Кемеңгер жазушы, ғұлама абыз Әбіш аға Кекілбайұлы: «Ұлт аналар берген ақ сүттен нәр алып, әкелер көрсеткен ата жолмен өркендейді» дегендей, сөзсіз, біз кешегі көреген аталар мен асыл әкелердің даңқты іздеріне ерекше құрметпен қарап, мәңгілік тағзым етеміз.
Қазақ тарихының әр парағында қатпар-қатпар оқиғалар жатыр десек, соның ішінде ХХ ғасырды ұлт тарихында ойып тұрып орын алған кезеңнің бірегейі деп білеміз. Өйткені, қазақ елінің тұтастығы әбден нақтыланып шешілген, ұлт зиялыларының салтанат құруы, Алаш үкіметінің негізі қалануы, қазақ интелегенциясының өркендеуі, т.с.с. ірі-ірі ауқымды да маңызды оқиғалар дәуірі деп пайымдаймыз.
Осыдан бір ғасыр бұрын «Қызылорда» атауын иемденген және ел астанасы болған Қызылорда қаласы – қазақ халқының өз еркіндігін алуының, ұлтымыздың «Қазақ» деген атауға ресми түрде ие болуының тарихи куәсі екені даусыз. Сол яки, 1925 жылы елордамыз Ақмешітке көшуінің басында тұрған мемлекетшіл тұлғалар қатарында есімі айрықша тұлға, көрнекті мемлекет қайраткері Жалау Мыңбайұлының да еңбегі ұшан-теңіз.
«Жалау – алдымен елдің ұлы еді, қарапайым ортадан қайраткер дәрежесіне дейін көтерілген кесек тұлға» деп филология ғылымдарының кандидаты, белгілі әдебиеттанушы ғалым Қабиболла Сыдиықұлы жазғандай, расында Жалау қазақ халқының ерте сөнген шоқ жұлдызы, төбесіне көтерген ел басшысы, ұлты сыйлаған біртуар кемеңгері еді. Кезінде қайраткердің есімін елімізге белгілі ғалымдарымыз тереңдеп зерттей түсіп, көптеп жазып, нәтижесінде араға жылдар салып, тарихи тұлға өз халқымен рухани қайта қауышты. Өкініштісі, кеңес өкіметінің билігі жүрген кезеңдерде оның, тіпті тұтас қазақ зиялыларының есімдері көлеңкелі тасада келгенін оқырман қауым жақсы білер.
Осы мақаламызда биылғы Қызылорда шаһарының елорда болған тарихи сәтіне бір ғасыр яки, 100 жыл толуына байланысты, шаһардың астана атануы жолында тарих орнатқан тұлғалар шоғырындағы Жалау Мыңбайұлы турасында сыр шертсек дейміз.
Иә, тарихқа сәл шегініс етсек, 1925 жылы сәуір айының 15-19-ы күндері аралығында V Бүкілқазақ кеңестер съезінде елеулі оқиға болды. Жиында «қазақ» атауы қайтарылып, еліміздің жаңа астанасы Ақмешіт қаласын «Қызылорда» деп атау жөніндегі тарихи құжат қабылданды. Осы тұста айта кетейік, Орынбордан кейін қай шаһар астана ретінде таңдалуы қазақ зиялылары арасында дау-дамай, қызу пікірталасқа ұласып, артынша Сұлтанбек Қожанұлы бастаған зиялылардың ұсынысы ескеріліп, басым түсіп, Ақмешіт шаһары бірауыздан таңдалған-ды.
