Қазақ Елі өзінің үш мың жылдық тарихында бірнеше ірі-ірі тарихи дәуірлер мен кезеңдерді басынан өткергені белгілі. Олар мыналар – Скиф-сақ дәуірі (б.з.д.VIII – IV ғғ.), ғұн-үйсін дәуірі (б.з.д.III-б.з.V ғғ.), түрік дәуірі (б.з.VI-X ғғ.), оғыз – қыпшақ дәуірі (XI ғ.-XIII ғ. басы), Алтын орда дәуірі(XIII ғ. басы-XV ғ. ортасы), Қазақ хандығы дәуірі (XV ғ. ортасы-XIX ғ. алғашқы ширегі), одан кейінгі отарлық (XIX-XX ғ. басы), кеңестік (1917-1991 жж.) кезеңдер мен қазіргі тәуелсіздік кезең (1991-2021 жж.). Бұл дәуірлердің ортақ белгілеріне сабақтастық және үздіксіздік принциптері бойынша жалғасын тапқан бір этностың нақты бір кеңістік пен бірнеше мыңжылдарға созылған уақыт желісінде тек өзіне ғана тән тарихи, мәдени, рухани ортақ құндылықтарды қалыптастыруы мен оны дамытуы жатады. Сонымен қатар аталған әрбір тарихи дәуірдің өзіндік ерекшеліктері мен айрықша белгілері де бар. Әр кезеңде ел тарихы мазмұн жағынан байып, кейінге негіз қалап отырды.
Ел тарихындағы өзіндік алатын орны мен маңызы өте ерекше тарихи дәуірге Қазақ хандығы дәуірі жатады. Уақыт жағынан алғанда бұған XV ғасырдың ортасы мен XIX ғасырдың бірінші ширегі аралығы енеді. Ал әлемдік тарих тұрғысынан қарасақ, бұл ортағасырлардың соңы мен жаңа заманның алғашқы кезеңдерін қамтиды.
Хандық дәуірдің уақыт шеңберіне ұлттық сипаттағы мемлекетіміз Қазақ хандығының тарих мінберіне көтерілген кезі – XV ғасырдың ортасы мен XIX ғасырдың 20-жылдарының бірінші жартысында оның тарих көшінде қалған кезі жатады. Бұл үш жарым ғасырдан астам уақытты қамтиды. Осынша тарихы бар Қазақ хандығы дәуірін өз ішінде саяси тарихтың дамуына қарай шартты түрде екі үлкен кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңге хандықтың бір орталықтан басқарылып тұрған жылдары жатса, Қазақ мемлекетінің бытыраңқылыққа ұшыраған жылдары екінші кезеңді құрайды. Керей мен Жәнібек хандар тұсынан Тәуке хан қайтыс болғанға дейінгі, яғни 1715 жылға дейінгі аралық хандық дәуірдің бірінші кезеңі болса, одан кейінгі Әбілқайыр, Қайып, Болат және Жолбарыс хандардан бастап екінші – бытыраңқылық кезең басталады. Қарап отырсақ, XVIII ғасырдың басынан қазақ тарихында хандық дәуірдің тұтастық кезеңінен бытыраңқылық кезеңіне өтуі болып, бұл үрдіс XVIII ғасырдың соңына дейін жалғасады. Тіпті тереңдей түседі. Ақыры, XIX ғасырдың 20-жылдары қазақ мемлекеттілігі біржолата тарихтың көшінде қалады.
XVIII ғасырға тарихтың әр түрлі қырынан қарап, бірнеше сипаттамалар беруге болады. Біз төменде соларға назар аудара отырып, ең өзекті мәселелерін айқындап көрсетуге тырысып көрелік. Алдымен, XVIII ғасырдағы қазақ мемлекеттілігінің жағдайы тұрғысынан қарастырсақ. Бұған дейін айтып өткеніміздей, Тәуке ханның өлімінен кейін біртұтас және бір орталықтан басқарылатын хандық саяси жағынан бытыраңқылық күйге түседі де, елдің әртүрлі өңірлерінде бір-біріне бағынбайтын бірнеше хандар пайда болады.
