстан қалтарыс тауып, жазған дүниелерінің біраздан бері жинақ болып шыға қоймағанын айтып қалды. Бұл маған ой салды. Ажалға амал жоқ. Тек соны сәл де болса, жеңілдетер жолын іздеу керек болды. Көп ұзамай, оны шешудің реті келді. Депутат ретінде Мәдениет министрлігінің бір, қазір есімде жоқ, комиссиясының мүшесі едім. Сондай отырыстардың бірінен кейін марқұм Алтынбек Сәрсенбаевқа Әскербектің жайын айттым. Ол бірден орынбасары Әлібек Асқаровқа тапсырма берді. Не керек, көп ұзамай «Айдыннан айырылған Аралым-ай» атты өлеңдер жинағы жарық көрді. Бұл жай жоғарыдағы естеліктен орын тауыпты.
Ақын бала мінезді ғой. Сәл нәрсе қуантады, ал қуаныш сезімді оятады, ол алға ұмтылуға есік ашады. Әскербектің 2001-2016 жылдар аралығында тоғыз кітаптың авторы болуына бір мысқал көңіл-күй сыйлай алғаныма өзім де қуандым. Адамға жақсылық жасау, қатарыңа қарайласу Алла тағаланың пендесіне берген бірден-бір сыйы емес пе?
Қоғам да осынысымен құнды екені белгілі.
Барлығы он екі жинақтың авторы болу бір адамның басына көп болмаса, әсте аз емес. Бұл – Әскербектің ұзақ жыл, 1965-2009 жылдар аралығында, оның ішінде облыстық «Сыр бойы» газеттің басшылығында жүріп, журналистік ұзақ сапарда уақыт ұрлап, қалтарыста жазған дүниелері. Ақындықпен бірыңғай айналысуға нарық жібермеді. Ал жалпы қандай болмасын кәсіп жүйелі жұмысты тілейді.
Ал жүйелі тірліктің берері әр уақытта мол болатынына өмір куә.
Әскербек әдемі әлеуметтік ортада болды, кімге болса да сыйлы, құрметті болды. Бұл әркімнің тағдырына жазылған сый емес.
Бұл – ақындық жолдан тапқаны емес, ыстық жүрек, абзал тілек табиғаты болған жандардың болмысы. Қай жылы, қазір жадымда жоқ, көптен бірге болудың реті келді. Мен елордадан, ол Қызылордадан келіп, Жаңақорған санаторийінде бірнеше күн бірге демалдық, ем алдық. Өткен-кеткенді айтып кең тыныстап, кешегі қатар құрбыларымызды еске түсіріп, бой жаздық. Көбіне қалам ұстаған, кеше алда болған ағаларымызды, қатар жүрген құрбыларымызды айтып, жеңілдеген болатынбыз.
Әскербектің кітаптарын ақтарып отырып, осыдан жиырма жылдай бұрын өзіме арнаған өлеңі көзге түсті. Бұл менің 60 жылдығыма арналған екен. Ықылас ортақтығын тағы да байқадым. Риза болдым. Өлеңді қайта оқып, көңілге жұбаныш еттім:
– Мереке күні жыр шоғын
сыйға берейін,
Телегей асып,
Тереңнен маржан терейін.
Айдының шалқып,
Асқақтай берсін мерейің,
Төмендей көрме,
Тек биіктерден көрейін!
… Етекте қалмай,
Ере алсам, мен де ерейін…
Міне, бұған да жиырма жылдан асыпты. Енді сөздері жадымызда, өзі жоқ. Осындай ақын інімнен айырылғаныма «әттеңе-ай» дегеннен басқа сөз де, амал да таба алмадым. Лайым ұрпақтары аман болып, жүректерін жарып шыққан рухани туындылары ұзақ жасасын!
Әбдіжәлел БӘКІР,
саяси ғылымдар докторы, профессор
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
