(Әңгіме)
Мыңқала. Байлығы мен бағы бәсекеге түскен мегаполис. Ой-шұқыры өзектес, сағалы сайға созыла жамбастап, ыс-май сіңген ортасы тың беткейге жылыстаған құтты мекен. Қырға иықтаса жайғасқан екі қабатты, әрлі үйлердің бірі. Ауладағы кәкір-шүкірді термелеп, қонақ күткелі жатқан отағасы Нұрбай иығына ілген көнетоз курткасының жыртық қалтасынан безілдеп, дірдек қаққан телефонды тінткіленіп тұрып әрең алды. Бөгде нөмір. Танымады. Аз-кем кідірістеген ол оны құлағына сүйкеген.
– Иә! – Қоңыр үннен сұрақ аралас таңданыс қабаттасып шықты.
– Аға, мен ғой ініңіз Пырдан. Ассалаумағалейкүм!
– Уағалейкүмсалам.
– Есіңізде ме? Аққорғанда өткен ағайындардың асында бірге болғанбыз. Үйіңізге жеткізіп салған едім ғой.
– М-мм…
– Тұмау-сұмаудан амансыз ба, аға? Қайдасыз?
– Аман-шүкір. Үйде, – деді Нұрбай бейтаныс туысқа келте сөйлеп. Жалма-жан бөгде туыс өз мұратын мәлім етті.
– Сізге бұйымтайым бар еді. Он минөтте болам.
Әп дегенде сөзді бағамдай қоймаған Нұрбай аяқ астынан абдырады. Белін жазған күйі сіресіп тұр. Ойы екіжар. Таңданыс та, тосырқау да бар онда. «Көксоққан!» деді ол жатсынудан арыла алмай әрі уақытты шамалап. – Килігуін қара… Шал қыртысты маңдайын тырнаштады. – «Бұйымтайы» нес тағы?! «Сізге бұйымтайым бар» дейді. Берсең де, алсаң да… Жүрісің жайсыз екен!
Ол селдір шашын әрлі-берлі жатқызып, жоғары қайырды. Ауыл демекші, көптен бері хабар-ошарсыз інісі Байділла есіне түсті. «Бәлкім. Сол сойыс беріп жіберген шығар. «Ақыры, қалаға кетіп бара жатсың, ала кет» деп сұранған болар бұдан…». Шал жөнсіз қыбыжықтады.
Ес білгелі орысша ойлап, орысша жазған шал «бұйымтай» сөзін ұғына қоймағанына ыңғайсызданса да, намыстанған жоқ. Бірақ, білуге құмартты. Сыр бойындағы шаңдақ ауылда дүниеге келді демесең, оның бүкіл қазыналы өмірі қалада өткен. Қыбыр-жыбыр тіршілігі астасып жататын ордашаһар. Зауыт. Басшылық қызмет. Қазіргісі – дербес зейнеткерлік. Ағайын-туыс жиылып, осыдан он жыл бұрын Нұрбайды «Тілге жетік. Кісілігі бүтін. Бағамды қария» деп ру басшылығына ұсынған. Содан бері бұл жалпақ жұртпен үйірлес. Астас. Мұқтаж жанға медеткерлігі де бар.
…Сары таксиден қунақ түскен науша, жігіт ағасы төңірегіне таңырқай қарағыштап, ніл қара көк қақпаға жасқана бас сұқты. Жүксіз. Салт басы. Оның шамбыл шләпісі мен қаудырақ плащі «Біз жетпісінші жылдың сән-үлгісіміз» деп тұр. Киімі ажарсыздау болғанмен, қонымды екен. Туфлиі шаңдақ.