Тәуке ханнан соң билікте болғандар Есім ханның бір ұрпағы Қайып хан (1716-1718), Тәукенің үлкен ұлы Болат хан (1718-1723) қазақ қоғамында қалыптасқан ішкі саяси қайшылықтарды ретке келтіре алмады. Орталық атқарушы билік әлсіз болғандықтан жер-жердегі беделді сұлтандар өздерін хан деп жариялап, дербес саясат жүргізе бастайды. Кіші жүзде Әбілқайыр хан, Ұлы жүзде оның туысы Жолбарыс хан Тәшкенде отырып, дербес билеуші атанады. 1723-1725 жылдардағы жоңғар шапқыншылығы қазақ қоғамындағы қиын жағдайды одан әрі шиеленістірді. Түркістанда Болат ханның өлімінен кейін Тәуке ханның ұлы Сәмеке хан (1723-1737) таққа келеді, бірақ ол бір орталықтан басқарылатын мемлекеттік жүйені қалпына келтіре алмайды. Ал одан кейін Болаттың ұлы Әбілмәмбет хан (1739-1771) Түркістандағы тақты иеленеді. Кіші жүз бен Ұлы жүздің тайпалары өз хандарына бағынғандықтан, Түркістандағы Сәмеке, Әбілмәмбет хандардың билігі бар болғаны Орта жүз аумағындағы ру-тайпаларға, оның ішінде олардың бір бөлігіне ғана таралады. Сол себепті олар бүкіл қазақтың Ұлы ханы емес, бар болғаны Орта жүз хандары деп атала бастайды.
Орта жүздегі саяси жағдай осы жылдары қиын әрі күрделі болатын. Әбілмәмбет хан негізінен арғын руларына арқа сүйесе, Сәмеке ханның ұлдары Сейіт пен Есім хан Түркістан қаласы мен оған іргелес елді мекендерде билік жүргізіп, Әбілмәмбет ханмен тайталасқа түседі. Осы жылдарда Орта жүздің тағы бір ірі саяси тұлғасы Барақ сұлтан найман, қоңырат, қаракесек руларын басқарып, бүкіл Қазақ еліндегі саяси шиеленістің отын одан әрі өршіте түседі. Барақ сұлтанның туған інісі Көшек хан (1750 жылы өлген) найманның садыр руын басқарып, Сайрам қаласында жеке-дара хан болып отырады.
Саяси жағынан бытыраңқылыққа ұшыраған елдегі осындай ішкі саяси жағдай көрші мемлекетке белгілі болатын. Батыстан ентелеп келе жатқан Ресей де, шығыстан әлсін-әлсін жорық жасап отырған Жоңғария да қалыптасқан саяси жағдайдан барынша пайда табуды көздейді. 1730 жылғы 30 қазанда орыс тілінде жазылған бір ресми құжаттың қысқаша мазмұны саяси жағдайды былайша көрсетеді: «…40 мың түтіннен тұратын қазақтарды Әбілқайыр хан басқарады, тағы да Барақ және Әбілмәмбет деген екі ханы бар. Олар Ұлытау мен Кіші тауды, Сыр, Сарысу және Торғай өзендерін, Қарақұм далаларын башқұрттардан бір айлық жерде көшіп-қонып жүреді. Қазақтардың тағы мынадай қалалары бар: 1. Басты қаласы – Ташкент, оның билеушісі Жолбарыс хан, 2.Түркістан, онда Сәмеке хан отыр, 3. Сайрам, онда Көшек хан билік құрады…».
Көріп отырғанымыздай, Тәуке ханнан кейінгі 10-15 жыл ішіндегі ішкі саяси жағдай өте күрделі болып тұрды. Аталған алты ханның екеуі Әбілқайыр мен Жолбарыс хан Қазақ хандығының негізін қалаушылардың бірі Жәнібек ханның Ұзақ (Өсек) атты ұлының ұрпақтары болса, қалған төртеуі Жәнібек ханның Жәдік атты ұлынан туған Шығай ханның ұрпақтары еді. Оның ішінде Барақ пен Көшек хандар Ондан сұлтаннан, ал Сәмеке мен Әбілмәмбет хандар Тәуке ханның ұлы мен немересі болатын.
