Екінші дүниежүзілік соғыс басталған сәтте-ақ кеңес өкіметінің тұтқынға түскен өз азаматтарынан біржолата бас тартып, әскери тұтқындардың құқықтарын анықтаған халықаралық Гаага және Женева конвенцияларын мойындамауы олардың жағдайын қиындата түскен. Әсіресе, бұл жағдай түркістандық соғыс тұтқындарына қатты әсер етті. Г.Гервардт «Гитлер мен Сталиннің арасында» деген кітабында соғыс жылдары түркістандық тұтқындардың 80 процентке жуығының ашаршылық пен аурудан өлгенін жазады.
1941 жылдың желтоқсан айында Польшадағы түркітілдес халықтардың өкілдері шоғырланған Ченстохан концлагеріндегі 30 мың адамның 2 мыңы ғана тірі қалған екен. Соғыстың алғашқы жылдарында түркі халықтары өкілдері «мен мұсылманмын» деп айтқандарына қарамастан, фашистер оларды «сүндетке отырыпты, еврей екен» деп қинап, итке талатып, талайын өлтіріп жіберген. Неміс концлагерьлеріндегі түркістандықтардың қандай жағдайда тұтқынға түскені жөнінде М.Шоқайдың Францияның Шығыс тілдері мен өркениеттері ұлттық институтының кітапханасындағы жеке мұрағаттық қорындағы тұтқындардан алған мағлұматтары негізінде жазылған «1941 жылғы Мұстафа Шоқайдың Германиядағы қызметі: әскери тұтқындармен – Түркістан тұрғындарымен байланыстары» деген құжатта көрсетілген деректерге сүйенсек, соғыс басталғаннан кейін жалпы мобилизация бойынша майданға алынған түркістандықтардың оннан тоғызы винтовканы қалай ұстауды да білмеген. Орыс тілін меңгермеген, әскери команда тілін түсінбеген. Көпшілігі стратегиялық қателіктер, әскер командирлерінің тәжірибесіздігінен майдан «котелдарында» жазықсыз қырғынға ұшыраған. Көбіне жауынгерлер жараланып немесе контузия алып, жауға еш қайрат қыла алмай тұтқынға түскен.
Соғыс кезінде қазақ, өзбек, қырғыз, т.б түрік-мұсылман халықтарының өкілдері мылтықпен, оқ-дәрімен жұрттың ең соңында жабдықталған. Мәселен, №106 Ақмола атты әскер дивизиясының көпшілігі қазақ болған екен. Соғыс өнеріне үйретілмеген, жөні түзу қару-жарақ та берілмеген жауынгерлер Харьков түбіндегі қоршауда түгелге жуық қырғынға ұшырайды. Бұл дивизиядағы 3200 жауынгерге танктерге қарсы соғысу үшін 3100 қылыш беріліпті. Дәл осындай Ржев түбіндегі қырғында да түркістандықтардың көптеп қырылып қалғаны белгілі. Қырғыннан аман қалғандары амалсыздан тұтқынға түскен. Қатты жараланып, ұрыс даласында қалған жауынгерлердің ешбір мүмкіндігі болмаған. Мысалы, Атырау тұрғыны Ғайпен Бейісов 1941 жылы Украинаның Лохвица деген қаласының солтүстігінде өткен қырғын соғыста жараланып, 15-18 қыркүйекте ес-түссіз ұрыс болған жерде қалған. Есін жиғаннан соң, сол маңда қашып-пысып жүргенде немістерге тұтқынға түссе, қызылордалық Утебеков Ануарбек 1942 жылы Харьков маңында аяғынан жараланып, тұтқынға түскен.