Елімізге белгілі қаламгер Жолтай Әлмашұлы «Сұлтанбек Қожанұлы» атты тарихи еңбегінде мынандай дерек келтіреді: «Өсек-аяң өз алдына, ал шынтуайтқа келгенде Сұлтанбек аса абыржулы болатын. Өйткені аты дардай Ақмешіттен жеме-жемге келгенде съезд өткізетін дені дұрыс кеңсе орнын таба алмай сасқан. Келгелі бері қаласымақты әрі аралап, бері аралап, ақыр соңында Жалау Мыңбаев екеуі мынадай келісімге келіп еді. Бұрын Қоқан хандығы өмір сүрген Сырдария өзеніне тақау тұста сары кірпіштен өрілген үш қабатты зәулім үй бар екен. Соны пайдаланайық десті. Алайда, онда бұл кезде жүйке ауруымен сырқаттанғандар емделіп жатса керек. Бірақ амал қанша, сырқат кісілерді уақытша қала түбіндегі Тереңөзек елді мекеніне ауыстыруға тура келді. Бұған Жалау Мыңбаевтың өзі тікелей басшылық жасады» деп жазған. Маңғыстаулық өлкетанушы, зерттеуші қаламгер Әбілқайыр Спанның «Жалау Мыңбайұлы» кітабының 55-56 беттерінде: «1925 жылдың көктемінде астананы Ақмешітке көшіру жөнінде төраға Жалау Мыңбаев қол қойған арнаулы қарар қабылданды. Сұлтанбек Қожанұлының жұбайы Күләнданың естелігіне қарағанда, бұлар Ж.Мыңбаевтыкымен екі үй Орынбордан Ақмешітке сапарында бір вагонға мінген. Күләнда – қазақтың аяулы қызы. Ерінің талайлы тағдырының ауыртпалығын бөліскен қаһарман әйел. Күлекеңнің айтуынша, арнаулы поезд Ақмешітке жеткенше әлденеше жерде аялдап, митингілер өткізген. Сонда С.Қожанов пен Ж.Мыңбаев шығып елмен кездесіп, сөйлеп отырыпты. Жазушы С.Мұқанов «Өмір мектебінде» өзінің Ақмешітке осы поезбен келгенін баяндайды.
Ақмешітке келген соң Сұлтанбек пен Жалаудың отбасы бір үйдің екі жағына орналасқан. Басшыларға бөлінген үйге барудан бас тартады. Жәкеңнің жаңа астанадағы қызметі Қазақ Орталық атқару комитетінің кезектен тыс бесінші съезін өткізуге дайындықтан басталады. Сол уақыттағы Ақмешітте съезд өткізетін жөндем үй де жоқ екен. Қала лас, көшелері тар, көп жерінде жарық жоқ. Екінші хатшы Сұлтекең екеуі табанынан таусылып жүріп, ақыры ақыл-есі кем аурулардың ауруханасын тауып босатады, оңдатады. Съезге келген делегаттарға, қонақтарға түсетін мекен-жай қамдайды. Ас-су мәселесін ұйымдастырады. Шаруашылық жағы осындай қарбалас болғанда, өзге шаруалар сірә жетіп артылады. Әйтеуір мігір жоқ. Ақыры съезд де өтеді. Онда Ақмешіт атын Қызылорда деп атау, бұрынғы Қырғыз Орталық атқару комитетін енді «Қазақ» деп өзгертуге қарар шығарылды. Ол Мәскеудің мақұлдауына ұсынылады. Үзіліс кезінде жиналғандарға қазақтың ұлттық қолданбалы өнерінің көрмесі көрсетілді. Көрмені ұйымдастыруға атсалысқан, кейіннен республикада көрнекті мемлекет қайраткері болған Нұртас Оңдасынов. Осы Қызылордада тұңғыш рет Наурыз тойы жыл басы, ұлттық мереке түрінде 3 күн тойланды. Ол 23 наурызда өтті…» деген қызықты деректерді оқуға болады.
Ал осы жылдың сәуір айында «Сыр бойы» газетінде ҚР ҰҒА академигі, белгілі ғалым Амантай Шәріптің «Қазақ «Қазақ» болғанда» атты тарихи-танымдық мақаласында да көптеген тың мәліметтер беріліп, Қызылорда атауы мен астана аталуы хақында төмендегі деректерді келтіреді: «БКП(б) Қазақ өлкелік комитеті бюросының 1925 жылғы 9 мамырдағы мәжілісінде V Бүкілқазақ кеңестер съезінде қабылданған Ақмешіттің атын – Қызылорда, Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасының атын Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы деп өзгерту туралы қаулыны бекіту үшін Бүкілодақтық атқару комитетіне ұсыныс жасау туралы С.Қожанұлы сөз сөйлеп, бұл істі аяғына дейін апару ҚазОАК төрағасы Жалау Мыңбаев пен ҚазХКК төрағасы Н.Нұрмақовқа жүктелді (ҚР Президенті Архиві. 141-қор, 1-тізбе, №13 сақтау бірлігі). Нәтижесінде 1925 жылғы 15 маусымда БАОК «Қырғыз Автономды Социалистік Кеңес Республикасының атын Қазақ Автономды Социалистік Кеңес Республикасы деп өзгерту туралы» декрет, ал 24 шілдеде «Ақмешіт қаласының атын «Қызылорда» деп өзгерту туралы» қаулы қабылданды. Бұл құжаттың артында төраға Жалау Мыңбайұлы мен хатшы Бекайдар Аралбаевтың қолтаңбалары мәңгі өшірілместей тарих болып қалды.
Жәкеңнің сенімді серіктесі болған, хатшы қызметін атқарған қайраткер Бекайдар Жантөреұлы Аралбаев 1925 жылдың 15 сәуірінде Ақмешіт қаласында бүкіл Қазақстан еңбекшілері өкілдерінің басын қосқан Қазақ АКСР Кеңестерінің V съезі салтанатпен ашылғанда осы кеңейтілген жиында ол Қазақ АКСР Атқару комитетінің хатшысы болып сайланады. Аралбаев Түркістан АКСР Ішкі істер халкомы, Республика Халық сотының төрағасы болады. Астананы Қызылордаға көшіруге белсене атсалысқан азаматтардың бірі. Қазақ Орталық Атқару комитетінің партия, кеңес аппаратын қазақыландыру (коренизация) жөніндегі комиссиясына басшылық етеді. Кейін түрлі қызмет сатыларынан өтіп, Голощекиннің қудалауына ұшырап, қамауға алынып, Красноярск өлкесінде 1952 жылы қайтыс болды.
Белгілі жалаутанушы, марқұм Сейсен Демеубайдың «Жалындап өткен жас ғұмыр» атты кітабында: «Ақмешіт атауы қызыл комиссарлар көңіліне қонбады. Бұл да принципті мәселе ретінде жатқызылып, түрлі атаулар ұсынылды. Соның бірі ұлттық бағытты көздеген қайраткерлер ұсынған Қызылорда еді. «Қызыл» мен «Орда» сөздерінен құралған бұл атау екі жақты да қанағаттандырған-ды. Ақыры осы дұрыс деп табылды. Съезд делегаттары да бірауыздан осы Қызылорданы қолайлы көрді.
Қызылорда – бүкіл қазақ жерін біріктірген кездегі тәуелсіздіктің таңсәрісі болған еліміздің тұңғыш ордасы. Қасиетті қарашаңырақ. Басқосуда ұлт зиялылары мен Голощекин арасындағы алғашқы қайшылықтың туындауына түрткі болған жерге орналастыру мәселесі қаралды. Ол бойынша қазақ шаруаларына шабындық және егістік жерлерді бөлгенде артықшылық беру жағы көзделді. Ирригациялық құрылыстарды жедел дамыту, суландыру, сауда мен кооперация, қаржы жүйесін қалыптастыру сияқты шаруалар талқыға түсіп, қажетті шешімдер қабылданды. Республикада ендігі жерде оқу-ағарту жүйесі мен мәдени құрылысты дамыту кезек күттірмейтін іс делінді. Ағарту халкоматына жақын болашақта қазақтың ұлттық драма театрын ашу тапсырылды. Өз қызметін табысты өткізген Бүкілқазақстандық кеңестердің V съезі қазақ халқына үндеу тастап, онда былай деп көрсетті:
– Алдымызда Қазақ республикасын экономика жағынан көркейту кезеңі тұр, еліміздің өндіргіш күштерін көтеру жолындағы, ҚАКСР-ын мекендейтін барлық еңбекшілердің материалдық әл-ауқаты мен мәдени дәрежесін көтеру жолындағы күрес кезең тұр. Қазақ халқын бірлікке, елдікке шақырады. Осы бірлік пен елдікті жүзеге асыратын көп ретте жергілікті жерлердегі өкімет органдары десек, 1925 жылдың 1 тамызына қарай губерниялық және уездік атқару комитеттерінің төрағалары түгелдей сайланды, – деп жазады.