Бұл хандармен қатар жекелеген сұлтандардың дербестігі XVIII ғасырдың 20-60-жылдары қазақ қоғамындағы ішкі саяси жағдайды одан әрі ушықтыра түседі. Солардың бірі, Шығай ханның Есім ханынан тарайтын Қайып ханның ұлы Батыр сұлтан Кіші жүздің Әлім тайпалық бірлестігіндегі жекелеген руларға хан болып, 1748 жылы Әбілқайыр ханның қазасынан соң, билікке таласады. XVIII ғасырдың ортасына таман Орта жүзде Есім ханның Жәңгір ханынан өсіп өнген Абылай сұлтанның атағы жер жара бастайды.
XVIII ғасырдың екінші жартысында қазақ қоғамындағы саяси бытыраңқылық одан әрі өрши түседі. Кіші жүз аумағында Әбілқайыр ханның ұлдары Нұрәлі хан мен Айшуақ сұлтан, Орта жүз аумағында Сәмеке хан ұлдары Есім хан мен Сейіт хандар, Әбілмәмбет ханның ұлдары Әбілпейіз, Тәуке, Болат хандар, Барақ ханның ұлдары Бөкей, Дайыр сұлтандар және тағы басқа билеуші әулет өкілдерінің ұрпақтары әр аймақтарда жекелеген ру-тайпалардың билеушілері болып, өздерін дербес ұстайды. Мұның бәрі XVIII ғасырдағы қалыптасқан саяси жағдайдың нақты көрінісі болды.
Бытыраңқылық кезеңнің басталуы мен тереңдей түсуі көршілес елдердің, әсіресе Ресей империясы мен Жоңғар хандығының Қазақ еліне қатысты сыртқы саясатының белсенділігін арттырды. 125 жылдай тарихы бар қазақ-жоңғар қатынасының соңғы 40 жылында Жоңғария тарапы саяси ахуалды жақсы пайдаланып, өзінің басқыншылық саясатын белсенді жүргізеді. Өте ауыр жағдайда болса да, қазақ халқы оған төтеп бере алды. Ал, осы қатынастың соңғы 10-15 жылдығында екіжақты қатынас арасындағы белсенділік қазақтар жағына өтеді. 1745 жылдан кейін Жоңғариядағы саяси дағдарыстарды пайдаланып, Абылай ханның басшылығымен өз жерлерін азат ету күресіне шығып, оны жеңіспен аяқтайды.
Ал Ресей болса, өз ойын дипломатиялық жолмен ақырын жүргізеді де, XVIII ғасыр соңына таман үлкен жеңістерге қол жеткізді. XVIII ғасырдың басынан басталған қазақ билеушілерін өздеріне тәуелді ету бағытындағы Ресей саясатына назар аударалық.
Түпкі мақсат I Петр патшаның тұсында-ақ айқындалған болатын. А.Тевкелевтің жазбаларында «..Ұлы Петр 1722 жылы парсы жорығына аттанған жолында Астраханда болғанда, бірқатар адамдардан естіп білген және бұл Қазақ Ордасы көшпелі және тұрақсыз халық болса да, оның жері бүкіл Азия елдеріне жол ашатын кілт пен қақпа. Сондықтан қазақ жерлері Ресей қоластына болуы қажет…» деп айтылады. 1731 жылғы ақпандағы Анна Иоановнаның жарлығынан кейін Ресей Қазақ елін толық бағындыруға бел шеше кіріседі. Ол бұрынғы Алтын Орда аумағында пайда болған мемлекеттер Қазан, Астрахан, Сібір хандықтарын, Ноғай Ордасын бағындыру барысында жинаған бай тәжірибесін мұнда да қолданады.
