Ата-бабаларымыз ғасырлар бойы аңсап-армандаған ел егемендігіне қол жеткізіп, өз алдына дербес мемлекет мәртебесіне ие болдық. Елдікке бастаған тарихи құжат – Мемлекеттік егемендік туралы декларацияның қабылданғанына 35 жыл толды.
Кейінгі жылдары елімізде ауқымды реформалар жасалды. Саяси-экономикалық өзгерістермен қатар, халықтың таным-түсінігі, болмыс-бітімі, өмірлік қағидалары өзгеріп жатыр. «Адал азамат» тұжырымдамасына негізделген жаңа қоғамдық этика қалыптасып келеді. Тәуелсіз мемлекетте туып, ойы азат, санасы сергек болып өсіп келе жатқан жас ұрпақ халқымыздың терең тарихын жетік білуі керек.
Тарихы жоқ ел болмайды. Елдің ертеңі бүгіннен басталады десек, ол – дау жоқ, кешегінің жалғасы. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев айтқандай, «Тарихты білу дегеніміз – өткенмен өмір сүру емес». Рас, тарих біздің сана-сезімімізде, ұлттық болмысымызда ерекше орын алады. Біз тарихымызды терең білу және одан тағылым алу арқылы өткеннің қателігін қайталамайтын, Ұлы даланы мекендеген ұлы бабалар жолын лайықты жалғастыра алатын халық болуға тиіспіз.
Тарихымыздағы ақтаңдақтардың орнын толтырып, ұлтымыздың өткен өмір шындығы мен төл болмыс-бітімін жете танып-білуіміз, қасиетті қазынамыз бен асыл мұраларымызды бүгінгі және ертеңгі күннің игілігіне айналдыруымыз үшін қажет. Адамзат тарихындағы тоқсан толғаулы тіршілікте ұрпақ және дәстүр сабақтастығы әрқашан алға қарай дамудың қуатты қозғаушы күші ретінде қызмет атқарып келеді. Кешегі күнсіз қазіргі қалпымыздың, ал бүгінгі күнсіз ертеңгі болашағымыздың болмайтыны талассыз өмір шындығы. Міне, сондықтан біз өткенімізге нақ осы тарихи процестердің өзара тығыз байланысы, үйлесімділігі мен біртұтастығы тұрғысынан баға беріп, зейін қойып, зерделеуге тиіспіз.
Әйгілі Тұран ойпатындағы әр замандарда Мәуереннаһр, Түркістан, Сыр елі атанып, ата-бабаларымыздың қанымен, терімен суарылған киелі топырақ талай тарихи кезеңге куә болды. Сыр өңірі – қазақ халқының рухани, мәдени және саяси тарихында ерекше орын алатын маңызды аймақ. Исі қазақтың басын қосып, ауызбірлігі мен ынтымағын нығайтуға, қайрат-жігерін күшейтіп, дем беруге аянбай атсалысқан ұлтымыздың үш төбе биінің бірі шешен Әйтеке бабамыз осы киелі топырақтан шыққан. Өз дәуірінің көрнекті саясаткері, көреген қолбасшысы, кемеңгер елбасшысы бола білген Жалаңтөс баһадүр, Есет, Жанқожа, Бұқарбай сынды қамал бұзар батырлардың және түбі бір туысқан барша түркі халықтарының ортақ перзенті, Алаш идеясының жаршысы, қоғам қайраткері Мұстафа Шоқайдың кіндік қаны тамған қасиетті жері осы.
