Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» атты мақаласында: «Тарихқа көз жүгіртсек, әр буын белгілі бір сынақты басынан өткізді. Біздің бабаларымыз Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаны, аталарымыз алапат ашаршылықты, қуғын-сүргінді, дүниежүзілік соғысты көрді. Талай зұлмат замандар мен нәубеттерді басынан өткізді. Осының бәрі халықтың есіне сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа берілуі тиіс.
Алапат ашаршылықта алғашқы кезеңде 1921-1922 жылдары нәубәттен бері 100 жыл өтті. Сол зұлымдықтың кесірінен қырылып қалмағанда, халқымыздың саны қазіргіден әлденеше есе көп болар еді» деген болатын. Сол зұлмат нәубет заманды бастарынан өткізген ашаршылық жылдарындағы ақиқатты әкем айтып отыратын еді. Сол әңгімені мақалаға арқау еттім.
Жиырмасыншы ғасырдағы жаңа қоғам алып Одақты мекен еткен халықтардың күнкөріс тіршілігі, ұлттық ерекшеліктеріне, тұрмыс жағдайына қарамай, жекенің малын түрткіледі. Кеңес үкіметінің жүргізген саяси науқаны ортақ қоғамдық меншік дегенді бұрын-соңды көрмеген халықты ашаршылыққа ұшыратты. Бұл науқаншылық малмен күн көрген қазақ халқына ауыр тиді. Малынан айырылған қандастарымыз ашаршылыққа ұшырады. Тарихшы ғалымдар «1920-1929 жылдары 1 млн 200 мың адам көз жұмса, тек қана 1930-1933 жылдары 2 млн 279 мың адам аштықтан өліп, 1 млн-ға жуық қазақтар шет елдерге кеткен. Қазақ даласындағы 40 млн малдан, 4 млн қалған» деген деректерді келтіреді. «Қазақ даласына Қазан төңкерісі соқпай өткен» деген республиканың басшысы Голощекин елде жекенің малын тәркілеу, науқанын өте пәрменді жүргізді. Саяси науқанның белсенділігі сондай, бұл жұмыс шаруашылығы басқалардан көш ілгері орталық Ресей аймақтарына қарағанда Қазақстанда бұрын аяқталды. Бұл ұлтқа нәубет әкелген, аштық жылдары еді. Аузын арандай ашып келген аштық өңірлер мен әрбір отбасын қамтыды.
Сол жылдары Сырдың орталық аймағын мекендеген біздің елдің халқы да ашаршылыққа ұшырап, бірсыпырасы оңтүстікке, көрші елге ауды. Дегенмен де, ірге көтермей, «өзен жағалағанның өзегі талмайды» деп, дарияның, көлдің балығымен, тоғайдағы аң-құспен күн көріп, қиын уақытты бастан өткізгендер жайлы әкелеріміз айтып отыратын.
1932-1933 жылдардың қысы қатты суық, қары қалың болды. «Жұт жеті ағайынды» дегендей, жекелерден ұйымдастырылған қоғамдық мал қора-қопсы, жем-шөптің жоқтығынан, бағып-күтудегі тәжірибенің жетіспеуінен қырыла бастады. Сонымен малды серіктестіктердің мүшелеріне пайдалануға бере бастады. Сол кездері халық ақыны Төлеубай Үркімбаевтың қоғамдық малға деген немқұрайлылықты сынап, «Социалистік Қазақстан» газетіне «Сатанның сары атаны» деген фельетоны шықты. Фельетонда сары атан Сатанның жеке меншікте болған кезде екі өркеші баладай, жүні жылтыраған ойсыл қараның аруанасы болғаны айтылады. Қоғамдық меншікке өткеннен кейін, сары атан әркімнің жетегінде жүріп жүдеп-жадағанын, қыста ықтырма, жейтін шөп, жем жоқ, өлуге келгенін, белсенді бригадир Ноғайбаевтың қоғамның күш көлігін жұмсаудағы қатыгездігін сынайды. Қайтадан егесі Сатанға қайтарылғаны, атанның егесіне айтқан зарын, көрген озбырлығын, мұңын жазған болатын.
Фельетонның құдіреті ғой, Үкімет қоғамдық малды ұжымдастыру, оны пайдалану, күтім жасаудағы кемшіліктерін көріп-біліп, республика бойынша тексерулер жүргізіп, осы жұмысқа жаңаша бетбұрыс жасаған еді.
Қоғамдық малдың қырылуы, жекеге қайтарылып берілгендердің күйсіздігі елді күйзелткенін жарықтық әкем айтушы еді.
– Сол жылдары өзі ашаршылықтан қалжыраған елдің үстіне батыстан, солтүстік жақтан оңтүстікке бет алған босқындар өтіп жатты. «Аштық не жегізбейді» дегендей, олар бас-көзге қарамай, үйлерге кіріп, қолға ілінгенді қомағайлана жеп, жұта беретін. Аштықтан, ұзақ жолдан денелері ісіп кеткен жандардың кім екенін айыру мүмкін емес еді. Ұрсаң да, ештеңеден тайынып қорықпайтын. Осындай босқындардан қолдағы барымызды аман алып қалуға күш салатынбыз. Кейбіреулерінен «Қай жақтан келе жатырсыңдар, қандай ел боласыңдар?» деп сұрасақ, жауап бермейтін, сөзге сараң болатын. Баса-көктеп кіріп, барыңа қара батпақша жабысатын, осындай әрекеттеріне қарап, оларды «қара батпақтар» деп атап кеттік.