Қазақ жерін жаулау мен халқын отарлау үшін Ресейге алдымен, мемлекеттілікті жою қажет болды. Бытыраңқы күйдегі мемлекетті жою үшін Ресей мынадай қадамдарды рет-ретімен жүзеге асыра бастайды. Бірінші қадам ол – билеушілерден ант қабылдау және аманат алу, екінші қадам – бұрынғы билеушінің орнына отырған жаңа билеушіні бекіту құқығын иелену, үшінші қадам жаңа билеушіні таңдау және тағайындау құқығын иелену болды. Міне, осының бәрін XVIII ғасыр бойы біртіндеп жүзеге асырады.
Алғашқы жасаған қадамы – билеуші топ өкілдерінен орыс патшасына адалдығы жөнінде ант алу мен олардың бір-бір ұлын аманат ретінде ұстап отыру. Тарихтан белгілі Кіші жүз ханы Әбілқайыр ұлдарының бірі Ералы сұлтанды, немере туысы Нияз сұлтанды 1733 жылы 23 қарашада аманатқа береді. Сол жылдардағы Орта жүз ханы Сәмеке 1731 жылдың желтоқсанында ант бергенімен, аманатқа адам беруге асықпайды. Сәмекеден кейін хан болған Әбілмәмбет те (1738-1771) ант береді, бірақ аманатқа адам бермейді.
XVIII ғасырдың 40-жылдарының соңында екінші қадамды жүзеге асыра бастайды. Ол – халық өкілдері сайланған жаңа ханды бекіту құқығын өз қолына алуы. Бұған дәлел ретінде Әбілқайыр ханның мұрагері Нұралыны Ресейдің хан деп бекітуі жатады. Егер XVIII ғасырдың 20-30-жылдарындағы қазақ-орыс қатынастарында Кіші жүз ханы Әбілқайыр, одан кейін Орта жүз ханы Сәмеке Ресей тарапынан мойындалса, арада өткен 15-20 жыл ішінде жағдай біршама өзгереді. Қазақ жерінде Жоңғар факторының күшеюі мен Ресей ықпалының өсуі қазақ мемлекеттілігін одан әрі әлсіретіп, билеушілердің беделін төмендетіп жібереді. Оны Әбілқайыр ханның қазасынан кейін Кіші жүзде жаңа хан сайлаудан нақты көреміз. 1748 жылғы 3 қыркүйекте Орынбор губернаторы И.Неплюевтің Сыртқы істер алқасына жазған рапортында: «Қазақтарға түсіндіріп айтыңдар, егер олар хан сайлайтын болса, жаңа ханды патша ағзам бекітеді, сондықтан, патша ағзамға тиісті өтініш беріңдер» деп, Әбілқайыр ханның отбасына бара жатқан өз адамдарына тапсырма бергенін мәлімдейді. Ал 1749 жылғы 2 мамырда Ресей императорының Нұралы сұлтанды хандыққа бекіту туралы жарлығы шығып, онда «..Нұралы қазақтың ханы болып бекітілді… Жарлықты іске асыру мақсатында Орынбор губернаторына: «Нұралыға арналған алтынмен жазылып, лавр жапырағымен зерленген куәлік, бұлғын жағалы оқалы шапан, аты жазылған өрнекті қылыш, қара түлкіден бөрік берілсін; Салтанатқа қатысатын халыққа сойыс жасау үшін бірнеше сиыр мен қой дайындалсын, ыстық шарап, сыра мен бал бөлінсін» делінген. Ал 1749 жылғы 2 қарашадағы ресми құжатта: «1749 жылы 10 шілдеде Нұралы хан Орынборда сұлтандар, ел ағалары мен халық жиналысында қазақтың ханы болып жарияланды. Хан сайлау рәсіміне байланысты құрмет көрсету үшін қазынадан 2380 руб. 69 т. қаражат жұмсалды» делінеді.
