Наурыз – жыл басы. Бес мың жылдан астам уақыттан бері тойланып келе жатқан мейрамның қазақ халқы үшін маңызы ерекше. Осы орайда мерекеге байланысты 22 деректі назарларыңызға ұсынамыз.
1. Наурыз мерекесі – әлемнің ең көне мерекелерінің бірі. «Наурыз» сөзі парсы тілінен аударғанда «жаңа күн» деген мағынаны береді.
2. Наурыздың тарихына зер салсақ, әлем халықтарының басым бөлігі аталмыш мейрамды әлі күнге дейін тойлап келеді. Бұл мейрамды көбінесе Наурыз, Невруз, Навруз, Новруз Байрам деп атаса, ал тәжіктер “гүл гардон”, “бәйшешек”, “гүлнаурыз”, татарлар “нардуган”, буряттар “сагаан сара”, ежелгі гректер “патрих”, бирмалықтар “су мейрамы”, чуваштар “норис ояхе”, хорезмдіктер “наусарджи”, “невруз сұлтан” деп түрліше атайды екен.
3. Түркия елінде бұл мереке 23 наурызда басталады. Ирандықтар болса, мерекені 13 күн, Қытай елі 5 күн бойы тойлайды. Ал, Ауғанстан, Өзбекстан елдері 21 наурызда мерекелейді.
4. 18 ғасырға дейін ежелгі Грекияда, ежелгі Римде, Ұлыбританияда атап өтіліп, 1700 жылға дейін ежелгі Русьте тойланып келген.
5. Наурыз – қазіргі Григориан күнтізбесіндегі 3-ші келетін март айына сай қазақша атауы.
6. Наурызда күн мен түн теңеледі, жұлдыздар теңеседі, яғни Сүмбіле, Үшарқар-Таразы, Үркер және Сұлу Сары бір түзудің бойында тізіле орналасады. Есепшілер жұлдыздардың теңесуінен күн мен түннің теңелуін байқаған.
7. Наурыздың дәстүрлі тағамы – «Наурыз көже». Ол жеті түрлі азықтық заттан тұрады. Наурыз тойланатын елдерде 362 әулиенің ішінде Ғайып Ерен, Қырық шілтен, жеті әулие ерекше деп танылады, мұндағы жеті әулие абрар деп аталады. Наурыз көжедегі жеті дәмнің арғы мәнінде жеті әулиені пір тұту жатады.
8. Байырғы салт-жора бойынша қазақ арасында Ұлыс тойы түн ортасы ауа басталады. Бұл түн «Қызыр түні» деп аталады. Халықтың наным-сенімінде Қызыр (Қыдыр) қасы көзін жапқан қарт адам болса керек. Қызыр атаны Бақ жетелеп жүреді екен дейді. Ұлыс тойының таңын көзімен атыру үшін Қызыр ата түн ортасы ауа дала кезеді. Жолай өзі сияқты ұлыс таңына ынтық жанды кезіктірсе, қасын көтеріп назарын салатын көрінеді. Қызыр атаның назары түскен адамның басына бақ қонбақ… Қазақ тіліндегі «Қызыр дарымай, бақ қонбайды» деген мәтел осынау байырғы наным-сенімге орай айтылған.
9. Ұлыстың ұлы күніндегі ең киелі рәсім – көкжиектен шапақ шашып шашырай шығып келе жатқан күнді қарсы алу дәстүрі. Мұндайда ақ жаулықты аналар тостағанға ақ құйып алып шығып, күн көзіне қарата шашып, үш мәрте тізе бүгіп тағзым етеді. Атар таң, шығар күнге тәу еткен соң, ауыл-үй адамдары бір-бірін Ұлыстың ұлы күнімен құттықтап, тілектерін айтыса бастайды. Үй-үйді аралап, жүз көрісіп, төс қағысып, Ұлыс дәмінен ауыз тиіп, бір-біріне бата-тілек білдіреді.
10. Бұрынғы қариялар 22 наурызды «Қызылбастың наурызы» деп атаған. (Қызылбас – Иран, бұрынғы Парсы елінің қазіргі атауы).
11. Наурызда күн ұзарып, түн қысқарған сәтті “ұзын сары” келді деген. Ұзын – ұзақ дегенді білдірсе, сары – күн дегенді білдірген. Яғни, «ұзын сары» күннің ұзақтығын меңзейді.
