Едіге Якияев он сегіз жасында, яғни 1942 жылғы 18-ші тамызда Қазалы қаласындағы ауылшаруашылық техникумның есепшілік факультетін бітіру бойына Совет Армиясының қатарына шақырылып, Өзбекстанның Қаттақорған қаласынан бір-ақ шықты. Мұнда Гомелдің жаяу-әскери училищесі орналасқан. Сондағы орта Азия халықтарының офицерлер дайындайтын курсында оқыды. Бұл батальон құрамында аралдық Байжан Бижанов, Әзен Жолтумаевтар да болған еді. Бірақ, оқу ұзаққа созылмады. Неміс басқыншыларының Сталинград бағытында шабуылының күшеюі себепті, бұлар сол 42-ші жылдың қазан айында Сталинградқа шұғыл түрде жеткізілді. Едіге сорайған ұзын емес. Орта бойлыдан да аласа, шиыршық атқан пысық, қарадомалақ балаң жігіт еді. Командир осынысына сүйсінді ме?
– Якияев, сен байланысшы боласың! – деді.
– Құп, жолдас командир!
Сөйтіп, Сталинград майданының құрамындағы 260-атқыштар дивизиясының 783-артиллерия полкінің бірінші батареясында байланысшы болып, төрт ай бойы жаңбырша жауған оқтың астында жүрді. Төрт ай деген сөз айтуға ғана оңай. Әйтпесе, ол күні-түні бірдей жүгіріс, жүгіріс емес-ау, сәт сайын шайқас. Тіпті, ашығын айтсақ, төніп тұрған ажал. Сол ажал осы төрт ай ішінде Едіге Якияевпен әлденеше рет бетпе-бет келіп кездесті де. Алайда, дивизияда «қатқан қара бала» атанған байланысшы талай тар кезеңнен сытылып шығып, өз ісін жалғастыра берді…
Байланыс кабелі соғыста снарядтың жарқыншығынан да, оқтан да үзіледі. Және күн-түнге қарамайды. Таң біліне ұйқы әбден қысқан шақта да.
– Якияев қайдасың? – дейді.
– Мен мұндамын, – дейді ол атып тұрып.
– Алғы шепке жет, бізді байланыстыр!
Якияев түн жамылып зытып барады. Аз-кем ұзағасын сорайған үшеуді көзі шалды. Бұлар неміс барлаушылары екенін ол айна қатесіз таныды да, байқатпай өтіп кетуге бел байлады. Жо-оқ, олар да көрді. Оқ жаудырды. Бұл кезде Якияев ұтымды позицияға бекініп үлгерген еді. Екеуін көзбе-көз жайратты да ілгері жылжыды. Үзілген кабельді жалғап, байланыс жалғасқан тұста пулеметтен оқ жауды. Едіге қарайған үйлерге қарай қиыстады. Дивизияның 1026-жаяу әскер полкінің жауынгерлері қаланың трактор зауыты аймағында, алғы шепте немістердің шабуылына тойтарыс беріп тұрған-ды. Якияев ығыса-ығыса сол маңнан шығыпты. Атыс күшейді. Немістердің контратакаға шыққаны белгілі болды. Едіге бой тасалап траншеяға түсіп еді, жайраған өліктерге тап болды. Іле әлдекім алқымынан ала түсті.
– Тоқта, мен совет солдатымын! – деді Едіге тұттығып.
– Давай, патрон! – деді ол атып тұрған станковой пулеметіне қайта жүгіріп.
Қараңғыда әлгі кісінің жүзі көрінбеді. Бірақ «давай, патрон» деген акцентіне қарағанда не қазақ, не өзбек боларсың-ау деп жорамалдады Едіге. Атыс саябырлаған кезде:
– Жерлес, қайдансың? – деп еді.
– Мен аралдық Сұлтан Бекетовпін, – деді.
– Мен аралдық Едіге Якияев!.. Траншея ішінде достық құшақтар айқаса кетті.
