Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан – сирек кездесетін тарихи тұлға. Қайраткер туған халқына адал, шын мағынадағы кіршіксіз қызмет етуімен ерекшеленді. Бұл жалаң сөз емес. Ол 1866 жылы қазіргі Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданында дүниеге келген. Қазақстанның қоғам қайраткері, ғалым, публицист. Алаш көсемі, ұлт көшбасшысы Әлихан Бөкейханның басты аманат-мұрасы – тәуелсіз Қазақ елін құру, өркениетке ұмтылу, әлемдік қауымдастықта өзіндік ойып алар орны бар ұлттық мемлекет жасақтау болды.
1913 жылы Ахмет Байтұрсынов және Міржақып Дулатовпен бірге «Қазақ» газетін шығаруды ұйымдастырып, қазақ халқының саяси сана-сезімін оятуға, олардың арасында оқу-ағарту ісін насихаттауға белсене атсалысты.
1917 жылы ұлттық университет және дін саясатына байланысты программалық бағытымен келісе алмайтындығы себепті партияның құрамынан шығатынын мәлімдеп, басқа серіктерімен бірге «Алаш» партиясын құрды. Осы жерде біздің тарихшыларымыз байқамай жүрген бір тарихи оқиғаға назар аудара кетпекпін. Құрылтай жиналысы сайлауында 6 миллионға жеткен қазақ халқы «Алаш» идеясы мен үндеуін жаппай қолдап, өзінің классикалық сипаттағы ұлт болып қалыптасқанын, ұлт болып пісіп-жетілгенін байқатты. Бұл тарихымызға алтын әріптермен жазылатын шын мәніндегі тарихи сәт болатын. «Қазақ баласы бірігіп, тізе қосып іс қылса – халықтық мақсат сонда ғана орындалады» деген Әлиханның өзі.
1917 жылдың 13 желтоқсанында Алаш автономиясын жариялап, ұлттық мемлекет шаңырағын қайта көтергенде оны төрағасы етіп сайлап, Сұлтанмахмұт Торайғырұлы жырмен сәлем берді:
– Aссалаумағалейкүм, данышпаным,
Қамын жеп мұсылманның алысқаным!
Көп айдың көрмегелі жүзі болды,
Жүрмісің есен-аман, арыстаным!
Алаш қозғалысы – қазақтың сан ғасырлық тарихындағы ең жарқын, ең айбынды оқиға. ХХ ғасыр басында Алаш қайраткерлерінің Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы бастаған ұлы тобы Қазақ елін дербес мемлекет ретінде өмір сүруге, өзге елдермен терезесі тең халық етуге батыл кірісті. Сол тұстағы алмағайып мақсат – тәуелсіз ел болу идеясы жолында олар қаламмен де, қарумен де жан аямай күресті.
Петерборға 20 жасында келген Әлиханның студенттік кезеңінде күнделікті сабақтарына қоса, студенттердің саяси, әдеби, экономикалық және т.б. үйірмелер жұмысына қызу араласып, толқуларға қатысады. Осы жылдары саяси көзқарасы қалыптаса бастайды. Екі ғасырға жуық Ресей империясының қол астында отырған ескі феодалдық қарым-қатынастардан әлі арыла қоймаған, рулық, феодалдық тартыстан көзін аша алмаған туған халқының тағдыры оны қатты ойландырады.
Қараңғылық пен надандық шырмауынан құтыла алмай отырған халқына, ең алдымен, білім мен мәдениет керек екенін анық ұғады. Халқын Еуропаның мәдениеті жоғары елдерінің санатына қосуды арман қылып, елдің тұрмысын, мәдениетін, білімін көтеруді өзінің алдына мақсат қылып қояды. Құжатханалардан табылған материалдарға қарағанда, жандармерия басқармасының назарына алғашқы рет осы жылдары-ақ ілігіп, «саяси сенімсіздердің қара тізіміне» алынады. Әлихан бұл тізімнен патша үкіметі күйреп, Кеңес үкіметі орнаған жылдары да – 1937 жылдың қыркүйегінде «халық жауы» болып атылып кеткенге дейін де шыққан жоқ.
«Біздің қазаққа қазіргі кезде баласын оқытатын мектеп, жерін гүлдететін су, елге қызмет қылатын Боргенсон мен Миллер сықылды жігіт, май алатын, мал өсіретін, егін салатын кәпиратип керек» дейді Ә.Бөкейхан. Қысқасын айтқанда, Жапония, Германия, АҚШ, Англия, Дания, тіпті Аустралия елдерінің ең озық тәжірибесін басшылыққа ала отырып, Алаш – Қазақ елін 20-25 жылда әлемнің төріне жеткізуді жоспарлады.