12. Жұлдызшылардың тәжірибесіне сүйенсек, күн бұл таңда төрт түрлі болып атуы мүмкін екен: 1) Күн егер жанған оттай қызарып, қан қызыл болып шықса, ол жылы өлім-жітім, өрт көп болады, соғыс, қантөгістер де болуы мүмкін; 2) Егер күн түсі сары қызыл тартып, ыстық леп бірден бетке ұрып, шақырайып шықса, ол жылы құрғақшылық болады. Таулы аймақтарда жиі-жиі тасқын болып, шалғынды далада жиі-жиі өрт шығады; 3) Күннің түсі күңгірт тартып, қораланып, солғын көрінсе, ол жылы жауын-шашын ерекше көп болады; 4) Күн сәулесі жан-жаққа шашырап, шапағын төге рауандап атса, ол жылы жанға жайлы молшылық болады.
13. 14 наурыздан басталып, ұлттың, халықтың берекесі мен бірлігі үшін тойланар наурыз мерекесін еліміздің Батыс өңірі “көрісу күні” деп тойлайды. Ал, оңтүстік жұрты – “тағзым күні”, “алас күні”, “береке күні”, “көктем шуағы”, “өніс күні”, “жайнау күні”, “шаттық күні”, “үйлесім күні”, “ұлыс күні” деп атап өтуді дәстүрге айналдыруда.
14. Наурыз мейрамына байланысты мынадай атаулар бар: Наурыз күні, Наурыз айы, Наурызнама, Наурызкөже, Наурыз тойы, Наурыз жыры, Наурыз жұмбақ, Наурыз бата, Наурыз тілек, Наурыз төл, Наурызкөк, Наурыз есім, Наурыз шешек, Наурызша, Әз, Қыдыр, Саумалық, Мұхаррам (тыйым), Самарқанның көк тасы.
15. Түркілердің ертедегі наным-сенімі бойынша күн мен түн теңелген күні жер көкті жарып, ғажайып дауыс шығады екен. Ол гуілді тек жануарлар ішінде қой ғана сезеді екен. Қой өте бейуаз, сезімтал жануар. Бұл дыбысты «Әз» деп атаған. Сол себептен «Әз наурыз» деп, «Әз келмей, мәз болмас» деп аталарымыз ерекше қадір тұтса керек.
16. Бұл күні кір жууға, шаш, тырнақ алуға болмайды екен. Себебі, адамның тырнағымен шашы да түлеп жаңарады. Құрылыс бастауға, іс тігуге, мылтық атуға, қақпан құрып, тұзақ құруға тыйым салынғаны жайында жазбалар да бар. Алыс сапарға да шықпайды, ешкімді ренжітуге, даулы мәселе тудыруға, ренжіп-қайғыруға, құрбан шалуға, жалпы қан шығарып, мал союға болмайтыны айтылған. Себебі, мал төлдейтіндіктен, төл өсіміне, малдың көбеюіне кесірі тиеді деген наным қалыптасқан.
17. Көне жұлдыздық есепте наурыз айын «үт» деп те атаған. Осы айда ауа райының жылынатынына байланысты «үт кірді, үсік шықты» деп айтатын болыпты. Кейде үтті жабықтан түскен күн сәулесінен көрінетін тозаңды да үт деп атаған. «Үт кірді, үйге құт кірді» деген мәтел осыдан қалған.
18. Жігіттер мен бозбалалар қыздарға арнап “селт еткізер”, “дір еткізер” деген сыйлықтарын ұсынады. Бұл сыйлыққа айна, тарақ, иісмай, күміс жүзік жатады. Айна – пәктік пен жастықтың, тарақ – әдемілік мен сұлулықтың, иісмай – бүршігін жаңа жарған жауқазындай құлпырудың, күміс жүзік – тазалықтың белгісі.
19. 1921 жылы 5 наурызда Орынборда өткен Қазақстан Автономиялы Республикасы орталық атқару комитетінің төралқа мәжілісінде Құрбан айт пен Ораза айтқа 3 күн, Наурыз мерекесіне 1 күн демалыс беру туралы қаулы қабылданды.
20. 1926 жылы тоталитарлық жүйенің ықпалымен наурыз мерекесін тойлауға мүлдем тыйым салынды. 1988 жылдан бері қайта жаңғырып, Наурыз мейрамын тойлау дәстүрі өз жалғасын тапты.
21. Наурыз мерекесі 1991 жылы 15 наурызда Қазақ КСР Президентінің қаулысы негізінде мемлекеттік мәртебеге ие болды. Елбасы наурыз айының 22 жұлдызын «Наурыз мейрамы» деп жариялады.
22. БҰҰ Бас Ассамблеясының қарарымен 2010 жылы Наурыз халықаралық мейрам мәртебесіне ие болды. Ал 2016 жылы ЮНЕСКО 12 ел – Ауғанстан, Әзербайжан, Үндістан, Иран, Ирак, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Пәкістан, Тәжікстан, Түрікменстан және Түркия атынан Наурызды адамзаттың материалдық емес мәдени мұра тізіміне енгізді.
Әзірлеген:
Мейрамгүл
ДАУЫЛБАЙҚЫЗЫ.
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