Неміс лагерьлеріндегі түркістандықтарға осы кезде көмекке келген жалғыз ғана Мұстафа Шоқай болды. Ол, 1941 жылдың тамыз-қараша айларында тұтқындарды өз мақсат-мүдделеріне орай пайдалануды көздеген неміс командованиесінің тапсырмасымен, қажетті мағлұматтарды (ұлты, мамандығы, білімі, жасы, т.б) жинау үшін концлагерьлерді аралайды. Мұстафа Шоқайдың мақсаты жиырма жылдай араласпаған отандастарының жағдайын білу болды. М.Шоқай Дебиса лагеріне барған сапарында ондағы 40 мың түркістандықтан ауру мен аштықтан 25 мыңы ғана қалғанын анықтайды. Ол Просткен, Сувалки, Пагеген, Дебиса, Деба, Ярослау, Лемберг, Эбенрод, т.б лагерьлерде болды. Түркістандық тұтқындардың жағдайымен таныса жүріп, кеңес әскери құрылымдары басшыларының өрімдей қазақ, өзбек, қырғыз, түркімен, тәжік жастарын ажал аузына айдап салғанын өз көзімен көріп, естіп біледі. Белгілі мұстафатанушы К.Есмағанбетов М.Шоқай шығармаларының толық жинағының 11-ші томында соғыс тұтқындары жайында толық мәліметтер келтірген. кейін ғалымның қолжазбасы негізінде 2019 жылы шәкірттерінің қолдауымен «Мұстафа Шоқай және түркістандық соғыс тұтқындары» атты кітабы жарыққа шықты. Онда Мұстафа Шоқайдың лагерьлердегі түркістандық тұтқындардың туған жылын, ұлтын, мамандығын анықтап, олардың тізімін алу жөніндегі комиссия басшысы Гейбельге берген есебінде Лембергтен, Ярослау, Дебица-Кочановка, Деба-Майдан, Офлаг сияқты лагерьлерден жұмысқа орналастыруға 1592 адамды ұсынғаны анықталып отыр. Олардың барлығы дерлік қара жұмыстарға тартылған.
Соғыстың алғашқы айларынан бастап Германияның Шығыс Істері бойынша рейхсминистр Альферд Розенберг тұтқынға түскен түркі халықтары өкілдерінен «Түркістан легионы» атты ерікті армия тобын жасақтауды қолға алады. Алғашында бұл ұсынысты қолдамаған Гитлер кейін 1941 жылдың 25 желтоқсанында келісім береді. Соғыс жылдары «Түркістан Ұлттық комитетінің» әскери бөлімін басқарған Баймырза Хаит «Түркістан XX ғасырда» деген еңбегінде: «Германия жағында 181402 түркістандық соғысты» десе, неміс тарихшысы Иоахим Гофман «Шығыс легиондары» атты кітабында «неміс формасын киген кеңес түріктері саны 250 мыңдай болды» дейді. 1985 жылы Лондонда жарық көрген «Кеңес ұлттары стратегиялық болашақта» деген жинақта да осы мәлімет қайталанады, бірақ легиондардағы қазақтардың жалпы саны көрсетілмейді. Түркістан легионында болған Т.Әмірұлының «Крах легиона» кітабында 1941 жылдың жазында аш-жалаңаш, арасында жаралысы бар 80 мың тұтқынның 70 мыңы ұрып-соғудан, ауру-сырқаудан, аштықтан көз жұмғанын баяндайды. Барановичи әскери тұтқындар лагеріне, одан кейін Демблинге жөнелтілген. «Тұтқынның 600-і қазақ едік. Екінші бір лагерьге ауыстырғанда қалған қазақ 126 ғана» деп жазады. Тіпті немістер легионға кірмеген тұтқындарды сапқа тұрғызып, барлығының көзінше атып тастап отырған. Міне, осылай 1942 жылдың сәуір-мамырында алғашқы Түркістан батальоны құрылған. Себебі ешкімнің де тектен-тек өлгісі келмеген. Автор легион қатарында жүріп, Қызыл армияның қатарына өту үшін іштей дайындалып, сәті түскенде кеңестер жағына өтіп кеткендігін де жазады.
Архивтердегі парақтары әбден сарғайған қылмыстық істерді қарай отырып, сол кездегі түрлі тағдырлар көз алдыңда тізбектеліп өтеді. Түркістан легионына кіргендердің бірі ашаршылық пен аурудан аман қалып, бір күнге болса да өмірін ұзартуға тырысқан. «Бір реті болар» деп болашаққа үміт артқандар да, соғысқа дейін күшпен ұжымдастыру, тәркілеу, саяси репрессия, бай баласы, молда баласы деген айыптармен қуғындалғандықтан, көбінің өздері немесе әкелері, ағалары шаруалар көтерілісіне қатысқаны үшін жазалауға ұшырағандықтан, іштерінде реніш табы болғандар да кезіккенін ашып айтқан жөн. Олардың М.Шоқайға тапсырған өтініштерінде Симанов Барат «халық колхозға қалай разы болсын» десе, Әбуев Хасен соғыстың қарсаңында «түрмеге отырғызуға сот үкімі шығып» қашып шыққанын, оның әкесі де «халық жауы» ретінде сотталғанын айтады. Алайда, оларды алдарына қандай да бір саяси, идеологиялық мақсат қойып немістер жағына шықты деп кінәлау тек халқын қырғынға ұшырата отырып, одан патриотизмді талап еткен кеңестік биліктің ғана қолынан келген. Сонда да болса, архивтік құжаттарды талдай келе, түркістандық тұтқындардың бір де бірі немістерден «мені Қызыл Армияға қарсы майданға жіберіңізші» деп сұранбағанын байқаймыз.