Егемен ел ретінде әлем қауымдастығы қатарынан орын алып, тәуелсіздікке қол жеткізген өзгерістер заманында өткен тарихымызға деген көзқарас жаңа сипатқа ие болды. Туған жерінің азаттығы мен жарқын болашағы үшін күрескен тарихи тұлғаларымызға қатысты тың деректер жарыққа шықты. Бүгінде Қазақстанның әлем тарихындағы орнын айқындауды мақсат тұтқан елімізде төл тарихымызды толықтыра түсуге барынша жағдай жасалып жатыр. Осы орайда, алыс-жақын шет мемлекеттердің архивтері мен кітапханаларында сақталған Қазақстан тарихына қатысты құнды деректер еліміздің ұлттық архив қорларын толықтыруда. Қолжазбалар және сирек кітаптар ұлттық орталық мамандарының Ұлыбританияның Манчестер университетінің Джон Райландс, Оксфорд университетінің Бодлиан кітапханалары мен Британия Ұлттық архив қорларында жүргізілген ғылыми-ізденіс жұмыстарының нәтижесінде Қазақстан тарихына қатысты құнды деректер анықталып, көшірмелері елге жеткен болатын. Атап айтар болсақ, Британия ұлттық архив қорынан Сыр елінің тарихи тұлғалары Мұстафа Шоқай мен Серәлі Мұңайтпасұлы Лапинге қатысты тың құжаттар анықталды.
Ұлыбританияның ұлттық архиві – мың жылдан астам уақыттан бергі маңызды құжаттардың сақтаушысы. 1838 жылы құрылған, негізгі мемлекеттік құжаттарды сақтауға және олардың зерттеушілерге қолжетімдігін қамтамасыз етуге арналған. Британ аралдары мен Таяу Шығыс халықтарының крест жорықтарынан отаршылдық билікке дейінгі кезең тарихын қамтитын 11 миллионға жуық құжат жинағы сақталған. Еуропа тілдеріндегі құжаттардан басқа араб, осман-түрік және парсы тілдеріндегі маңызды құжаттар – архив қорының құнды бөлігі. Жүргізілген нәтижелі ізденістің арқасында анықталған «Russian revolution in Turkestan» («Түркістандағы Ресей революциясы» 1919 ж.), «Anti-bolshevik – Shere Ali Mury Aitbas Lapian» («Большевиктерге қарсы Серәлі Мұңайтпасұлы Лапин ісі», 1919 ж.), «Correspondenсe; Turkestan-Turkey.Vol.44. Date 1920» («Хат алмасулар; Түркістан-Түркия», 1920 ж.) атты құжаттар осы кезеңдегі Түркістандағы саяси оқиғалар мен Сыр өңірінен шыққан тарихи тұлғаларға қатысты маңызды мәліметтер береді.
«Ел тарихында ерекше орны бар тұлғаларға құрмет көрсету дәстүрі еліміздің жалпыұлттық бірегейлігін нығайта түсуге зор септігін тигізеді» деп атап өткен болатын Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Egemen Qazaqstan» газетіне берген сұхбатында. Бүкіл түркі әлемінің біртуар азаматы Мұстафа Шоқайдың биыл 135 жылдығы. Тарихи шындықты тура жеткізудің бірден-бір жолы – өз уақытында халқымыздың болашағы үшін бар ғұмырын күресте өткізген тұлғаларымыздың қызметі мен артында қалдырған рухани мұраларын жарыққа шығарып, болашақ ұрпаққа қалдыру. М.Шоқайдың қоғамдық-саяси көзқарасы мен эмиграция жылдарындағы қызметін зерттеу өзінің өзектілігін жоғалтқан жоқ. Кеңестік дәуірдің соңғы кезеңінде аты аталмайтын, тарихтан өшірілуге тиістілердің қатарында болатын. Ол кеңестік биліктің Түркістандағы, тіпті жалпыұлттық саясаты мен идеологиясына шетелде қарсы тұрған әшкерелеуші оппоненттердің бірі болды. Большевиктер билікті қолына алғаннан кейін елінен кетуге мәжбүр болған ол 1921 жылдан 1941 жылы қайтыс болғанға дейін 20 жыл бойы Францияның астанасы Парижде күресін жалғастырды. Еуропаның әртүрлі елдерінде шыққан баспасөз беттерінде, жазған мақалаларында Түркістандағы кеңестік биліктің езгісіне қарсы тиімді интеллектуалдық күрес жүргізді. Ол неміс, француз, ағылшын, поляк, орыс және түрік тілдерінде еңбектер мен мақалалар жазды. М.Шоқайдың қалдырған орасан зор шығармашылық мұрасы жан-жақты зерттеліп, «Яш Түркістан» журналында жарияланған жүзден астам мақаласы қазақ тіліне аударылып, жарық көрді. Қазақстандық Шоқайтануда архив құжаттарын зерттеу арқылы атқарған істерін және тарихи, саяси көзқарасын айқындауға үлес қосқан тарихшылардың еңбегін айрықша атап өткен жөн. Бұл бағытта еңбектері жарық көрген М.Қойгелді, К.Нұрпейісов, К.Есмағамбетов, Ә.Бәкір, Б.Садықова, Түркия ғалымы Ә.Қара, Франция ғалымдары А.Беннигсен, Ш.Лемерсье-Келькеже, т.б. зерттеушілерді атау қажет. Олар М.Шоқайдың өмірі мен саяси күресінің көптеген бұрын белгісіз болып келген жақтарын анықтады. Атап айтар болсақ, Мимар Синан Көркемөнер университетінің профессоры, тарих ғылымдарының докторы Әбдіуақап Қараның «Кеңес одағының Түркі әлемі саясаты» атты еңбегі (Мұстафа Шоқайдың француз тіліндегі таңдаулы мақалалары жинағы) әлемнің бірнеше тілдерінде жарық көрді.
