Жуырда Ресейдің мемлекет және қоғам қайраткері Сергей Бабурин әлеуметтік желіде Кеңес Одағы құлап, дүниенің астаң-кестеңі шығып жатқан дәуірде, яғни 1993 жылы қабылдаған Ресей Конституциясы өздерін-өздері құртуға бейімделген еді дегенді ашына айтты. Саясаткердің пайымдауынша, сол кездегі саяси оқиғалардың жылдам өрбігені соншалық, мақсаттың, идеяның жоқтығынан, бар мен жоқты бағалай білмеушіліктің, ең сорақысы – біздің қасіретімізге айналған немкеттіліктің, эгоизмнің салдарынан тұтас мемлекет жоғалып кете жаздады. Конституция тұжырымдарында социализм ұғымы алынып тасталды, ал оның орнына жаңа қоғамның бет-бейнесін айқындайтын капитализм дегенді жазуға ұяттары жібермеді. Ел өмірінде алмағайып, болашағы бұлыңғыр дәуір басталды.
Иә, Ресей осындай қасіретті уақытты басынан өткерді. Айналасы оншақты жылдың жүзінде ауру-сырқаудан, нашақорлықтан, маскүнемдіктен 20 млн халқынан айырылды. Орыстар мұны ертедегі тарихи кезеңдерге шолу жасағанда «смутные времена», біз әңгіме етіп отырған кейінгісін «лихие 90-ые» деп атайды.
«Ойды ой қозғайды» демекші, ортақ шекпеннен шыққан соң бізге де сол дәуір оңай болмағанын атап өткім келді. Талай тар жол, тайғақ кешуді басынан өткерді. Жұбан Молдағалиев айтпақшы, «мың өліп, мың тірілген» қазақтың қазір әлемдік жексұрын бәсекеде әлі арпаласып жатқан сыңайы бар.
Өмір пәлсафасы бойынша тірі адам тіршілігін жасайды. Бірақ, біздің пайымдауымызша, жүрегінде иманы, санасында ұяты бар адамдар қазір қоғамда барлығынан бұрын немкеттіліктің, эгоизмнің микробтары ұялап жатқанын, барлығы үшін мұның қаншалықты қасірет әкелетінін жиі айтатын болды. Шындығында, меніңше, қазір бұл коррупциядан да қауіпті құбылысқа айналған сыңайлы. Кейде орынды сұрақ туындайды. Бұл дерт бізге қайдан келді? Өзіміз әлі құра алмай, бар болғаны талпыныс жасап отырған капитализмнен бе? Бұл сұраққа жауап табу мен үшін күрделі, сондықтан оны оқырмандардың өз пайымына қалдырып, айтар ойымның сабақтастығын жалғастыруды жөн көрдім.
Сауатты оқырман Нобель сыйлығының лауреаты, атақты «Тынық Дон» романының авторы Михаил Шолохов есімінен хабардар деп ойлаймын. Сол Шолохов өткен ғасырдың 30-шы жылдары есімі Сталинге белгісіздеу болса да хат жазады. Өзінің Дон өлкесіндегі ауданда кәмпескенің озбырлықпен жүргізіліп жатқанын, оның басы-қасында жүрген райкомның хатшысын, НКВД бастығын әшкерелеп жазады. Тап жауларымен күрестің сол уақытта қаншалықты өрістеп тұрғанын ескерсек, Шолохов өміріне де қауіп төнген. Себебі Сталин хаттағы фактілерді тексеруге Мәскеуде арнайы комиссия құрған еді. Тексеру бойынша Кеңес өкіметінің жергілікті жердегі өкілдері қатаң жазаланады. Бірақ Михаил Шолоховқа да оңай соқпайды. Өміріне қауіп төнгенін біліп, Мәскеуге келеді. Сталинге кіреді. Сталин:
– Көп былықтардың бетін аштың. Жауың көбейді. Жеке өмірің үшін қорықпайсың ба? – деп сауал қойғанда жазушы:
– Сталин жолдас қорғайды деген ниетпен алдыңызға келіп отырған жоқпын ба? – деп жауап береді.
Сталин табиғатынан ойын бүкпесіз айтатынды құрметтейтін. Шолохов қоғамдағы теріс құбылысқа, қылмысқа немкеттілік танытпады. Көсем де мәрттік танытып, астанада қалуына көмектеседі. Куәгерлердің айтуынша, кейін Шолохов елінде тұрақтап қалады. Бірнеше белгілі шығармалар жазады. Әлем таныған жазушы атанады. Сталин жазушыны сырттай бақылап, соғыстан кейін өзінің қабылдауына шақырады. Хал-жағдайын сұрасқан соң көсем өзіне тән байыпты сауалын көлденең тартып:
– Сізді көп ішеді дейді ғой. Бұған не айтасыз? – дейді.
Шолохов іркілместен: «Қызғаныш пен іштарлыққа толы мына ит өмірден қалай ішпейсіз, Сталин жолдас?! – деп жауап беріпті.