Нұрбай бір қасын көтеріп, желкесін қасыды. Дүдәмал пішіні анық-танық. Олақ ойы дел-сал. Үйірсек таныс үй иесімен қосқолдап сәлемдесті. Бауыры езіліп, саулық сұрады. Оның ұзын денесімен иіріле ерген қолаңса аралас күн иісінен тіксінген үлкен кісі демін тежемекке мәжбүр. «Мына қу ішкен бе?! Қалай…» деп сектенді одан бөлек. Шал тікенек басардай алға жылжымады. Қолын созыңқырап тұр. Шырамытты…
– Аға! Баспаққөлден. Пырданмын ғой… – деді құмдай сусыған қағілез бейтаныс. Оның кіртиген кішкентай көздері кірпік қытықтағандай жыпылық қағады. – Таныдыңыз ба енді?.. – Шал кірпігін айқастырып, сыпайы ишарат білдірді. – Біздің үйдің қаймақты шәйін, күбіден түскен сармайын, майсөгін сағынған жоқсыз ба? Келініңіз сәлем айтып жатыр. – Науша жігіттің шүйке басы арлы-берлі шайқатылып кетті де – Аға, еш өзгермепсіз, – деді. – Тіфә-тіфә! Жүз жасайсыз әлі!
Ерінін етікшідей жымқыра тістеп, самсоз болып сілейген Нұрбайдың жұқа өңіне шырай тарап, білінер-білінбес жымиды. Еңкіш, дөң мұрнын саусағының қыртысты сыртымен арлы-берлі жыға сүрткілеп, зорыға тыныстаған. Ішкі дүниесі жадырағандай ма. Алақаны ып-ыссы. Күждие қалған. Ол «Бағаналы бері әңгімені осыдан бастамадың ба, пәтшағар!» дей жаздауға аз-ақ қалып еді.
…Әлбетте, ол жиын Нұрбайдың есінде. Ағайындармен болған шұрайлы жүздесу, сүбелі сұхбат есте қаларлық оқиға-тын. Пырдан берген түстік – одан оқшау. Оңаша, оқыс құбылыс. Ауыл ағасы Жұмекең ас-суды кіндіктес туысының үйіне ұйымдастырыпты. «Менің шын атым Пырілі. Әкем марқұм Пырдан деуші еді. Ел де осылай атап кетті. Оңайын айтарсыз…» деп өзін таныстырған үй иесі тыстағы сықырлауық есігін дізесімен итеріп, иығымен демеп, қонақтардың ішке енуін өтінген. Сыр ағашынан қолапайсыз құрастырған есік жақтауы қарамалдың қимайынан күреңітеді, ербеңдеген жүн-жұрқа көзге қораш. Қорасы қомақты көрінгенмен, шанжағай өскен үш сұр жиде онсыз да ретсіз көрінген аула ішінің репәтін қашырып тұр. Ойлы-қырлы есік алды малдың қиы мен күл-қоқыс, шөп-шалам. Бұлар тапталған біріздік сүрлеумен жүрді. Сүрлеу үйге, сосын ішектей созылып сыртқы әжетханаға тіреледі екен. Шамасы, жауынды күні сағыздай иленетін Сырдың сор топырағына жасалған жоқ-жітімнің амалы. Мыңқаладан келген қонаққа бұл көріністер тым жабайы көрінді. Пырдан тамырлас туысының қолқасына барынша дайындалыпты. Буы бұрқырап келген майлы қуырдақ, ұқыпты үйітіліп, былбырай піскен бас, үйеме табақ ет, көпіршіген дәмді қымыран ашығып келген Нұрбайдың, қасындағы қонақтардың қабағын әп- сәтте жадыратты. Оның үстіне үй иесінің шат күлкісі, бүкпесіз пейілі, Сыр сүлейі Нартайдың сазды әнін қара баянда нәшіне келтіріп, құйқылжыта айтқаны өнерге ынтық мәртебелі қонақтың делебесін қоздырды. Оның үстіне ауыл ағасының майда, мәйін сөзіне еліткен қала адамы шым-шымдап ауыз тиген қоңырқай ішімдіктен соң ол желпініп, желігіп кеткен. Әуелеп айтылған әнге де қосылды. Пырдан әмбебап көрінді. Әнші. Домбырашы. Баяншы. Келінмен келісті дуэт. Әшейінде сүт қатқан қою шәйді «Ағзаға зиян. Қанды қойылтады» деп ысырып қоятын Нұрбай сол жолы алабөтен, мезереттен өтіп ішті. Қымсынбады. Түнемесін де, сыртқы дәретхананы, оған барар тілдей үйіндіні де ойлаған жоқ. Шешендігі ұстап, мақтау сөздің майын ағызды. Мырзалығы ұстап, бүктелген көк қағазды ішкі қалтасынан еппен ғана алып, «Келін, мә-ә! Айналайын! Иіссу ал! Ықыласыңа ризамын!» деп оның тартына созған қолына ұстатқан.