Мұстафа Шоқай ұлт намысын, ар-ожданын бәрінен де жоғары қояды. Өз тарапынан да саяси күресте адалдықты жоғары ұстады. Түркістанның тәуелсіздігі үшін күресте оған апаратын жолдың да таза болуын қалайды. Түркістандықтардың тарихында эмиграциялық күрес үрдісінің жоқтығына қарамастан, Түркия, Ауғанстан, Иран, Сауд Арабиясы, Шығыс Түркістан, Еуропа елдеріндегі түрік-мұсылман мұғажырларын тәуелсіздік үшін күрес туы астында топтастыра білді. Британия ұлттық архивінің Сыртқы істер министрлігі бөлімі бойынша ағылшын тіліндегі «Correspondenсe; Turkestan-Turkey.Vol.44. Date 1920» (Хат алмасулар; Түркістан-Түркия, 1920 ж.) атты 50 томдық құжаттар жинағының «Түркістан-Түркия» деп аталатын 44-томында Түркістан автономиясы таратылғаннан кейінгі 1919 жылы Грузияның Тифлис (қазіргі Тбилиси) қаласында жарық көрген «Слово» газетінде Түркістандағы соңғы әкімшілік өзгерістерге қатысты мәселелерге тоқталып, большевиктердің жүргізіп отырған саясатының нәтижесіне қатты алаңдайтынын білдірген. Сонымен қатар, осы құжатта, Ресей мұсылмандарының мәселесі бойынша жетекші сарапшылардың бірі ретінде Түркістанда орын алған саяси жағдайға түсініктеме береді, болашақ үшін күресте, мұсылман халықтары барлық күш-жігерді біріктіре отырып, әрекет етуі қажет деген ой-пікірін білдіреді.
XX ғасыр басындағы М.Шоқайдың түркі бірлігі идеясының басты мақсаты – идеялық, ұлт-азаттық қозғалыстар негізінде ұлттық тәуелсіздікке қол жеткізу, отарлықтан құтылу болса, қазіргі кезеңдегі басты мақсат – мемлекетаралық ынтымақтастықты тереңдету, халықаралық келісімдер, бірлескен жобалар, тұрақты интеграция, нақты нәтижелер. Бұл салыстырудан көретініміз – түркі халықтарының ынтымақтастыққа ұмтылысы тек тарихи мұра ғана емес, заман талабына бейімделген саяси процесс. Мұстафа Шоқай заманындағы идеялар бүгінгі интеграциялық бастамаларға мағына мен мазмұн беріп отыр. Түркі халықтарының өзара ынтымақтастығын нығайтуға бағытталған Түркі Мемлекеттері Ұйымының құрылуы – тек саяси, экономикалық және мәдени байланыстардың жүйеленуі ғана емес, сонымен қатар тарихи-идеялық сабақтастықтың көрінісі. Осы тұрғыдан алғанда, М.Шоқайдың біртұтас түркілік идеясы мен қазіргі түркі интеграциясы арасындағы байланыстарды ғылыми тұрғыда талдау бүгінгі түркі әлемінің даму траекториясын түсінуге мүмкіндік береді.
