Қызылорда облысын өзге аймаққа ұқсамайтын, ерекше өңір ретінде айғақтайтын маңызды қазына. Өнегелі еңбек үлгісін көрсетіп кеткен шоқтығы биік тұлғаларымыз негізін қалаған саланың өзіндік терең тарихы бар.
Өңірімізде ғана емес, еліміз бойынша бірегей мәдени нысан – Тасбөгет кентіндегі облыстық су шаруашылығы музейі. Онда аймақтың су жүйесі тарихы туралы құнды деректер сақталған. 2002 жылы «Қызылорда» су торабы мекемесі негізінде құрылған музей материалдарын инженер-гидротехник Мәделхан Нәлібаев жинаған. Өмір бойы салада еңбек еткен құрметті гидротехник 1994 жылы зейнетке шыққаннан кейін, еліміздің ешбір аймағында бұрын-соңды болмаған су шаруашылығы музейін жасақтауға біржола кіріскен.
Мұндағы ең құнды жәдігер мұрағаттық фотосуреттері бар альбом – Қызылорда плотинасы құрылысының шежіресі. Алып құрылыс 1945 жылы басталып, 1956 жылы аяқталған. М.Нәлібаев сол кезден-ақ тарихи маңызға ие нысан құрылысының құжаттары мен фотосуреттерін жинауды бастаған. Негізгі материалдарды плотина құрылысы туралы күнделік жазбаларын құрылыстың алғашқы күнінен соңғы күніне дейін жұмыс жасаған Алексей Николаевич Киселев қалдырған.
– Үлкен құрылыс алаңы ашылған жылы құрылысшылар болмады, құрылыс материалдарын, керекті механизмдерді табу да қиын болды. Қиындықтан шығу үшін асар жасап, барлық аудандардан жастар қалаға жіберілді, олар үшін құрылыс мектептері ашылды. 1946 жылы КСРО үкіметі плотинаны салуға 1200 әскери тұтқынды жұмылдыру туралы шешім қабылдады. Бір жылда олар он тұрғынжай, монша, асханалар мен қоймалардан тұратын лагерь құрылысын аяқтады. Бірақ олардың негізгі жүктемесі жер қазу жұмыстары болды. 1946-1947 жылдың қысында қатты аязда әскери тұтқындар себетпен су бұру қондырғысынан 60 мың текше метр топырақ шығарды. 1947 жылы Кеңес үкіметі құрылыс алаңына көмек көрсету туралы қаулы шығарды. Жүзге жуық көлік, жылжымалы электр станциялары мен дизельді генераторлар әкелінді, – дейді музей қызметкері Жұмагүл Кұрымбекова.
Сол кездегі еңбек құралдары – кетпен, күрек, қарапайым инженерлік құрылғылар да бар. Плотина құрылысының соңғы жылы маусым айына дейін бетон жұмыстары аяқталды, қақпалар мен гидравликалық көтеру құрылғысы орнатылды. 1956 жылы 5 маусымда қабылдау комиссиясы су жіберіп, қақпаларды сынап көруге рұқсат берді. Құрылысшылар сынақ кезінде анықталған ақауларды жоюды 23 маусымда аяқтап, сол күні су жаңа арнамен өтті. Плотина пайдалануға берілгеннен кейін аймақ тарихындағы жаңа кезең – күріш өсіру саласын дамыту қарқын алды.
Бүгінде сол құрылыстың көптеген фотосуреттері сақталған. М.Нәлібаев қырық жылдан астам уақыт бойы Қазақстанның бүкіл оңтүстік өңіріне арналған суару жүйесін құру бойынша баға жетпес деректер жинаған. Атап айтсақ, Сырдария бассейнінде су қоймаларын салу мақсатында 1908 жылы аймақта жүргізілген алғашқы зерттеу құжаттарының түпнұсқаларына дейін сақтаулы. Бұл құжаттардың 1915 жылы басылып шыққан жинағы да осында.
Сонымен қатар, аймақтың су шаруашылығының даму шежіресі бар. Мысалы, өткен ғасырдың басында жасалған құжаттар ішінде орыс және араб тілдерінде жазылған облыстың мұраптары үшін жасалған ережелер. Бір сөзбен айтқанда, мұнда облыстың су шаруашылығының 1917 жылдан 2003 жылға дейінгі дамуына байланысты құжаттар жинақталған.
Деректерге сүйенсек, өңірде алғашқылардың бірі болып жер-су реформаларын жүргізіп, жаңа арналар тартуға және ескі арналарды қалпына келтіруге қатысқан сала ардагері – Серікбай Бедебеков. Ол кезде арнайы техника, тракторлар болмаған соң, барлық каналдар кәдімгі кетпен-күрекпен қазылған.
С.Бедебеков басшылығымен Сырдария, Жалағаш және Шиелі аудандарына каналдар тартылды. 1928 жылы Сырдария бойында Қызылордадан «Қаракеткен» станциясына дейін жалпы ұзындығы жүз шақырымнан асатын тасқын судан қорғану бөгеттері салынды. Сол жиырмасыншы жылдары суару картасы алғаш рет қолданылды.
Музей фотосуреттері, альбомдар мен стендтерде жобалау және құрылыс ұйымдарының командалары, жетекші инженерлер, құрылыс алаңдары, су қондырғылары, бөгеттер, көпірлер көрініс тапқан. Баспасөзде жарық көрген түрлі каналдардағы бригадалар қызметі туралы репортаждар, очерктер, гидротехникалық құрылыстар модельдері, сумен жабдықтау тақырыбына арналған кітаптар, карталар, ғылыми еңбектер қойылған.
Құнды деректер қатарында Кіші Аралды қалпына келтіру жұмыстары, теңіз табанынан ежелгі кесене қирандыларының қалай табылғаны туралы мәліметтер бар. Сондай-ақ, өзендер, аймақтың табиғи су айналымы диаграммалар арқылы көрсетілген. Мұнан бөлек, гидротехниктер өз жұмыстарында қолданатын барлық құрылғылар, егін алқаптарын суарудың ескі механизмдерінің бірі – шығыр макеті төрден орын алған. Жәдігерлер қоры әлі де толығуда.
Б.САҒЫНДЫҚҰЛЫ
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