Пырдан жел қаққан жүзін аула төріндегі зәулім, қанатты қос қарағайға бұрып, одан әрі даудырай түскен. Ығында тұрған Нұрбайға түнеп шыққан ішімдіктің иісі осы тұста анық жетті.
– Мм-мәәә! – Шіләпілі жігіт көзі бадырайып, адасқан кәрі саулықтай дыбыстады. – Аға! Нағыз жұмақта тұрады екенсіз! Туу-хһ! Мына әңкигендер елка ма? – деді аузын ашып, таңдайын тақылдатқан ол әлгі қарағайларды көрсетіп. – Өстіп те өседі екен-ау! Іһ-ім!
Нұрбай күлді. Ол тап қазір апыр-тапыр ауыл адамының аңғалдығына емес, татымды еңбегіне көлденең көкатты берген ұшар нарыққа насаттанды. Бейнеткеш қарияның осал жері де осы-тұғын. Құмар жанға, қалап жатса ауласындағы тал-бұтаның бірін қалдырмай олардың тегін, қасиетін, сусамырлығын, суыққа берік-бекемдігін егжей-тегжейлі, түптеп айтпақ – мұның жеңсікті әдеті. Бұл жолы да сөйтті.
– Сырда өспегесін, сендерге бәрі елка. Бар болғырлар! – деп бір жағы назырқана, бір жағы базынашылықпен жуан дауысын байсалды бапқа келтіріп бастады ол сөзін – Бұл жерде қылқан жапырақтының он тоғыз түрі бар. Аталас демесең, қарағайды былай қойғанда, шыршаның өзін бір-біріне ұқсатып болмайды. Түсі, жұпар иістері бөлек-бөлек. Ал мына тұрған можевельник, туя. Ыстықты қалайды. Әргісі – мырза терек. Тасасындағы аққайың. Салқын жақтыкі. Ал анау, майда гүлі бар келісті тал – липа. Мына күншуақтағы, мәуесі бармақтай қанқызыл – тұт. Сосынғысы жүзім, ергежейлі жаңғақ, құрма, анар, інжір. Баудағы жеміс ағаштар, өзіңе таныс.
Тамағы құрғаған Пырдан жақ ашпады. Тұспалдап бірдеңе айтқысы келіп еді, мүдірді. Бар айтқаны «Құдайым-ау! Мына тоғайды бір адам істеді дегенге кім сенер!». Таң-тұң. «Міні, нағыз «Гүлһан» өмір! Біздің отырысымыз анау… Аттың боғындай үйіліп, мына бір шал құрлы жоқпыз.». Пырданның шатпырық ойы шимайланып кетті. Ол басы, өзінің тұрлаусыз ғұмырына налыған. Тіпті, өмірден әлдеқашан озған әкесіне де өкпе айтқысы бар еді. Аяғы барып, бойкүйез екі ұлын мінеді. «Пәруәйі пәлек. Масылдар!» деді шырт түкіріп.
– Ей, бала! Естіп тұрсын ба өзі. Саған айтып жатырмын, – дегенде барып Пырдан есін жиды. Жалма-жан бағбан ағасынан:
– Адам жалдайсыз ба? Қолда балдар бар шығар, – деп қойып қалған.
– Інім, менікі таза дағмазалық. Бірақ, төңірегіме шапағатты, өзіме рәтті бейнет десем де болар-ау! – Шал сұқ саусағымен ауаны кескілеп-кескілеп жіберіп, нүкте қойғанда, түнгі отырыстың уы қанын қарайтып, кенезесін кептірген Пырдан «Саяжай саяхаты» осымен тамамдалар» деп түйген. Бірақ… Ағасы жуан дауысын баптап, екі езуінен төмен қарай қисық сызықпен сызаттаған суды алақанымен қапсыра құрғатты да, бетін ескі қалаға бұрды. Пырдан да бұрылды. – Мына үлкен қала үстіндегі мұнар, қою тозаң-түтінді көрдің бе? Біз осыны жұтып жатырмыз. Бұл – һәмма тыныс-тіршіліктің қасіреті. – деді ол сөзіне маңыз беріп, – адамзат осымен ғасырлап күресіп келеді. Бірақ нәтиже аз. Билік басындағылардың, экологтардың ісі мардымсыз. Талабы пәрменсіз. Жұртымыз бейтарап. Әр тұрғын көп емес, үш тал отырғызса, оны көгертсе, қаламыз көкорай, саябақты болушы еді. Шындап кіріссек, бұл – қолдан келетін шаруа. Менің нәйеті бір терегімнің өзі төрт адамға кәусар тыныс сыйлайды. Ал қылқан жапырақты сәндік талдарым бөлер таза ауа одан жиырма есе көп. Есебіне жете бер! Ал, баудан мұндай пайда жоқ. Керісінше, оның жемісі құт. Жабайы құстың ен несібесі. …Айтпақшы, балдарды сұрап қалдың ғой. Айтайын.