***
Қырық төртінші жылдың жаңа жылын Едіге Якияев сыз окопта қарсы алды. Бұл кезде Белоруссияның Жлобин қаласынан онбес шақырым шамасында қорғаныста жатыр еді. Енді ойланса – соғысқа кірген уақыт ішінде едәуір көлемді шарлағанға ұқсайды. Бұған дейін, яғни 1943 жылдың ақпанынан немесе Сталинград шайқасынан кейінгі уақыт ішінде талай қантөгістің куәсі болды. Талай боздақтардан айырылды. Бұлардың дивизиясы Сталинград шайқасынан кейін Тула қаласы маңындағы далалық майданның құрамында болды. Ал, 1943 жылдың маусымынан Брянск майданының құрамына еніп, немістер Орел-Курск иініне шабуыл жасаған кезде бұлар Брянск бағытында тұрып, жаудың тантері мен жаяу әскерлерінің сұрапыл шабуылдарына тойтарыс берді. Сол дивизияның 1026-жаяу-әскер полкіндегі Қазалы қаласындағы ауыл шаруашылығы техникумын Едігемен бірге бітірген қостанайлық И.Волошенко мен Н.Кравченко осы шайқас күндері ерлікпен қаза тапты. Олар Орел-Курск және Брянск облыстарын жаудан азат ете отырып, 1943 жылдың қыркүйегінде Белоруссия жеріне шыққан еді. Бірінші Белоруссия майданының екінші Армиясының құрамына енген бұлардың дивизиясына Днепр өзенінің Сок деп аталатын саласынан өтіп, шеп құру тапсырылды. Барлаушылар мен радистер взвод командирі мордвиндік жас лейтенант Владимир Беловтың бастауымен буылған ағаштарға мініп, жол-жөнекей бір жолдасынан айырылып, өзгелері есен-сау арғы жағалауға жетті. Жағалаудың ені небәрі 100-150 метр екен. Жаяу әскерлермен тізе қоса соғыса отырып, плацдармды бес жүз метрге дейін кеңейтіп, шеп құрып бекінді. Бұларға жүктелген міндет – жасырын позициядағы батареяның атысын бақылап, атылған снарядтардың дәл түсу-түспеуін анықтау және жаудың атыс нүктелерін рация арқылы хабарлап тұру еді. Бірақ, жау осы ойын сезгендей дереу контратакаға шықты. Өзеннен өткен азғантай топты дивизия құрамы толық жеткенше құртып жібермекші болды. Ал бұлар плацдармды қалай да ұстап тұруға бекінді. Тастай қараңғыда рота командирінің өктем бұйрығы әр жерден естіледі:
– Өліспей беріспейміз!
Бетпе-бет қаймықпай-ақ соғысты. Алғашқы шабуыл тойтарылды. Немістер таңсәріде қайта шабуыл бастады. Танкілерді қаптатты. Рота командирі мордвиндік В.Белов жолындағыларды жайпап келе жатқан танкіні гранатпен өртеп, өзі де сол арада дүние салды. Осы тұста дивизия құрамы да өзеннен толық өтіп ұрысқа араласқан еді. Жау шегінді. Бұлар Гомель облысының бірнеше елді-мекендерін басқыншылардан босатып, 1944 жылдың бірінші қаңтарының таңы атар алдында, Белоруссияның Жлобин қаласынан едәуір жерге қорғаныс құрған бойы еді…
– Байланысшы Якияев қайда?!
– Мен мұнда! – деп сыз окопта ұйқы қысып бара жатқан көзін ашып, орнынан көтерілді.
– Командир шақырады, өте тығыз!
Бақылау пункті мен атыс орнын байланыстыратын сым үзіліпті, демек, жау барлаушылары ішке енген. Осындай даталы мейрам күндері жау жағының тіл алуға құлшынатынын Едіге бұрын да байқаған. Бұл жолы сымды әдейі үзіп, оны жалғауға келген байланысшыны қағып түспекші.
– Ым-м, солай де… – деді Якияев іштей күбірлеп, – көрерміз әлі, кімді-кім қолға түсіретінін…
Бұлар бесеу болып жолға шықты. Ауық-ауық тың тыңдайды. Ешбір дыбыс жоқ. Не артиллерияның, не минометтің атылған гүрсілі естілмейді. Қар қалың. Бәрі де ақ халат киген. Қарды белден кешіп, сымды ұстап жағалап келеді… Якияев сымның бірде тартылып, бірде жұмсаратынын сезіп:
– Бізден қара үзбеңдер, – деп үшеуін кейінге қалдырды да, украиндық Андрейді жанына алды.
– Жолдас, аға сержант!
Едіге жалт қарап еді, Андрей анандай жердегі орманды ымдады. Орман түбінде біреулер қараңдайтын сияқты.
– Ложись! – деді Едіге оған сыбырлап.
– Еңбектеп келе жатыр…
– Көп пе?
– Байқай алмадым. Сірә, бізді тірілей алмақшы, – деп Андрей қауіп айтты.
– Огонь!