2009 жылы 3 қазанда Нахчыван (Әзербайжан Республикасы) қаласындағы 9-саммитте Қазақстан, Әзербайжан, Қырғызстан және Түркия басшылары арасында Түркітілдес мемлекеттердің ынтымақтастық кеңесін құру келісіміне қол қойылды. 2021 жылы ұйымның атауы Түркі Кеңесінен қазіргі «Түркі Мемлекеттері Ұйымына» өзгертілді, бұл оның функционалдық және геосаяси ауқымының кеңейгенін көрсетеді. Ұйымның басты мақсаты – ортақ түркілік тарих, мәдениет, тіл және экономикалық мүдделер негізінде саяси, әлеуметтік және гуманитарлық ынтымақтастықты дамыту. Бұл мақсаттар М.Шоқай ұсынған мемлекеттік егемендікті сақтай отырып, өркениеттік бірлікке ұмтылу идеясымен үндес келеді. 1993 жылы Түркі мәдениетін және өнерін дамыту халықаралық ұйымы (ТҮРКСОЙ), 2008 жылы Түркі мемлекеттері Парламент Ассамблеясы, 2010 жылы Түркі Академиясы Астана қаласында құрылды. 2012 жылдың 23 тамызында түркі халықтарының мәдени-тарихи мұрасын жандандыру, дамыту және насихаттауға бағытталған жобаларды қолдауға арналған Түркі мәдениеті мен мұрасы қоры өмірге келді.
Қазақстанның бастамасымен құрылған Түркітілдес мемлекеттер ынтымақтастығы кеңесі қазір толыққанды беделді халықаралық ұйымға айналды. «Түркі әлемінің келешегі-2040» атты құжат бекітілді. «Ең бастысы, бауырлас елдердің бірлігін бекемдей түстік. Ортақ құндылықтарымызды төрткүл дүниеге таныттық. Біз бабалар өсиетін орындап, түркі елдерінің ынтымағын нығайтып келеміз. Ендігі мақсат – өзара сенімге және бауырластыққа негізделген бірлігімізді сақтап, өскелең ұрпаққа табыстау. Түркі әлемі жаһандық ықпалы бар елдермен тең дәрежеде қарым-қатынас жасап отыр. Басқа мемлекеттер біздің ұйымның ұстанымдарына баса мән беретін болды. Сондықтан түркі халықтарының ықпалдастығын арттыра түсу – бәрімізге ортақ міндет». Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Түркі Мемлекеттері Ұйымының кезекті X саммитінде сөйлеген сөзін қорытындылай келе, түркі мемлекеттерінің басшыларын бірлікке шақырды. Қауіп-қатерлерге қарсы бірігу, өзара көмек көрсетіп, тиімді іс-әрекет жасау маңызды екеніне назар аударып, оның бәрі түркі әлемін өркендетуге, елдеріміздің ынтымағын арттыруға ықпал ететінін айтты. Қорыта келгенде, бүгінгі таңда М.Шоқай идеялары Түркі Мемлекеттері Ұйымы аясында нақты саяси-институционалдық сипат алып отыр. Түркі кеңістігіндегі елдердің ортақ тарихы, тілі, ділі мен дінін ескере отырып, өзара ынтымақтастықты нығайту – қазіргі жаһандық тәртіптегі стратегиялық маңызды қадамдардың бірі.