Алаш арыстарының азаттық ұраны бүгінгі егемен елде жаңаша жаңғырып, «Мәңгілік ел» идеясының өзегіне айналды. «Патшалық дәуірде болсын, «буржуазиялық ұлтшыл» ретінде елінен қасақана алыстатылған большевиктік үстемдік жылдарында болсын, туып-өскен кең-байтақ даласының қай түкпіріне барса да, халқы «данышпан көсеміміз», «ұлттық серкеміз» деп зор құрметпен, шын қошеметпен қарсы алатын.
Ал Әлиханның аса маңызды саяси әрекеттеріне келер болсам, 1896-1903 жылдары Қазақ даласын зерттеген Щербина энциклопедиясына белсене қатысты. Сол тарихи кезеңде қазақ халқы үшін ең өзекті мәселе – жер қатынастарын зерделеді. Әлихан Бөкейхан үшін өмірінің соңына дейін ең негізгі мәселенің бірі – жер болды. Ол бұл ретте досы да, жауы да мойындаған білікті маман еді. Өкінішке қарай, жер мәселесін шешуге байланысты дәлелді ұсыныстары ескерусіз қалды.
Осы айтылғандар неше жыл өтсе де, әлі өзінің өзектілігін жоғалтпай отырғанын бүгін байқап отырмыз. Атам заманнан бері қазақ өз жері үшін жанын салып күреске түсіп келгені тарихтан белгілі. Әлиханның өзі де «Әр ұрпақ өзіне артылған жүкті жетер жеріне апарып тастағаны дұрыс, әйтпегенде болашақ ұрпағымызға аса көп жүк қалдырып кетеміз» деді. Біліп-ақ айтқан екен-ау деймін, асылдың тұқымы…
Қазақ топырағындағы философиялық толғамдар да осы төңіректе өрбісе керек. Әлихан Нұрмұхамедұлының көзқарасындағы мәселенің философиялық аспектісі де осы жерден келіп шығады. «Қазақтың байырғы жерін қашан ғылым мен техникаға сүйеніп толық игермейінше, жер жекеменшікке де, қоныстанушыларға да берілмеуі тиіс.» деді ол.
Сонымен қатар Әлихан Қазақстанға жаңа толқынмен ағылмақшы болған қоныс аударушыларға берілетін басы артық жердің жоқтығын, тіпті жетіспейтіндігін дәлелдеп шықты. Жаңа мемлекеттік аппаратты құруда да шамамен осы сипаттағы принциптерді басшылыққа алуды ұсынды. «Елдің тұрмысын, тілін, мінезін білмеген кісі көш басын алып жүре алмайды. Олай болса, көп ретте Ресейді бір орыстың билеймін дегенінде мағына жоқ. Ресей тілі өзге, тұрмысы, қаны басқа жұртқа автономия беруі керек» деді.
Алып Ресей империясымен алысып, байырғы тәуелсіздікті қарулы көтеріліспен қалпына келтіру мүмкін емес деп тұжырымдаған Әлихан Бөкейхан «бұл жолды халықтың жаппай қолдауы да неғайбыл, Кенесары көтерілісінің жеңіліске ұшырауы – соның бір көрінісі» деп есептеді.
«Алашорда» үкіметінің басшысы кең дүниетанымдық көзқарасқа ие болған. Оның саяси көзқарасы социал-демократтардың да, тіпті кадеттердің де шектеулі ұстанымдарының, партиялық көзқарастарының тар шеңберінен асып түсіп, өзіне тән ерекшеліктеріне ие екенін көреміз. Оның саяси көзқарасы мен бағдарламасы қазақ халқының ұлттық мүдделерін терең көрсетті, шын мәнінде халықтың қалың топтарының көсемі, шынайы демократ бола білді. Туған халқының ұлы перзенті, оның арман еткен көкейкесті мәселелері үшін жан аямай күрескен көшбасшы еді.
Ә.Бөкейхан – мемлекет, құқық, партия, дін, т.б. мәселелер жөнінде де көп келелі ой-пікір, кеңес, ұсыныс берген оқымысты. Мысалы, «Мен кадет партиясынан неге шықтым?» деген мақаласында оның себебін терең ашып баяндайды: біріншіден, Кадет партиясы жерді бөлу және сатуға, екіншіден, ұлттық автономияға қарсы, үшіншіден, діннің мемлекеттен бөлінуіне қарсы». Оның пікірі бойынша, жер сатылатын болса, бірнеше жылдан кейін қазақтар жерсіз қалады, ал, орыстар қысқа мерзімнің ішінде барлық жерді сатып алады; Ұлтқа автономия бермесе, теңсіздік болады; Мемлекет пен дінді айырмаса, дін мемлекеттің қолжаулығы болып кетеді.
Мұндай алдыңғы қатарлы, әлеуметтік-ғылыми жаңа көзқарастары, ой-пікірлері қазақ қоғамының қазіргі өмір жағдайына сәйкес келіп, іске асырылды.
Лаура АХМЕТОВА,
М.Мәметова атындағы
Қызылорда педагогикалық жоғары колледжінің
тарих және құқық пәнінің оқытушысы, педагогика
ғылымдарының магистрі
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
