Музей қорында сақтаулы қызық формадағы көне жәдігердің не екенін бірі білсе, бірі біле бермейді. Бұл жәдігер «кәшкүл» деп аталады. Оны дәруіштер пайдаланған. Бұл ыдыс пітір-садақаға арналған. Кәшкүл – дәруіштердің халықтың пітір-садақа ретінде берген ас-дәмін салатын, сақтайтын және өзімен бірге алып жүретін ыдысы.
«Кәшкүл» – парсы сөзі. Бірінші буыны «кашидан» етістігінің «каш» түбірінен шыққан, «алып жүру» деген мағынаны береді. Ал «күл» иық дегенді білдіреді, яғни, иыққа ілінетін сөмке немесе жолсөмке деген мағынаға саяды.
Ал, қазақ арасында атқаратын қызметіне қарай бұл «пітір-садақа жинайтын ыдыс» деген атпен белгілі. Оның иесі – дәруіш кім болған? Дәруіш – бұл дүниеден баз кешкен, дін жолын таңдап, сопылық бағытты ұстанған, рухани толысу жолындағы адам. Ел аралап жүрген дәруіштен халық жат елдің тұрмыс-тіршілігін, өмір салтынан мәлімет беретін ертегі, аңыз-әңгімелер тыңдаған. Қызық әңгімеге қанық болған соң дәруішке пітір-садақа ретінде ас-дәм берген. Әркез ұзақ сапарда жүретін дәруіш оны кәшкүлде сақтап, жол бойы қорек етіп, жүрек жалғайтын көрінеді.
Сол себепті кәшкүлді сөмке сияқты алып жүру сопылардың арасында кең тараған. Осы уақытқа дейін Иранның базарлары мен жолдарында кәшкүл ұстаған елкезбе дәруіштерді кездестіруге болады. Бұл ыдыс дәруіштердің символикалық бұйымына айналды, өмірден баз кешіп, рухани жолға түскендердің бойтұмары десек, қателеспейміз.
Дәруіштердің зікір салған уақытында ортаға кәшкүлді қоятын дәстүрі бар. Ол оң энергияны жинап, бәле-жаладан сақтайды деп сенген. Сопылық бағыттың бойтұмарына айналған бұйым бірінен екіншісіне үлкен құрметпен беріліп отырған.
Формасы қызық. Әлемдегі ең үлкен жаңғақ – теңіз кокосының жарты пішіні формасында жасалған. Кокос алғашында Үнді мұхитының жағалауында, бір-біріне жақын бес аралда өскен. Үнді мұхитына пісіп түскен кокос жаңғақтары батыстан шығысқа бағытталған ағыспен тікелей Оңтүстік Азияға жететін. Шыққан жері белгісіз, қосжарнақты формасы қызық өсімдік Азия халқы үшін құнды олжа саналатын. Кокос қабығының емдік қасиеті бар деп сенген. «Кокостың жарты бөлігіне су құйып ішсе, удың бойға тарамауына көмектеседі, күшін жояды» деген наным бар. Өсімдіктің өзі осылай қасиетті саналып, кейін кәшкүлдің формасына негіз болған.
Оңтүстік Азиядан келген діни-ғұрыптық бұйым қазақ жерінде де қолданылғанға ұқсайды. Халқымыз шариғатта уәжіп етілген парыздарды да аяқасты қалдырмаған. Оған музей қорында сақтаулы кәшкүлдер дәлел.
Тарихы тереңде жатқан кәшкүлдерді қазақ жерінде Рамазан айында берілетін пітір-садақаны жинайтын ыдыс ретінде пайдаланған. Ислам дінінде пітір-садақа құны 1 адамға 2 қадақ бидай не арпа, 4 қадақ құрма не мейіз болған. Осы дүниелерді немесе оның ақшалай құнын жинайтын ыдыс ретінде пайдаланған.
Бұл бұйым музей қорына «Қазмузей реставрациядан» музей қызметкері Людмила Либрехтан 1982 жылы алынған. Тағы бір түрі – сыртқы пішіні бидай масағы формасында жасалған екі бөліктен тұрады. Өте сирек кездеседі. Қорға музей қызметкері Төремұрат Әлжаннан 2002 жылы алынды. Емен ағашынан жасалған. Екі жаны тесіліп, арнайы бекіткішпен бекітілген. Екі ағаштың түйісетін бөлігінде топса ретінде былғары пайдаланылған. Екі бекіткіш арасы адыраспан қауызынан жасалған моншақтармен тізбектелген. Зер салсақ, тәспінің символикалық көрінісін береді. Іші қуыс. Шебер ішкі бөлігін ойып жасаған.
Бұл бұйым қызметінің екінші нұсқасы бар. Зерттеу жұмыстары тарихи жәдігердің таразы қызметін атқаруы мүмкін деген деректі жоққа шығармайды. Жоғарыда атап өткендей, пітір-садақаның құны 1 адамға 2 қадақ бидай не арпа, 4 қадақ құрма не мейіз десек, сол абзал етілген дүниелерді өлшейтін құрал ретінде пайдаланылуы мүмкін.
Өткен тарихтан сыр шертетін жәдігерді музейге келушілер таңданыспен тамашалайды. Қызықты экспонаттармен танысқыңыз келсе, музейге келіңіз!
Әйгерім БЕКҚҰЛЫ,
облыстық тарихи-өлкетану
музейінің бөлім меңгерушісі
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