Кіші Жүздегі саяси отарлаудың келесі қадамына халықтың хан сайлауын өзгертіп, оның орнына ханды тағайындау құқығын патшаның өзі иеленуі жатады. Ресей ықпалының Кіші жүз аумағында одан әрі артуы оның Қазақ мемлекттілігін жоюмен қатар жүреді. Нұралы ханды көзі тірісінде биліктен шеттетіп, ешбір сайлаусыз оның інісі Ералыны хан етіп тағайындайды. 1794 жылы Ералы хан қайтыс болып, Нұралының тұңғыш ұлы Есім таққа отырғызылады. Тарихшы Ж.Қасымбаевтың пікірінше, Есімнің таққа келуіне Орынбордың жаңа басшысы Вязьмитинов көп күш салады, өйткені Есім Әбілқайыр ханның көп ұрпақтары арасындағы әлсіздеу, көзге түспеген, ешқандай айрықша белгілерімен байқала қоймаған тұлға болатын. Хандарды алып тастау мен өзі қалаған адамын хан етіп тағайындау – Ресейдің мақсат жолындағы ірі жеңісі болды.
Орта жүзде 1771 жылы Әбілмәмбет хан қайтыс болып, орнына Абылай ханды халық сайлағанымен, Ресей оны мойындамады. Оған басты себеп Абылайдың «тәкаппарлығы» мен дербестігі болды. Бірақ император Абылайды 1778 жылы хан ретінде мойындап, жарлық шығарады. Ал әкесінің орнына хан сайланған Абылайдың үлкен ұлы Уәли хан Нұралы хан секілді 1781 жылы II Екатеринаға өзін хандыққа бекітуін өтініп хат жазады. Уәли ханның өтініші орындалып, ол Ресей тарапынан хан болып бекітіледі. Көріп отырғанымыздай, Орта жүзде де Ресей өз ойын толық іске асырады. Кейін XIX ғасырдың басында ақыры, XIX ғасырдың 20-жылдарында Орта жүз бен Кіші жүзде хандық билікті біржолата жою арқылы қазақ жеріндегі мемлекеттілікті толығымен күйретеді.
Қазақ тарихындағы XVIII ғасырды Ресейге тәуелділікке ұшырау ғасыры деуге болады. Қазақ хандығы тарихында XVIII ғасырды Ш.Уәлиханов: «…Абылай ғасыры қазақ рыцарьлығының ғасыры болып табылады» деп бағалаған болатын. Олай болса, XIX ғасырдағы қазақ ғалымының осы ойын негіздеп көрелік.
Жалпы, қай ғасырда болмасын қазақ қоғамында батырлардың көп болғаны белгілі. Дегенмен, XVIII ғасырда көп болуының өзіндік себебі де жоқ емес. Ол жоғарыда қарастырып өткен мемлекеттілікпен, орталық билікпен тікелей байланысты. Сол себепті біз төменде осы ерекшелікті көрсетуге тырысалық.
Бір орталықтан басқарылатын мемлекеттілік құрылым болған жерде оның орталық билігі де болады. Ал орталық билікті иеленген тұлғаның қоғам алдында құқығы мен міндеттерінің болатыны белгілі. Қазақ хандығы дәуіріндегі биліктің Алтын Орда кезеңіндегімен тікелей тарихи сабақтастығы болғандығын ешкім де жоққа шығармайды. Өз кезегінде Шыңғыс хан негізін қалаған моңғолдық хандық билік жүйесі өзіне дейінгі көне түріктердің, ал ол болса, біздің заманымызға дейінгі ғұндардың билік жүйесімен байланысып жатыр. Ондай байланыстар территориялық, тілдік, мәдени, экономикалық, этникалық факторлармен қатар, билік жүйесінің сабақтастығынан да көрінеді. Ежелгі ғұндардағы, көне түріктердегі және Шыңғысхан заманынан бергі моңғолдардағы билік жүйесіндегі жоғары билеушілердің атақ-лауазымдарындағы (титулатура) ортақ белгіге мемлекеттің негізін қалаған тұлға бойында, яғни әулеттік биліктің негізін қалаған адамның болмысында киелі қасиеттерінің болғандығына сол замандардағы қоғам мүшелерінің толығымен сенуі жатады. Бұл оны өз замандастарынан ерекшелеп, тумысы бөлек, небір асыл қасиеттерге ие етіп көрсетеді. Ал ұрпақтары уақыт өте келе тұлғаны одан әрі дәріптеп, оның жаратылысын ерекше тылсым, құпия, адам таңғаларлық ғажайып құбылыстармен байланыстырады да, қорытындысында оның дүниеге келуі Көктің (Аспанның, Тәңірдің, Жаратушының) қалауымен жүзеге асқан деп есептейді. Оның жер бетіндегі негізгі міндеті адамдарды басқару, оларды бақытты ету болған деп айтылады. Ең бастысы, ежелгі және ортағасырлардағы адамдар сол замандағы билік жүйесіне және оның ең жоғары сатысындағы тұлғаның заңдылығына құдайдай сенген.