Ең маңызды мәселе – Мұстафа Шоқай ешқашан да түркістандық тұтқындардан қосын жасақтап, оларды немістер жағында кеңестерге қарсы соғыстыруды мақсат етпеген. Болашақ тәуелсіз Түркістанды кеңестік отардан немістің отарына ауыстыру оның жоспарында да, ойында да болмаған. Германияның «Саяси мұрағатындағы» («Polistisches Archiv») Түркістан легионының құрылуына қатысты 1941-1942 жылдардағы бұйрықтарда, есепті баяндамалар, анықтамалықтар, т.б. құжаттарда да М.Шоқай есімі мүлде аталмайды. Гитлер Кеңес әскеріне қарсы Түркістан легионын құру туралы жарлыққа 1941 жылдың 22 желтоқсанында қол қойған. Ал, Мұстафа Шоқай сол жылдың 27 желтоқсанында белгісіз жағдайда қайтыс болды. Ол туралы неміс ауруханасының анықтамасы бар. Мұстафаның Германия басшылығына жолдаған «Сіздер өздеріңізді Еуропадағы ең мәдениетті адамдармыз деп санайсыздар. Егер мәдениеттеріңіз менің көріп жүргенім болса, онда сіздерге де тұтқындардың шеккен азабын көруді тілеймін. Сіздер ХХ ғасырда өмір сүре отырып, ХIII ғасырдағы Шыңғыс ханның жасаған зұлымдығынан асырып жібердіңіздер. Мәдениетті халық екендеріңізді айтуға тіпті де хақыларыңыз жоқ. Гёте, Фейербах, Бах, Бетховен, Шопенгауэр тәрізді данышпандарды тәрбиелеген ұлт өкілдерінің әскери тұтқындарға қалай қарайтынын көре отырып, мен Түркістан легионын басқару туралы ұсынысты қабылдай алмаймын және келешекте ынтымақтастықта болудан бас тартамын. Мен шешімімнің барлық салдарын түсінемін» деген хатынан-ақ түркістандықтарды қолынан келгенше ажалдан алып қалу үшін еңбек еткені және сол жолда өзін құрбан еткені анық. Кейінгі отандық тарихнамада бұл мәселені зерттеген Көшім Есмағамбетов, Дархан Қыдырәлі, Амантай Кәкеннің, Бахыт Садықова және Гүлжауһар Көкебаеваның, т.б. монографиялары және қызылордалық Әмірхан Бәкірдің зерттеулері Мұстафаға тағылған барлық орынсыз айыптарға нүкте қойған. Сондықтан бұдан былай да Мұстафаның есімін Түркістан легионымен қатыстырудың жөні жоқ.
Мұстафа Шоқай өмірінің соңындағы екі-үш айдың ішінде қыруар жұмыс атқарып, мыңдаған түркістандық тұтқындардың жағдайын жақсартуға көмектеседі. 1941 жылдың 9 қарашасында 80 түркістандық тұтқынның тізімін жасайды, олар мамандық алу үшін Люкенвальд (Luckenwalde) қаласына жіберіледі. Тұтқындар лагерінде М.Шоқаймен желтоқсан айының бас кезінде ұшырасқан Ғ.Бейісов: «Ұлы адам (М.Шоқай.) келіп, кейін түркітілдес тұтқындардың жағдайы біртіндеп жақсара бастады. Бізді Варшавадан 20 шақырым жердегі Легионова лагеріне жеткізді. Киімімізді ауыстырып, жуынып-шайынып алдық» деп атап көрсетеді. Бұл жайында Сувалки лагерінде болған қызылордалық О.Игісінов те тергеушіге берген жауабында «…М.Шоқай 1941 жылы тамыз айында лагерьге келіп кеткеннен кейін немістер мұсылмандарды басқа тұтқындардан бөліп, басқа лагерьге жіберді. Онда жағдайымыз бұрынғыдан едәуір жөнделіп қалды» деп жауап береді.