Сталин қабылдауына шақырған жазушыға еш жауап қатпастан үнсіз шығарып салған көрінеді. Қаншалықты қажет болды? Не үшін шақырды, бұл көсемнің өзіне ғана мәлім. Сталин талай адамдарға өздері күтпеген сауалдар қойған. Олардың жауаптарын тыңдаған империяның бірінші басшысы Кеңес Одағының алғашқы жылдарындағы науқандық шаралардың қаншалықты деңгейде және қалай жүріп жатқанын НКВД, атқарушы билік арқылы ғана емес, басқа, тіпті қарапайым көздерден де біліп отырған. Өйткені ол – үлкен елді, халықты билеген тұлға. Оған Шолохов сияқты талантты жазушының араққа салынғаны түк емес, ол барлығын білгісі келеді, ынтызар. Ет пен сүйектен жаралған пенде ретінде әр нәрсеге қызығушылығы және бар. Биліктегі өзіне бағыныштыдан гөрі сезімнің адамдарымен сөйлескісі, ой бөліскісі келеді. Бізге қазір Сталиннің репрессиялық зобалаңда жол берген қателіктерінен гөрі кітап оқыған зеректігі, елдегі жағдайға толық қанығу үшін жай адамдарды тыңдай білу қасиеті барынша маңызды болып табылады.
Қасым Қайсенов – жаужүрек партизан жазушы. Соғыс аяқталар сәтте Украин партизандарының атақты қолбасшысы Сидор Ковпак: «Вася (украиндар Қасымды осылай атайтын), сен жақсы соғыстың. Елге қайтуыңа болады. Бірақ әзірге Киевте бейбіт өмірге бейімделе тұр. Кейін өзім шығарып саламын» дейді. Ковпак Қасым партизан ақын Жұмағали Саинмен Алматыға жүргелі тұрғанда арнайы жазылып, мөрмен ашылмастай етіп желімденген хат тапсырады. «Қазақстан Компартиясының бірінші хатшысы Жұмабай Шаяхметовке!» дейді. Тәртіп бойынша хатты ешкімнің оқуға құқы жоқ.
Қасымға Ковпактың «жақсы соғыстың» деп айтуы тегін емес. Ол – барлаушылардың арнайы мектебінде оқыған, жекпе-жекте талай немістің көзін жойған, ештеңеден тайсалмаған батыр. Ал ондайлардың көпшілігі бейбіт өмірге бірден сіңісіп кете алмайды. Ашушаң келеді. Бұзақылығы ештеңе етпейді, кездейсоқтықтан ауыр қылмысқа баруы да мүмкін. Ал бейбіт өмірде заң ондайларды кешірмейді. Ковпак осынысын біліп, батыр тағдырына немкетті қарамағандықтан, Шаяхметовке арнайы хат жазып отыр.
Ендігі қызықты қараңыз. Қасым Алматыға келіп отбасына қосылып, пәтер жалдап тұрады. Соғыстан кейін елдің жағдайы әлі ауыр. Нәпақа табатын жұмыстың көзі тағы көрінбейді. Азық-түлік кәртешкемен беріледі. Партизан бейбіт өмірге бейімделмегендіктен үйінде етігін, партупейін шешпей, аты-жөні жаылып берілген тапаншасын жастанып ұйықтайды екен. Жұмағали: «Әй Қасым, әлгі хатты Шаяхметовке кіріп, тапсырдың ба?» деп сұрайды кейінірек.
– Әлі бара алмай жатырмын, ол кісі кім өзі? – дейді нақтылап алғысы келіп. – Военком ба? Сауаттылау Жұмағали ағасы күліп: «Ол – үлкен бастық. Военком-саенкомдарыңды бір шыбықпен қуатын бастық» – дейді.
Қасымның ЦК-ның үйіне кіргені де қызық хикая. Алдымен ауыздағы милициямен шатасады. Милицияға Қасым: «Саған тапаншамды бермеймін. Кімсің сен?» – деп жағасынан алуға ұмтылады.
Қасынан өтіп бара жатқан ЦК-ның иманжүзді қызметкері олардың үстінен түседі. Президиум төрағасы Әбдісәмит Қазақбаевқа, ол Шаяхметовке алып барады. Қасым бір аптаның ішінде ЦК-ның жер бөліміне жұмысқа орналасады, азық-түлік кәртешкесін алады. Бірақ, жұмыстың барысына қаныға алмай кабинетінде күнұзақ зеріккенде тапаншасын бөлшектеп тастап, майлап отырады екен. Мұны естіген Қазақбаев:
– Шырақ, соғыс бітті. Сен мұныңды қой енді. Портупейіңді, тапаншаңды үйіңе қалдырып кет. Үкімет үйіне бұлай келуге болмайды, – деп сыпайы ғана ескерту жасайды.
Қойшы, әйтеуір, Қасымға олар кейін де көп көмектесіп, талай пәледен алып қалады. Төрт жыл соғыста болып, жауын бауыздап, сөзге келместен тұмсығынан періп жіберіп сұлататын 26 жасар жігітте қандай ақыл болсын, осынысын білгендер қамқорлық жасайды. «Шырақ» деген қазақтың тамаша сөзімен жұбатады. Мұндайды қазіргілер «бұрынғының адамдары-ай!» деп ризашылығын білдірер еді.