Билеуші әулеттің негізін қалаушы тұлға тірі кезінде өзінің атақ-лауазымына немесе қайтыс болғаннан кейін оның тікелей мұрагерлері өздерінің атақ-лауазымдарына Көктің Ұлы екендігін және тағы басқа осындай сипаттағы қасиеттерін қосып жазып отырған. Мұндай дәстүр скифтерде, сақтарда, ғұндарда, түріктерде және моңғолдарда сақталған. Мысалы, б.з.д. VIII ғасырда қазақ жерінде өмір сүрген скифтердің түпатасы Тарғытай деген кісі болып, оның үш ұлының кішісінде ерекше қасиет болады да, билік ету құқығы соған ауысады. Ал ежелгі ғұндардың жоғары билеушілерінде «Көктің қалауымен тағайындалған Ұлы шаньюй», «Аспан мен Жерден жаратылып, Күн мен Айдың қалауымен тағайындалған ғұнның Ұлы Шаньюйі», көне түріктердің қағандарында «Көктен жаралған ұлы Түріктің, ақылды әрі қасиетті Көктің ұлы» немесе «Көктен жаралған кемеңгер Көктің ұлы, түрік қағаны» атты атақ-лауазымдар болған. Ал Шыңғысхан «Мәңгі Көктің күшімен, Көк пен Жердің қолдауымен даңқымды асырып, көп рулы елді өз билігіме бағындырдым» деп жариялайды, Гүйік қағанның 1246 жылғы Рим папасына жіберген жолдауындағы мөрде «Мәңгі Көктің күшімен, шексіз Моңғол империясы ханының жарлығы» деп жазылғандығын айтады өз зерттеуінде ресейлік тарихшы В.В.Трепавлов. Одан әрі автор ғұн-түрік-моңғол билеушілеріндегі биліктің пайда болуының сатыларындағы ұқсастықтарды былайша тұжырымдайды:
1) Көк (Аспан) пен Жер билікке лайықты үміткерді таңдайды;
2) Оны Жер дүниеге әкеледі, Көк (Аспан) тағайындайды және қорғайды;
3) Көк қағанға күш береді және оның алдына қойған міндеттерді шешу үшін оған мүмкіндіктер береді;
4) Көк қағанның барлық істеріне жәрдем береді;
5) Көк қаған мен оның мұрагерлерінің қуатына кепіл болады;
6) Қаған мемлекет құрып, оның және өзінің тағдырын Көкке тапсырады. Мұның бәрі ғұндар мен түріктердің идеясымен сәйкес келеді».
Бұдан көріп отырғанымыздай, ежелгі және ортағасырларда Еуразияның далалық бөлігінде империя деңгейінде мемлекет құрған ежелгі ғұндардың, көне түріктердің және моңғолдардың билеуші әулеттері өз биліктерін Көктің құдіретімен жүзеге асқан деген сенімдер арқылы идеологиялық негіздер қалайды. Қазақ хандығы дәуіріндегі хандық билік жүйесі де осы идеологиялық негіздерге сүйенеді. Жалпы қорыта айтқанда, Ұлы Даладағы жоғары билік билеушілерге Жаратушының жарлығымен берілген деген түсінік халық санасына сіңдірілген.
Сонымен қатар, қазіргі кезеңде зерттеушілер жоғары билікті иеленушінің қандай құқықтары болса, соған сай міндеттері болатынын көрсетіп жүр. Ежелгі ғұндардағы жоғарғы билеуші шаньюйдың құқықтары мен міндеттерін С.Г.Кляшторный былай деп түсіндіреді: а) ғұндарға тиесілі барлық жерлерді, мемлекеттің барлық аумағына басқару құқы болды, соған сай осы аумақтың бәрін қорғау міндеті болды, б) соғыс жариялау және бейбіт келісім жасау құқы мен әскерге жеке басшылық жасау міндеті, в) барлық сыртқы қатынастарды бір қолда ұстау құқы мен мемлекеттің сыртқы саяси бағытын анықтау міндеті, г) бағыныштылардың әрқайсысын өлімге кесу мен өмірін сақтау құқы мен жоғары сот міндеті».
Көне түріктер тарихын руникалық жазба ескерткіштерінің мәліметтері бойынша зерттеп, күрделі зерттеулер жүргізген ірі маман С.Г.Кляшторный түрік қағандары жөнінде өте жақсы сипаттамалар береді. Ол «Орхон ескерткіштеріндегі қаған бейнесі» атты көпшілікке танымал ғылыми мақаласында қағанның билеуші әулеттің жетекшісі бола тұра, сонымен бірге жоғары көсем, сот және абыз, әскердің қолбасшысы міндеттерін атқарғандығын айта келе, олардың да құқықтары мен міндеттерінің ғұн шаньюйлерінің құқықтары мен міндеттеріне сәйкес келетінін жазады.
Т.Сұлтанов та өз зерттеулерінде Алтын Орда хандарының құқықтары мен міндеттерінің ғұн шаньюйлері мен түрік қағандарымен сәйкес келетінін айтады. Ал өз кезегінде біз дәл осындай ұқсастық пен сабақтастықтарды Алтын Ордадағы және Қазақ хандығындағы билік арасынан көреміз. Олардың ежелгі ғұндар шаньюйлерінің, одан кейінгі көне түрік қағандарының құқықтары мен міндеттерімен тікелей байланысын байқаймыз. Т.Сұлтанов Алтын Орда хандары мен қазақ хандарының құқықтары мен міндеттерін ешбір айырмасыз, бірдей деп көрсетеді. Оның дәлелдеп көрсетуі бойынша алтынордалық хандар мен қазақ хандарының кем дегенде 5 құқығы мен тікелей солардан туындайтын 5 міндеті болған. Олар мыналар:
1. Хан билеуші әулеттің басшысы және барлық қазақ тайпаларының ең жоғарғы сюзерені ретінде хандықтың барлық аумағына, ұлыстарға қарасты барлық жерлерді басқаруға құқылы болды, ал соның салдары ретінде оның ең басты міндетіне сыртқы жаулардан елді қорғау жатты.
2.Ханның соғыс жариялау және бейбіт келісім жасау құқы болды, одан әскердің бас қолбасшысы болу міндеті туындайды.
3.Ханның шет елдермен келіссөздер жүргізуге құқы болды, соның салдары ретінде мемлекеттің сыртқы саяси бағытын анықтау міндеті жатты.
4. Ханның қоластындағыларды өлтіруге немесе тірі қалдыруға құқы болды, оның салдарына жоғары сот міндетін жүзеге асыру жатты.
5. Ханның заң шығару және қоғамның барлық мүшелеріне ортақ жарлық шығару құқы болды, ол құқықтан ханның өмір сүріп отырған қоғамдық құрылысты және тәртіпті сақтау міндеті туындайды.
Жоғарыда айтылған ойларымызды түйіндей келе, мынадай ортақ қорытынды жасауға болады. Қазақ жерінде әр замандарда билік құрған билеушілер ең алдымен елдің басшысы, жердің иесі құқығын иелене отыра, елдің бірлігін сақтау мен жердің тұтастығын қорғау міндеттерін атқарған. Ол үшін барлық әскерге қолбасшылық жасау құқығы берілген. Менің ойымша, Керей мен Жәнібек хандардан Тәуке ханға дейінгі қазақ хандары бұл құқықтары мен міндеттерін абыроймен орындаған деуге болады. Олар елді біріктіріп, ру-тайпа батырларына сенім артып, оларды ортақ мақсатқа бағыттай білген. Қазақ хандығының бір орталықтан басқарылатын кезеңінде жеңіс те, жеңіліс те ханның атында болып, батырлар есімі көлеңкесінде қалып отырған. Сол себепті хандықтың тұтастық кезеңінде батырлар есімі жазба дерек мәліметтерінде өте аз кездесіп отырған.