Нұрбай қаязыған жылқы етіне түйілгендей өңешін созып, құрғақ жұтынып, қабағын түйді.
– Шетінен тікқазық. Кісі. Еңкейіп жерден шөп алмайды. Сен айтшы маған. Бүгінде әкесін аяр бала бар ма, өзі? Е-ей!.. Болса, әлі де жырақтағы қоныс сендерде болар.
Қамкөңіл Пырдан терең күрсінді. «Иә, атасының басына болар бізде…». Өрісті әңгімені үй жақтан шыққан әйел даусы шорт үзді.
«Бойдақ шәй» етіп жайылған жеңіл дастархан басына жайғаспас бұрын, бір кесе мұздай суды сіміре тартып алған қонақ, асыққан рай танытты.
– Аға! Мен сізге бір бұйымтаймен келдім, – деп қолындағы шай кесесін ішер-ішпес алақанымен бүркеді. – Балдарыма жұмыс керек. Үлкенім 35-те. Үш баласы бар. Кенжем отызда. Бойдақ. Уағында, коллежге оқытып алуым керек екен. Басым істемепті. Өкінем. Енді ғой, бұл иттерде я мамандық, я кәсіп жоқ. Ешкім жұмысқа алмайды. Кенқаладағы үлкен зауыт ініңіздікі деп есіттім. Балдарымды соған кіргізіп беріңіз…
Шал басын көтермеді. Жақ еті білем-білем. Иегін уыстап, умаждап отыр. Пырданға «Бар болғыр, «бұйымтайың» осы ме еді?..» дегісі келген. Ол оқты көзін қадай түсті. «Гәп балаларда емес, өздеріңде, сауықшыл жұп… Қайран бодаусыз уақыт-ай!».
– Мамандық болмаса, кәсіпке ниеттенбесе, ондай «бозқойлар» Кенқаланың өзінде жыртылып-айырылады, Сырдан тасымай-ақ… Нұрбайдың дауысы өктем шықпаса да, ішіндегі ызасын діттеген жеріне дарытты. Осы мезет ол сауықшыл інісінің өрттей жанған жүзінен «Бұдан да мені ұрғаның жақсы еді. Неменеге келе қойып ем, сорлы басым!..» дегенді жазбай оқыды. Аяп кетті. «Жақсы. Осымен доғарайық!» деген болар, Нұрбай бетін сипап орнынан тұрды. Дастарханға бата жасалмады. Аңтарылған Пырдан мең-зең.
Осылай қақпа алдына шейін үнсіз барған екеу, ауладан шығаберісте қысқа ұғынысқан. Нұрбай шал қонағының қарынан ұстап, оның көзіне көзін салды. Аздап ыңғайсызданды.
– Менің саған айтар бұйымтайым мынау, – деді ол оқыс. – Сен бүйтіп шаршама. Адамның өмірі қысқа. Шешімді менен артық біліп тұрсың. Әлгі «күшіктеріңді» бай нағашыларына қос. Рита келіннің аға-інілері ауылдың байы демеп пе ең. Жібер, жалданып көрсін…
Пырдан тершіген маңдайын алақанының сыртымен ысқылай сүртіп, басын шұлғыды. Медеткер ағасына үзерлене, дықсыз дәмелене қарады.
– Аға! Ертең звондайын ба? Айтасыз ба ініңізге?
…Шал басын шайқады.
Нәсен ҚОЖАБАЙ.
Шымкент қаласы
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