Бұлар атқан жаққа арттағы үшеу де оқ жаудырды. Атыс орнын қарағанда тылға кірген барлаушылардың бірі оққа ұшыпты да, екіншісі аяғынан жараланыпты. Оны тірілей штабқа жөнелтті. Байланысты қалпына келтіріп, әрі «тіл» әкелген жауынгерлерді таң білінсе де көз шырымын алмай, осылардың оралуын күткен командир құшақ жая қарсы алып, алғыс жариялады…
***
Батыс Украинаның үлкен қалаларының бірі – Ковель. Ол жау қолында. Бірақ, біраздан бері Совет Армиясының қоршауында, Ковельден бір жарым шақырым шамасында Холодец деп аталатын хутор бар, осы арадан қала алақандағыдай болып ап-анық көрінеді. Немістердің алғы шебі де осы маңда. Олардың осы шебіне қарсы 260-атқыштар дивизиясының 1027-полкінің бір батольоны орналасты. Бұл кезде Едіге Якияев барлаушылар бөлімшесінің командирі ретінде және атылған снарядтарды бақылау үшін үшеу болып, алғы шептегі рота командирінің бақылау пунктіне келгенде жантүршігерлік оқиғаның куәсі болды. Небәрі екі жүз метрдей бейтарап алаңдағы шалшық суға 500-600-дей қаланың кемпір-шалдары мен жас сәбилерін қамап, айналасы тікенек сыммен қоршалған. Сым арқылы электр тоғы жүргізілген. Тиіп кетсе, тоқ ұрады.
– Ия, жағдай солай, – деді батарея командирі капитан А.Шляхов Едігені өзіне шақырып алып, – қалай да оларды құтқаруымыз керек. Кешке қарай саперлар келеді. Олар сымды қиюға кіріскен кезде немістердің басын көтертпеу үшін барлық айла-шарғыны жасауға тиіспіз.
Айтқандай-ақ, түнделетіп саперлар жетті. Сымды қия бастады. Якияевтің командасымен төрт орудиядан жаудың күндіз бақылауға алынған атыс орындарына снарядтар үсті-үстіне түсіп жатты. Отыз-қырық минуттың ішінде әлгі бейтарап зона алай-дүлей болды. Әрине, немістер де барын салып бақты. Дегенмен, үш жүздей адам ажал аузынан құтқарылды.
Ал, Ковель үшін кескілескен ұрыс әлі басылған жоқ-ты. Немістер үш қатар шеп құрыпты. Олар алғы шептегі жаяу әскерлердің қатарын сейілтіп-ақ тастады. Бас командования қаланы шығыс жақтан да басып кірудің шараларын алдын ала жасаған екен. Оған көмектесу Якияевтердің батареясына тапсырылды.
– Сонда барып, жай-жапсарды біліп қайтыңыз, – деді капитан Шляхов Едігеге.
Бақылау пунктіне барғасын оның күшейтілген батальон екенін білді. Ал, командирі өңді, қара торы жігіт алдағы шайқас жайын сұрасып білгеннен кейін:
– Сіз қазақсыз ба? – деді Едігеге.
– Иә, қазақпын. Арал теңізінен келдім.
– А-а, жерлес екенбіз ғой. Мен Қиыр Шығыстан сіздің қалаңызға келгенмін. Сондағы №14-ші орыс мектебінде оқыдым. Соғыс бітісімен сол жаққа ораламын, – деді ол көңілдене сыр шертіп.
Бұл аралдық Александр Мин еді. Оған кейін ерлігі үшін Совет Одағының Батыры атағы берілді.
– Жерлес, гаубицамен ұрыңдар! Шабуылды, сірә таң қараңғысында бастайтын болармыз, – деді ол Едігеге кетерде.
– Жарайды, мүмкін батареяны да көмекке шақырармыз.
– Сөйтіңіз, жерлес!
Шабуыл таң қараңғысында басталды. Якияев уәде бойынша алғы шепті төрт орудиядан он бес минут атқылауға бұйрық берді. Жауынгерлер әлденеше рет шабуылға көтеріліп, жауған оқтан бас көтере алмай қайта жатады. Командирлердің бірі оққа ұшты. Осы тұста Едіге басшылықты өз қолына алып:
– Ура, Отан үшін алға! – деп бұйырды да немістер қазған траншеяға өзі бірінші болып түссе, өліктер төсек болып қалыпты. Еш жан жоқ. Ізінше жауынгерлер де жетті. Траншеяның бір шеті қаламен жалғасады. Жау қаланы тастап қашты. Бұл кезде таң атып, айнала анық көрініп еді. Сөйтіп, 1944 жылдың бірінші мамырында қоршаудағы Ковель қаласы жаудан толық азат етілді. Осы күндердегі ерлігі үшін Едіге Якияев үшінші дәрежелі «Даңқ» орденімен наградталып, соның ертеңіне КПСС мүшелігіне қабылданды. Енді бұрынғы күш үстіне күш, жауапкершілік үстіне жауапкершілік қосылды. Жеңілген жау батысқа қарай жөңкіле қашқанымен, тосқауыл жасап, негізгі күш орналасып болғанша шайқасып-ақ бақты. Танктер мен жаяу әскерлерін қайта-қайта атакаға көтерді. Тура көздеуге қойылған орудияларының бірнешеуі өртеніп жойылды да. 260-дивизияның қызыл әскерлері жеңіске ие болып, алға жылжи берді. Осындай тосқауылдардың бірінде батарея командирі капитан А.Шляхов оққа ұшты. Взвод командирі, лейтенант А.Минеев ауыр жарақаттанды.