Қазақ хандығы бытыраңқылыққа ұшырап, бірнеше хандар пайда болып және олар бір-бірімен алысып-жұлысып жатқан кезеңде ел бірлігін сақтау мен жердің тұтастығын қамтамасыз ету міндеттерін орталық билік атқара алмай, бұл міндет қазақ ру-тайпаларындағы батырлардың иығына түседі. Жоғарыда айтып өткеніміздей, қазақ мемлекеттілігі XVIII ғасырда құлдырай бастаған тұста ел мен жерді қорғау ісін батырлар атқарады. Сол себепті де XVIII ғасырдан бастап қазақ қоғамында батырлар шоғыры көптеп шыға бастайды. Бұл заңды үдеріс болатын. Ел мен жерді қорғауды ұйымдастыру, оған басшылық жасау бұрын биліктің міндеті болса, енді батырлардың үлесіне тиеді. Қазақтың жүздеген батыры XVIII ғасырда жоңғарлармен елі мен жері үшін соғысса, XVIII ғасырдың 40-50-жылдары Абылай ханның ақ туы астына бірігіп, қазақ жерін азат ету үшін күресті.
XVIII ғасырдағы қазақ жасақтары ру-тайпалық принцип бойынша жасақталғандақтан, әскери топтарға тек сол рудан шыққан өкіл батыр ғана қолбасшылық жасаған. Қазақ халқының үш жүзінде 43 ірі тайпа болып, олардың әрқайсысы өз ішінде 12 рудан тұрған. Әр ру тағы да өз ішінде рулық бөлімдер мен бөлімшелерге бөлінеді. Олардың бәрінен жасақтар құралып, сол бөлім мен бөлімшенің, сол рудың ішінен әбден көзге түсіп шыңдалып шыққан тұлға ғана қолбасшылық еткен. Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай, Албан Райымбек, Шапырашты Наурызбай, Керей Ер Жәнібек, Тама Есет, Табын Бөгенбай, Арғын Олжабай, Уақ Баян, Матай Бөрібай, Садыр Алдияр, Жаппас Баймұрат, Шекті Бақтыбай, Шақшақ Жәнібек, Сіргелі Есіргеп және тағы басқа жүздеген батыр XVIII ғасырда жоңғарларға қарсы күресте қол бастап, ру, тайпа, жүз және бүкіл қазақ әскеріне басшылық жасаған, жеңіске жеткен тұлғалар. Сол себепті XVIII ғасырды батырлар ғасыры деп атау өте орынды.
Айтылған ойларымызды түйіндей келе, мынадай тұжырымдарға келеміз. Біріншіден, XVIII ғасырдың қазақ тарихында өзіндік алатын орны ерекше, өзекті мәселелері өте көп. Бұл кезең – бір орталықтан басқарылатын мемлекеттілігіміздің бытыраңқылыққа түсіп, оның тереңдей түскен және соның салдарынан Ресей империясының отарына айнала бастаған ғасыры. Екіншіден, XVIII ғасыр қазақ тарихында Шоқан айтқандай, рыцарьлық немесе батырлық ғасырға жатады. Мемлекеттік биліктің ең басты құқығы мен міндеті елді басқару мен оның жерін қорғау болып, оны орындай алмаған кезде, ол міндетті батырлар мен билер атқарады. Олар бұл міндетті Абылай ханның басшылығымен абыроймен орындайды. Соған байланысты осы ғасырда жүздеген батыр пайда болады.
Берекет КӘРІБАЕВ,
ҚР ҰҒА академигі,
әл Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің профессоры,
тарих ғылымдарының докторы
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