Жалпы қайраткер Ж.Мыңбайұлы сол бір ауыртпалығы мол күндердің өзінде-ақ осы кезге дейін әлі де мән-мағынасын жоя қоймаған қадау-қадау ірі мәселелерді тиянақты етіп шешуге зор күш салды. Бұл бағытта жасалған ілкі қадамдардың барлығы да 5-ші басқосудан соң, жаңа елорда Қызылордадан бастау алғаны тарихи ақиқат.
Қызылордада Жалау төрағалық еткен тұста1925 жылдың сәуірінде Қазақстанның астанасы Орынбордан Ақмешітке көшірілгенде республика аймағы үштен біріндей кеңейіп, 2,7 миллион шаршы шақырымға жетті, қазақтар республика халқының 61,3 пайызын құраған.
Қазақстанның территориясы тұтастығын сақтауда көп еңбек сіңіріп, ұлттық территориялық межелеуден кейін Қазақстан шекарасын бекіту құжатына (1925-1929 жж.), сонымен бірге Қазақ Республикасының алғашқы елтаңбасын бекіту, 1926 жылы Қазақтың тұңғыш ұлттық драма театрын (бүгінгі М.Әуезов атындағы) құру туралы қаулы құжаттарына қол қояды. Тағы бір қайраткерлік тындырымды істерінің бірегейі – қазақ шаруаларының тұңғыш баспасөз үні болған «Ауыл тілі» газетін ұйымдастырып шығарып, оның редакторлық қызметін өзі атқарды.
1925 жылы қыркүйек-қазан айларында Жалау Мыңбайұлы Қызылордада өткен Қазақстанның құрылғанына 5 жыл толу мерекесіне арналған салтанатты жиында кеңес құрылысы туралы Бүкілқазақтық І құрылтайда «Кеңестердің тарихи рөлі және кеңес құрылысының негізгі принциптері» атты тақырыпта баяндама жасайды. Сол Қазақстанның 5 жылдық тойында Қызылордада түсірілген бейнетаспада (1925-1926 жж.) қайраткердің митингте қолын сермеп, жұрт алдында сөйлеп тұрған үзік-үзік кадрлары Алматы қаласындағы Қазақстан Республикасының киноқұжаттар және дыбыс жазбаларының Орталық мемлекеттік архивінде бүгінде сақтаулы тұр.
Ал маңғыстаулық кеңес және партия қызметкері болған Өтежан Алшымбаевтың «Есейдім бірге еліммен» кітабының 133-137 беттерінде: «Қазақтың көрнекті ақыны Асқар Тоқмағамбетов Қызылорда қаласы Қазақстан астанасы болуының 25 жылдығына орай 1959 жылы жазған «Қызылорда» деген өлеңінде В.Ленин қайтыс болған қаралы митингіде сөйлегендер арасында Ораз Жандосов пен Әліби Жангелдиннен кейін, үшінші етіп Жалау Мыңбаевты көрсетіпті.
– …Әр ойға, әр жүрекке түсіп алау,
Қайғылы, көзінде жас, түсі жадау.
Түнеріп трибунада тұрған тұнжыр,
Кім деп ем, Мыңбаев екен Жалау… –
деген танымдық естелігін көруге болады.
Қасиетті Сыр елі – ғасырлардан бері тамырын тереңнен тартқан тарихқа бай құтты мекен. Топырағынан түлеп ұшқан жампоздардың бәрін тізбектеп айтпағанның өзінде, Мұстафа Шоқайдай асыл бекзада азаматты дүниеге әкелген тарлан түбектен қалай ғана айналмассың. Сол Мұстафа Шоқайың бүгінгі мақала кейіпкері Жалаумен қандай бауыр екенін тарқатып жазбадық, себебі оны халық бізсіз де жақсы біледі.
Иә, бұл шағын мақаламызда біз ноқтаға басы сыймаған өр оғылан ұл Жалаудың ғұмыры хақында оқырман қауымға толық қамтып жеткізе алдық дей алмаспыз. Дей тұрғанмен оның тұлғалық образын, кейінгі жас ұрпаққа өнегелі жолын, туған халқының жадында даңқты есімі жаңғыра беретін айрықша тұлға екенін тағы бір мәрте еске салу еді.
Кенжебек СЕРЖАНҰЛЫ,
Қазақстан Жазушылар
одағының мүшесі.
Маңғыстау облысы,
Ақтау қаласы