Британия ұлттық архив қорларынан анықталып, көшірмелері елге жеткен маңызды құжаттардың бірі – алғашқы қазақ шығыстанушысы, ағартушы, қоғам қайраткері Серәлі Мұңайтпасұлы Лапинге қатысты деректер. Көшпенді малшылықты қойып, заманның ыңғайына қарай бейімделіп, керуен тарту кәсібімен табысты шұғылданған Лапы деген кісінің ұлы Мұңайтпас жасынан іскерлігімен танылыпты. Өзіне жетерлік дәулет құрап, көзі ашық адамдарға жақын жүруінің арқасында белгілі бір дәрежеде абырой-беделге де ие болған екен. Он тоғыз ұл-қыз өсіріп тәрбиелепті. 1869 жылы туған екінші баласы Серәлі оқу-білім қууға айрықша ынта білдіріп, әуелі ауылда мұсылманша сауат ашқан. Сосын Ақмешіттегі орыс-түзем мектебін, Ташкенттегі Түркістан мұғалімдер семинариясын, Ресей астанасында Санкт-Петербург императорлық университетінің заң факультетін бітірген. 1889-1892 жылдары Түркістан семинариясында орыс оқушыларын жергілікті тілдерге жаттықтыратын репетитор, 1892 жылдан Самарқан облысы әскери губернаторы жанында аудармашы, 1901 жылдан үзілістермен 1917 жылға дейін адвокат болған. Семинария қабырғасында оқып жүрген кезінде түркітанушылар үйірмесіне қатысып, шығыс тарихы мен мәдениетін, шығыстың сәулет өнері тарихын зерттеумен шұғылдана бастаған. Киелі Сыр өңірінен шыққан ұлт жолындағы еңбегін аямаған тарихи тұлға араб, парсы, т.б. шығыс тілдерін білген. Қазақ энциклопедиясы келтірген деректерге қарағанда, ол тұңғыш рет Гур-Эмир, Регистан, Шаһи-Зинда кешендеріндегі, Көкілташ медресесі және т.б. көне архитектуралық ескерткіштердегі арабтың көне емлесімен өрнектелген көркем жазуларды (эпиграфикаларды) оқыды, оларды орысшаға аударып ғылыми айналымға қосты. Жәдігерлердің тұрғызылған уақытын, оларды салдырған сәулетшілердің есімдерін (мысалы, Регистан ансамбліндегі Шер-Дор, Тилля-Кари медреселерін әйгілі қазақ қайраткері Жалаңтөс баһадүрдің салдырғанын) анықтады. Серәлі Мұңайтпасұлы сондай-ақ, «Шаһнама», «Туһрат әл-Хани» дастандарының парсы тіліндегі қолжазбаларын тауып, шығыстану ілімі айналымына қосты.
Тарихи деректер бойынша, Қоқан автономиясы таратылғаннан кейін, Түркістанның азаттығы үшін күресін шетелде жалғастыру мақсатында 1918 жылы Түркия арқылы Германияға өткені белгілі. Британия ұлттық архив қорларындағы, Әскери операциялар және әскери барлау басқармасы, Хат алмасулар және құжаттар, Түркістан бөлімі бойынша анықталған ағылшын тіліндегі WO 106/60 «Anti– bolshevik – Shere Ali Mury Aitbas Lapian», (Большевиктерге қарсы – Серәлі Мұңайтпасұлы Лапин ісі) атты құнды архив құжаты тарихи тұлғаның қоғам қайраткері ретіндегі тұлғасын аша түседі. Құжатта; Серәлі Лапин – ұлты түрік, 1917 жылдың қазан айына дейін Ташкенттегі мұсылман ұйымының басшысы қызметін атқарған. Германия үкіметі басшыларымен келіссөз жүргізу мақсатында Германияға келген. Сонымен қатар, аталған құжатта Түркістандағы большевиктермен күресте көмек сұрау жөнінде хат жолдағаны туралы маңызды мәліметтер де келтірілген.
Қорыта келгенде, Британия ұлттық архив қорларынан анықталған Мұстафа Шоқай мен Серәлі Мұңайтпасұлы Лапинге қатысты деректер – Сыр өңірі перзенттерінің ұлт тағдыры жолындағы күресін әлемдік деңгейде мойындатқан айғақтар. Олар – тәуелсіздіктің рухани бастауында тұрған, азаттық идеясын жүрегімен сезінген тұлғалар. Сондықтан бұл мұралар – өткен мен бүгінді жалғайтын алтын көпір, ұлт жадының мәңгілік негізі. Сыр елінің тарихы – тәуелсіз Қазақстанның рухани өзегін айқындайтын, бүгінгі ұрпаққа үлгі болатын шынайы ерлік шежіресі.
Гүлсім БИСЕНОВА,
ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің Қолжазбалар және сирек кітаптар ұлттық орталығы ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру бөлімінің жетекші сарапшысы, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент
