«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламасының «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасы бойынша облыстық тарихи-өлкетану музейінің «Ақмешіт» филиалы қызметкерлері «Qyzylorda» телеарнасымен бірлесе «Құнды жәдігер» телевизиялық жобасын қолға алды. Жобаға елімізге белгілі ғалымдар, жергілікті өлкетанушылар қатысуда. Бұл жоба жыл басында ұсынылып, облыстық музейдің директоры Сапар Әлиасқарұлы және «Qyzylorda» телеарнасының басшысы Жағыппар Қарабаланың жан-жақты қолдауымен телевизия арқылы республикаға таратылуда. Жобаның мақсаты – Сыр еліндегі әулие-әмбиелер, ахун-ишандар, билер мен батырлар пайдаланған халық қасиетті санайтын дүниелерді зерттеу және насихаттау.
Алғашқы экспедициялардың бірі ХІХ ғасырда Алаш жұртының рухани көсеміне айналған Марал ишан Құрманұлының ұрпақтарында сақталған жәдігерлерді зерттеуден басталды. Марал ишанның ұрпақтарында сақталған мөрдегі арабша жазу түркітанушы ғалым Серікбай Қосановтың қатысуымен тәржімаланып, «Қалмұхаммед ибн Марал ишан, хиджраның 1247 жылы» деп жазылғаны анықталды. Ұрпақтарының айтуынша, шамамен 1830-1835 жылдары жасалған мөр осыған дейін Марал ишандыкі саналып келген. Аса қызығушылық танытқан зерттеушілер де болмаған. 1815-1870 жылдары өмір сүрген Қалқай ишан Бұқара мен Бағдат қалаларының медреселерінде ілім алып елге келгеннен кейін мешіт-медресе ұстап, жастарды руханиятқа сусындатып қана қоймай, елді еңбекке баулыған екен. Шығыстың қисса-дастандарын жатқа білген, тіпті жырларды жазып жинақтаған. Ишан туралы халық ауызында көптеген аңыз-әфсаналар сақталған.
Сонымен бірге Қалқай ишанның (Қалмұхаммед) немересі Әмит ишанның (Абдулхамид) біраз дүниелері сақталған екен. Оның ішінде бас киімі, қанжарының күмістелген былғары қыны, араб, парсы, шағатай тілдерінде жазылған кітаптарды ерекше атауға болады. Қазіргі уақытта бір кітаптың жалпы мазмұны аударылып, мұсылман дінінің көрнекті өкілі, тарихшы Мұхаммед Мұрад Рәмзидің (1855-1934 жж.), Ресей империясының құрамындағы түркілердің тарихына арналған «Талфик ал-ахбар ва талких ал-асар фи вакаи» атты екі томдық тарихи еңбегі екені анықталды. Араб тіліндегі екітомдық төрт тарау арқылы тарихи оқиғаларды хронологиялық тәртіпте сипаттайды.
Кіріспеде түркілердің шығу тарихы мен даму тарихын және олардың көршілермен қарым-қатынасы баяндалады. Бірінші бөлімінде Еділ Бұлғариясының тарихы және оның моңғолдар жаулап алғанға дейінгі халқы сипатталған. Екінші бөлімінде моңғол шапқыншылығы, алып мемлекет Алтын Орданың құрылуы және олардың исламды қабылдауы туралы қамтылады. Үшінші бөлімінде Иван Грозныйдың Қазанды жаулап алуына дейін және оның кезінде болған оқиғаларды сипаттайды. Төртінші бөлімде жаулап алынған сәттен бастап қазіргі уақытқа дейінгі Қазан және оның тұрғындарымен байланысты оқиғалар айтылады. Сонымен қатар, Мұрад Рәмзи жұмысының соңғы бөлімінде өз заманының жүзге жуық қоғамдық, саяси, діни, мәдени қайраткерлері туралы қысқаша биобиблиографиялық ақпарат береді.
Автор шығармамен 1880 жылдардан бастап Мединада болған кезінде айналыса бастайды. Бірнеше рет Ресей империясына қарасты Бұқара өлкесіне келеді. Араб, парсы және түркі тілдеріндегі дереккөздерін, оның ішінде қолжазбаларды өз жұмысына пайдаланады. Осы арқылы шығарма бірқатар артықшылықтарға ие.
Кітап 1908 жылы Орынборда «Каримов, Хусаинов және К» баспаханасында жарық көреді. Көп ұзамай билік «Автордың христиандар әлеміне және жалпы орыстың бәріне арам пиғыл мен жеккөрушілік қатынасы» деп тәркіленеді. Алайда кедергіге қарамастан, кітап шығыс елдеріне тез тарайды. Қазіргі таңда сирек кездесетін кітаптар тізіміне енген.
Әмит ишан туралы да ел аузында қызықты деректер сақталған. Әкесі Әбдірахман мақсұм Меккеге қажылыққа сапарында Осман сұлтаны ІІ Абдулхамидпен танысып, зор сыйластықта болады. Сұлтанның өтінішімен 1906 жылы дүниеге келген ұлына азан шақырып Абдулхамид есімін береді. Кейін жергілікті халық Әмит деп атап кетеді.
Жоба барысында Сыр еліндегі әйгілі Құлболды ишан Сұлтанұлының (1780-1860 жж.) әулетінде сақталған жәдігерлер де зерттеліп, арнайы телехабар дайындалып, халық назарына ұсынылды. Құлболды ишан жастайынан зеректігімен көзге түсіп, кейін Бұқара қаласындағы Көгілташ медресесінде Айқожа ишан, Марал ишан, Бекет аталармен қатар білім алады. Елге келгеннен медресе ашып, діни-ағартушылықпен айналысады. Алаш жұрты таныған Құлболды ишан өмірінің соңына дейін халқына қалтқысыз қызмет етеді.
Ишанның Медине қаласында жасыл матадан тігіліп, алтын жіппен зерленген шапаны, немересі Әбдіхалық мақсұмның жеке мөрі, 1906 жылы Медине қаласында арнайы жасалған Құлболды ишан шежіресі құнды жәдігерлер екені сөзсіз. Шежіре төрт бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде Әлемді жаратушы Аллаға мадақ, екінші бөлімінде Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбарға салауат, үшінші бөлімінде Әзірет Әлидің ұлы Мұхаммед-Ханафиядан бастап Әбдіхалық мақсұмға дейін 43 аталықты қамтитын шежіре, төртінші бөлімінде шежіренің жасалған жылы (Медине қаласы, хижраның 1324 жылы, Зульхиджа айы) жазылған.
Құлболды ишан ұрпақтарында сақталған мөрдегі араб жазуын түркітанушы Серікбай Қосанов «Ғабд-ул-халқ ибн Фазыл, хиджраның 1324 жылы» деп жазылғанын анықтады, Әбдіхалық мақсұмға тиесілі екені белгілі болды. Ұрпақтарының айтуынша, Әбдіхалық мақсұм Мекке қаласына қажылыққа екі рет барып, соңғы сапарында Қара теңізде кеме үстінде дүниеден өтеді. Мақсұмның денесін суға тастағанымен, қалмай жүзіп отырады. Мұндай ғажайып көрініске кемедегілер таңғалып тегін адам емес екеніне көзі жетеді. Жағаға келісімен серіктері мақсұмды мұсылман рәсімімен жерлейді.
Құлболды ишанның келіні Тоғжан Самұратқызының қант шаққышы туралы қызықты деректер сақталған. Ұрпақтарының айтуынша, Құлболды ишанның кенже баласы Пазыл ишан атақты Шоң бидің тікелей ұрпағы Самұрат бидің шақыртуымен Арқада біршама уақыт болып, емшілікпен айналысады. 1877 жылы Самұрат бидің кенже қызы Тоғжанмен некелесіп, Сыр еліне әкеледі. Қазақ тарихында Шоң би Едігеұлы (1754-1836 жж.) Шыңғыс ұрпақтарының билігін шектеп, 1816 жылы «Төртуыл» одағын жаңғыртып, одаққа кірген рулардың «Төбе биі» атанып, 1833-1836 жылдары Баянауыл сыртқы округінің аға сұлтаны болғаны белгілі. Тоғжан анамыздың жасауымен келген сырты күміспен күптелген қантшаққыш осы Шоң әулетінің Сыр елінде сақталған құнды дүниесі десек, қателеспейміз.
«Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында тарихи мұрамызды түгендеу бағытындағы жүзеге асырылып жатқан «Құнды жәдігер» жобасы алдағы уақытта ұмытыла бастаған қаншама тарихи тұлғалар туралы құнды мәліметтерді жинақтап, зерттеп, олардан қалған киелі дүниелерді халық назарына ұсынып, құнды жәдігерлер музей қорын толықтырады деген сенімдеміз.
Асхат САЙЛАУ,
облыстық тарихи-өлкетану
музейінің ғалым-хатшысы
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