Әскери қайта даярлықтан өткен легионерлерді неміс командованиесі алғашқы кезде неміс-кеңес майданында және Сум, Брянск облысы ормандарындағы партизандарға қарсы пайдаланбақшы болды. Алайда легионерлер ретін тауып, партизандарға немесе кеңестер жағына рота-ротамен өтіп кетіп отырды. 1943 жылы «Түркістан легионы» алғашқы батальонының Құрамысов бастаған 1-ротасы кеңес армиясы жағына толығымен өтіп кетеді. Осыдан кейін неміс әскери басшылығы легионерлерге сенімсіздікпен қарап, оларды толық қарусыздандырып, Албанияға, Францияға ағылшын-американ әскеріне қарсы қорғаныстың құрылыс жұмыстарына пайдаланған. Ал, 1944 жылы Түркістан легионерлерінің көпшілігі албан, югослав, француз партизандары жағына өтіп, олармен бірге неміс фашистеріне қарсы соғысып, жылдың аяғында кеңес әскерінің қатарында жаумен шайқасқан. Олардың көпшілігі айып батальондарында болып, өз кінәларын қанмен жуған, жауынгерлік медальдармен марапатталған. Солардың бірі – қызылордалық Тұрсын Мамраймов 1944 жылы қыркүйекте «Түркістан легионы» қатарына югослав партизандарына өз еркімен беріліп, 1945 жылы ақпан айына дейін югослав партизандарымен бірге, ақпан-сәуір айларында Кеңес әскері қатарында айып батальонында фашистік Германияға қарсы әскери қимылдарға қатысып, Вена қаласы маңында ауыр жараланып, 1945 жылы маусымда 3-топтағы мүгедек болып Кеңес армиясы қатарынан босатылады. Алайда елге келген соң тұтқындалып, 58-бап негізінде ТуркВО әскери трибуналы сотының шешімімен 25 жылға бас бостандығынан айырылған.
Соғыс аяғында түркістандық легионерлердің біразын одақтастар әскері тұтқынға алып, олар 1945 жылдың күзіне дейін Америка және Англия лагерьлерінде болған. Бірақ көпшілігі елге қайтуға асықты. Дегенмен, тарихи деректерге сүйенсек, АҚШ, Англия және басқа да мемлекеттер 322581 соғыс тұтқынын қайтармай, оларды кеңес жағына беруден бас тартқан. Себебі тұтқындардың ішінде Герман үкіметіне адал қызмет еткен орыс-казак әскери корпусының адамдары, власовшылар қайтқысы келмеген. Өз еркімен қайтқысы келмегендердің ішінде елдегі жағдайды жақсы білген жүзден астам қазақ та болды. Ал, еліне қайтып оралған түркістандық тұтқындардың жағдайы бәрімізге аян. Олар немістер жағында қандай әрекет еткеніне байланысты Қылмыстық кодекстің 58-бабы бойынша түрлі жазаға тартылды. Бірі 3 жылдан 7 жылға дейін, екіншілері 10 жылдан 25 жылға дейінгі мерзімге сотталып, соғыстан кейін кеңестік ИТЛ-да азап шекті. Тек, біршамасы 1953-1954 жылдар аралығында еріксіз легионерлер қатарында, кейін партизандар және кеңес әскерінде болып, айыбын қанмен жуғандар рақымшылыққа ілігіп, үйлеріне қайтарылды. Алайда, рақымшылық жасалғанымен, олардың соғыста болды деген құқы қайтарылмады. Рақымшылыққа ілінбегендері кеңестік лагерьде қайтыс болды. Тіпті 1993 жылы «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» ҚР Заңы бойынша да кезінде бұл азаматтардың көпшілігі ақталмады.
Дана халқымыздың «Өзгені айыптағаныңдай өзіңді айыпта, өзіңді кешіргеніңдей басқаларды кешір» деген нақыл сөзін ұлттық сана тұрғысынан саралайтын болсақ, Түркістан легионына қатысқандарды «сатқын» деп бағалау тек социалистік Қазақстан мемлекетін қанмен тұрғызған, бүгінде өмірден озған кеңестік билікке ғана тән болған. Өткен тарихымыздағы кеңестік билік орнағаннан бастап большевиктер ұйымдастырған ұжымдастыру, кәмпескелеу, аштық, геноцид, шаруалар наразылықтарын басу кезіндегі жаппай қыру, жазалау, кезең-кезең толқынды саяси репрессиялар, күштеп қоныстандыру, лагерьлер жүйесіндегі қанды қызыл қырғындарды есепке алып, саралайтын болсақ, қазақ халқына кімнің жау, кімнің дос, кімнің сатқын болғандығы айқын көрініп тұр. Сондықтан бүгінде «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» ҚР Заңының кейбір баптарына өзгерістер енгізу, Түркістан легионы және түркістандық соғыс тұтқындары жөнінде ешкімге жалтақтамай, мемлекеттік деңгейде саяси баға берудің уақыты жетті.
Сағат ТАЙМАН,
тарих ғылымдарының кандидаты,
Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің доценті,
саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жөніндегі өңірлік комиссия мүшесі
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