Өткен ғасырдың 60-70 жылдары болуы керек, компартияның бейнелеп айтқанда, қылышынан қаны тамып тұрған кезі. Бұл аға буыннан естіген әңгімем еді. Әңгіменің аты әңгіме, дегенде, оның жай-жапсарын Д.Қонаевтың естелігінен оқығанымның жөні тіпті бөлек. Қонаев Қазақстанның бірінші басшысы, екінші хатшы – Мәскеудің қамқорлығындағы Михаил Соломенцев. Сол Соломенцев ұлттық кадрларға қамшысын батырғаны былай тұрсын, масайрағаны соншалық, орайы келгенде қыз-келіншектермен ойын-сауық құруды дағдыға айналдырып алған. Қазақтың жігіттері намысқой. Есесін жібермейді. Болған сорақылықты айнытпай ұстайтын дәлелдермен бірінші хатшыға жеткізеді. Жеткізіп қоймай шара көруін сұрайды. Қонаев оқиғаны Брежневке жеткізеді.
– Осылай да осылай, Леонид Ильич, Соломенцев иесі бар гүлді иемденгісі келген. Масқара болғанда қылмыс үстінде қолға түскен, – дейді оқиғаның мән-жайынан хабардар етіп. Үнсіз тыңдаған Брежнев:
– Соломенцевтің қылығынан социализмге пәлендей зиян келе қоймас, оны маған жіберіңдер. Тағдырын өзім шешемін, – дейді.
Қонаев оны Қазақстаннан осындай масқаралықпен аластатып жіберген еді. Кейін сол Соломенцев Желтоқсан оқиғасына байланысты Қазақстанды тексеретін комиссияның құрамында болды. Бұл енді Горбачев билік құрған кезең еді. Тексерді. Тырнақ астынан кір тапты. Бірақ кейінгі тарих Желтоқсанға әділ бағасын берді. Қазақ тарихында Қонаевтың адами қасиеті, ізгілігі, парасаттылығы қалды. Себебі ол ешнәрсеге бей-жай қарамайтын, немкеттіліктен ада мемлекеттік тұлға еді.
Өткен ғасырдың 70-80 жылдары кемелденген социализм дәуірінде Кавказ, Орта Азия республикалары корупцияның өріс алуымен ерекшеленген еді. Брежнев қайтыс болғаннан кейін билікке келген Юрий Андропов өзінің бұрынғы қызметі бойынша ең сенімді деген әріптестерін жинап алып: «Шпиондар мен тыңшылар сәл уақыт серуендей тұрсын, қазір мемлекетке одан да қауіпті жаулар зиян тигізбекші» деп оларға нақты бағыт-бағдар бойынша тапсырма берген көрінеді. Мен бұл әңгімені ойдан шығарғаным жоқ, өзім тапжылмай іздеп жүріп көретін «Россия» телеарнасының деректі фильмдер сериясынан берілген сұхбаттан тамашаладым.
Бүгінгі аға буын немкеттілікті, самарқаулықты, эгоизмді, қоғамдағы басқа да келеңсіздіктерді капитализмнен көрсе, қазіргі буын оның себеп-салдарын мүлдем білмейді. Ал не нәрсенің, айталық, қауіпті дерттің диагнозы дұрыс қойылмаса, одан қоғам сауықпайды. Қайта ауруына ауру қосып алады. Ең қорқыныштысы осы.
Мен өзім болмасам да ақпарат жүйесінен Скандинавия елдеріндегі адамдар үшін жасалған ізгіліктің түп-тамырының қайда жатқанын білмей қиналамын. Ал Финляндияда капиталистік қоғам. Бәлкім еңбекқорлықтан, мәдениеттіліктен, әлде басқалай себептерден шығар? Мүмкін патриотизмінен болар?
1939-1940 жылы Кеңес Одағы финдермен соғыста Маннергеймді (қолбасшы әрі президент) жеңе алмады. Қызыл армияның 1 млн әскеріне финдердің бар болғаны 300 мың әскері қарсы тұрды. Ақыры екі жақ бітімге келіп тынды. Ал оның сырын білу үшін сол халықпен етене араласып тұру керек шығар?!
Капитализм демекші, біз қазір оны қатырғанымыз жоқ. Сонымен бірге бүгінгі әлем жұртшылығының оған көзқарасы да онша жағымды емес. Кеңес Одағы теңселіп жатқанда экономиканы нарыққа бұрып, реформаларға батыл кіріскен Қытай мемлекеттік кеңес төрағасы Дэн Сяо Пиннен Батыс пәлсафашылары: «коммунистік партия мен еркін экономика бір-бірімен қалай үйлеседі?» деп сауал қойғанда жарықтық Конфуций ілімімен қаруланған төраға: «мысықтың түрі сары немесе қара болғаны маңызды емес, әңгіме оның қаншалықты тышқан аулай алатын қабілетіне байланысты» деп жауап берген екен.
Қалай ойлайсыз, тамаша жауап қой. Ендеше барлығы өзімізге байланысты-ау деймін…
Жолдасбек Ақсақалов
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