– Аға сержант, сен енді батарея командирісің! – деді Едігеге дивизия командирі майор В.Чернышев.
Осы 1944-ші жылдың 16 шілдесінде бірінші Белоруссия майданының жауынгерлері жаппай шабуылға шығып, Батыс Буг өзенінен өтіп, Польшаның Люблин қаласын жаудан азат етті. Біреу айтса, нанғысыз зұлымдықтың бір куәсі – адамдарды өртеп, күлін жер өңдеуге пайдаланатын «майданок» пешін Едіге алғаш рет сонда барғанда көріп, жағасын ұстады.
– Туысқан Польша жеріне кіргеннен бастап, – деген-ді Е.Якияев әңгімесінде, – поляктің бірінші дивизиясы бізбен қанаттас соғыс жүргізді. Варшаваға жақындаған сайын айқас тым шиеленісе түсті. Сол күндердің бірінде немістің автоматчиктері мен танкілері біз тұрған позицияға шабуылға шықты. Төрт орудия тура көздеуге қойылған-ды. Неміс танкілерімен бетпе-бет алыстық. Жаудың төрт танкісі өртенді. Бірсыпыра автоматчиктері жойылды. Бірақ, жау самолеттерінің аспаннан үсті-үстіне бомбалауынан екі орудияның расчеты істен шықты. Қалған екеуімен танкіге қарсы ұрыс жүргіздік. Солдаттардың қатары сирей берді. Ақыр соңында бес адам мен бір орудия қалды. Әйтсе де, шайқасты тоқтатпадық. Жастығымызды ала жатуға бекіндік. Осы тұста көршілес әскери құрамалардың көмегі сезілді. Жау амалсыздан кейін шегінді.
– «Қызыл Жұлдыз» орденін осы шайқастан кейін алдыңыз ғой?
– Иә, осы шайқастан кейін.
260-шы армия бір айдай демалыста болып, сиреген қатары толықтырылады. Қырық төртінші жылдың қазан-қараша айларында жауды өкшелей қуып отырып, қарашаның орта шенінде Варшава қаласын бөліп жатқан Висла өзенінің жағасына шеп құрады: – Висла өзеніне салынған көпірді біз басып алғанбыз, – деген-ді Едіге сөзін жалғастырып, – сөйтіп шығысы мен батысының қатынасы қалпына келтірілді. Бірақ, немістер сол көпірдің билігін қайта өз қолдарына алу үшін 27 қараша күні контратакаға шықты. Осы тұста мен алғы шепте болдым. Қасымда екі радист бар-ды. Үшеуіміз жаудың қандай атыс нүктелері барын және оның арақашықтығын өзімізге хабарлап тұрғанбыз. Бір кезде батальон командирі:
– Жүз метр шамасында бұзылған үй көріне ме? – деді.
– Иә, көрінеді, жолдас командир!
– Сонда барыңдар. Сол арадан жаудың атыс нүктелері анық көрінетін болар.
– Құп, жолдас командир!
Бірақ, Якияевтерге бұзылған үй маңынан жаудың атыс нүктелерін көру мүмкіндігі болмайды. Себебі, немістер ол үйдің айналасын миналап тастаған екен. Үшеуі де жараланады. Екі радист санчастьқа келгесін көз жұмады. Ал, Едіге екі аяғынан айырылады.
– Иә, екі аяқпен қоштасуға тура келді. Соның өзінде әскери госпитальда өлі мен тірінің арасында екі жыл жаттым ғой, – деп мұңайған-ды Едіге ағамыз.
***
Елге табаны тиісімен мүгедектікті жеңуге кіріседі. Ол үшін еңбекке араласуды бірінші парызым деп біледі. Үш жылға созылған жаттығудан кейін есепшілік мамандығына отырады. Ұзақ жыл аудандық оқу бөлімінің бас бухгалтері болды. Ұлын ұяға, қызын қияға қондырды. Сонау сұрапыл соғыс күндері тура жиырма төрт ай немесе жеті жүз жиырма күн соғыс алаңында болып, Волга мен Висла арасын жаяу шарлаған, шарлағанда талай қанды қырғынның куәсі болған және оның қақ ортасында өзі жүрген Едіге Якияевтің әңгімесін есіткен мен Жеңістің 74 жылдығына осындай ардагер ағалардың арқасында жеткенімізді айтқым келеді…
Шәкірат ДӘРМАҒАМБЕТҰЛЫ,
дербес зейнеткер.
Арал қаласы.
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