Бұл сөзді кешегі күнге дейін бір нәрсеге жабылып жатқандарға қарата айтып, «қара батпақша жабылыңдар» деуші едік. Сөйтсек олар батыс пен терістік жақта ашаршылыққа ұшырап, оңтүстікке, Сыр бойына ауған қазақтар екен.
Әлі есімде, ауылдағы Бәйімбет деген кісі өрімдей екі қызды бір пұт тарыға айырбастады. Кейін заман түзелгенде естідік. Сол бір пұт тары бір қауым елдің күніне жарап, ашаршылықтан аман алып қалыпты. Ал екі қыздан өрбіген ұрпақ (аттарын атамай-ақ қояйын) ауданымыздың елді мекендерінде бізбен бірге өмір сүріп, тіршілік жасап келе жатқанын білеміз.
Сол жылдардың қысы болатын. Таңертеңгілік шәй ішіп отыр едік, есіктен кіре құлаған көрші жамағайын ағамыз менің атымды атап: «Бір жеті болды тіске басатын ештеңе жоқ, аштықтан бұралып өлу халде жатырмыз, мынау сендердің қыстау қора-қопсыларыңды айналып, қолыма не түсер екен деп шығып едім, қардан омбылап әлім кетіп, осы үйге әрең жеттім. Мына шоқ шеңгелдің түбінде бір қоян қардан омбылап секеңдеп қаша алмай жүр, шырағым, өлтірмесең, соны маған атып бер, біз түгелдей қырылатын шығармыз» деп өкіріп жылап жіберді. Мен де мылтығымды алып, айтқан жеріне бардым, бір ор қоян қалың қарды омбылап секеңдеп жүр екен. Атып алып ағаға бердім. Ол алғысын жаудырып, батасын беріп, рақметін айтып, сорпа жасатыпты. Сол кісі кейін қартайған кезінде әкемнің жақсылығын «Әуелі құдай, екінші сол қарияның арқасында аман қалдық» деп үнемі айтып отыратын. Әкемнің ағасы Қази деген кісі аудан орталығы Қармақшыда қызметте жүргенде Ресейден мехзаводқа келген орыс инженерімен дос болып, әкеме мылтық әкеліп берген екен. Содан ауылда мылтығы бар алғашқы аңшы болған. Әкем жасаған жақсылығын көп айта бермейтін. Жақсылық іс жата ма? «Аштықта жеген құйқаның ауыздан дәмі кетпейді» деген емес пе? Шалт қимылдайтын қарулы кісі болатын. Ауыл төңірегіндегі «Табан көл», «Астау көл», «Лайөзек», «Көкшиелі» көлдерінен балық аулап, аң-құс атып, аштыққа ұшыраған отбасыларына қамқорлық жасағаны, халық аузында кешегі күнге дейін айтылып жүрді. Көнекөз қариялар ертеректе «Кәрімнің мылтығы, Байназар ұстаның балғасы күнімізге жарады» деп отыратын.
Кейіннен әкем бастаған аңшылардың колхоздың жоспарын орындаудағы жұмыстары – өз алдына әңгіме.
– Есекті отын тасуға, мінеміз, оны ешкім есепке алмайды. Күз түсе босатып жіберген болатынбыз. Қараша айы, есек үйге оралмады. Аштықтың араны ашылып тұрған кезі еді. Қолыма мылтығымды алып, қоян, қырғауыл қағайын, есегімді іздейін деп Тауланбай жаққа шығып кеттім. Серіктестіктің еккен бидай атызы болатын. Атыздың ата жабы ішінде бауыздалып, үстін сабанмен жапқан есегімді көрдім. Бәрін де ойластырып, қолдан жасаған. Үйге келіп, іңір түсе мылтығымды алып, жаптың бойындағы қамыстың арасында аңдып отырдым. Менің әрекетімнен қорқып, ағам Дүйсенбай да соңымнан еріп, бақылаумен болды. «Ит төлеуі – бір күшік» дегендей, мұны аштан өліп бара жатқан бір пақыр істеген шығар. Ақымақтық жасама» деумен болды.
Қараңғы түсе ауыл жақтан келе жатқан екі адамның сұлбасы көрінді. Олар өзара сөйлесіп «Осы жер емес пе?» деп есек жатқан жерге келіп, «міне» деп іске кірісе бастағанда, мылтықты олардың басынан асыра атып жібердім. Дауыс даланы жаңғыртты. Осы кезде олар «Ойбай, Кәрім аға, өлдік» деп өкіріп жылап, даланы басына көшірді. Біз де тұрып қасына бардық. Сөйтсек, ашаршылық жылдары ауылға келген ағайындардың жиендері екен. Пақырлар жылап-еңіреп, «кешіре көріңдер» деп аяғымызға жығылды. Сонда олар: «ағалар-ай, аштық не жегізбейді, не істетпейді. Харамға да қол салдық қой» деп еңіреумен болды. Дүйсекең: «Жағдайларыңды айтып сұрасаңдар да беретін едік қой» деді. Біздің де кеуліміз босап, «Сендерге бұйырған несібе шығар» деп үйге қайттық, – деп әкем әңгімесін аяқтаған еді.
Рысбай КӘРІМОВ,
Қазақстан Журналистер одағының мүшесі,
Жалағаш ауданының құрметті азаматы
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
