Ежелден ерлік пен елдіктің, береке мен бірліктің, өнер мен мәдениеттің киелі мекені болған Сыр топырағында биік тұғырлы тұлғалардың есімі, ерлігі тарихта таңбаланған.
«Өмір-өзен ағып жатыр, тынбай, тоқтаусыз. Өмір – Алланың адамзатқа бұл ғаламда бір-ақ рет берілетін қымбат сыйы, жарық сәулесі әрі сынағы. Сондықтан әрбір адам бұл өмірде төзімділік, табандылық танытып, адамгершілік қасиеттерді жоғары ұстай білу керек» дейтін көнекөз қариялар. Адам баласы өмірдегі кездесетін қиыншылықтарды, кедергілерді ақыл-оймен, сабырмен жеңіп, өмірдің әрбір сәтін мәнді де сәнді өткізіп, жарық сәуледей жарқын ете білуі керек.
Бүгінгі мақаламызға Сыр топырағынан нәр алып, саналы ғұмырында туған жері мен халқына адал қызмет істеген тұлғаның бірі, беделі биік, мәрттігі өзіне жарасқан, Сыр елі құқық қорғау қызметінде ерекше орны бар полиция полковнигі Толысбек Мырзабеков ағамыз арқау болып отыр.
Иә, қимас әке, адал жар, ардақты аға, біреуге қадірлі іні, біреуге сенімді дос, ұлағатты ұстаз бола білген асыл азамат арамызда болғанда биыл 74 жасқа толатын еді. Уақыт жүйрік. Төкеңнің де қайтыс болғанына осы жылдың 16 желтоқсанында 25 жыл толады екен.
Ол сонау 90-жылдары, ел егемендігіне енді қол жеткізген тұста, уақытылы жалақы бермейтін, кейде жалақы орнына азық-түлік тарататын күрделі кезеңде қалалық, аудандық, облыстық милиция-полицияда аға басшы құрам лауазымын атқарды. Оның өмірбаянына қысқаша тоқталып өтсек.
Т.Мырзабеков 1951 жылы Тереңөзек ауданында елге беделді Мырзабек әкеміз бен Жамал анамыздың отбасында дүниеге келген. 1973 жылы милиция қызметіне кіріскен. 1987 жылы КСРО Ішкі істер министрлігінің Қарағанды жоғарғы мектебін аяқтаған. Облыстық ішкі істер басқармасының аға тергеушісі, Қызылорда қалалық ішкі істер бөлімі бастығының бірінші орынбасары, Қазалы аудандық ішкі істер бөлімінің бастығы, облыстық басқарманың ішкі қауіпсіздік бөлімінің бастығы, басқарма бастығының орынбасары лауазымдарын абыроймен атқарды. Қызмет барысында министрліктің, облыстық ішкі істер басқармасы, облыстық, қалалық, аудандық партия комитеттерінің ақшалай, заттай сыйлықтарымен, медальдармен марапатталды. «Кеңес милициясының үздігі» атанды.
«Ағадан – ақыл, атадан – нақыл» дейді дана қазақ. Т.Мырзабековтің жеке ісіне үңілсек, курс бастығы, подполковник Б.Қоңқаев қол қойған аттестация парағында курсанттар арасында абыройлы екені, мектептің комсомол бюросының, халық бақылау тобының мүшесі, оқу взводының командирі болып тағайындалғаны көрсетілген. Сондай-ақ басқарма бастығының бірінші орынбасары, полковник А.Сағымбаевтың, басқарма бастығы, генерал Е.Демесіновтің өте жақсы мінездемелері берілген.
Адам баласының адам баласынан айырмашылығы – оның бойындағы ақылы, білімі, мінезі, салқынқандылығы, жомарттығы және т.б. жақсы қасиеттері. Осы қасиеттер Төкеңнің бойынан табылды. Туымы, түрі, жүріс-тұрысы, сөзі, мінезі бөлек, ерекше болды. Ол өзінің сауаттылығымен, шыншыл, тазалығымен, тектілігімен, ешкімнің алдында тайсалмайтындығымен, турашылдығымен, еңбекшілдігімен бауырмашылдығымен әріптестерінің есінде қалды. Баста түсі суық, қатал болып көрінгенмен, сөйлесе бастасаң жүрегі жұмсақ, жаны жайдары адам. Қызметте өзіне де, қарамағындағы қызметкерлерге де қатал болды, бірақ қатыгез болған жоқ, әділ болды, әділетсіз болған жоқ. Нар тұлғалы, ер мінезді, адамгершілігі мықты азаматтарымыздың бірі еді. Өмірлік тәжірибесі мол ағадан ақыл-кеңес алған, қарамағында қызмет еткен әріптестері, тәрбиелеген шәкірттерінің барлығы қазір зейнетке шығып та үлгірді.
1987-1988 жылдары басқарманың қалалық өрттен қорғау бөлімінің анықтаушысы болып қызмет етіп жүрдім. Қасақана жасалған өрт құжатын тергеу бөлімшесіне тапсыру, қылмыстық істердің тергеу барысы туралы ақпарттарды алу үшін қалалық милицияға жиі келем.
Ол кісі Қазалы милиция бастығы болған кезде Қазалыға жиі барамын. Бөлімдегі тазалық, жаңа құрылыс, өзгерістерді байқаймын. Қызметкерлердің тәртібі түзеліп, бөлімде қатаң тәртіп орнағаны көрініп тұрады. Бірнеше рет іссапар кезінде қызметтік бөлмесіне кіргенде мені құрметті қонағындай жақсы қарсы алып, қайда орналасқаным, жұмыс барысы, қандай ескертулер бар екені туралы сұрап, жазып алып, кінәлілер мен орындаушыларды шақырып, қысқа уақытта кемшіліктерді жойып, анықтамаға олардың жойылғаны туралы өзгерістер енгізілді.
Тегіне тартып туған ұл Төкеңнің аға басшы құрамы лауазымдарында, әсіресе басқарма бастығының тергеу қызметі жөніндегі орынбасары лауазымында қызмет атқарған уақыты өте ауыр кез еді. Басқарма бастығының орынбасары Б.Көпенованың Парламент депутаты болып сайлануына байланысты ол лауазымға Т.Мырзабеков тағайындалды. Оның облыс тергеу саласына жетекші болған кезі қылмыстық құқық саласында, жалпы еліміздегі заң саласындағы күрделі кезең болатын. Бұл Кеңес үкіметі тарқап, егемен елімізде қылмыстар мен құқықбұзушылықтар қатары көбейіп, оларды қылмыстық, әкімшілік жауапқа тартатын Кеңес кодекстері, заңдарының күші жойылып, еліміз жаңа кодекстер, заңдар қабылдамаған қиын жылдар еді. Қылмыстық іс жүргізу кодексінің әр бабын қолдану практикасын алдын ала министрлікпен, прокуратура, сотпен ақылдасу, келісу керек. Қылмыстық заңнаманы, заңдарды оқып білу бір де, оларды практикада қолдану мүлдем басқа. Ол теорияны жақсы білетін сауатты жас мамандарды тәжірбиелі тергеушілерге қосып, ұстаздың шәкіртті үйретуіне жағдай жасады. Өтірікке жаны қас болды.
Әлі жетіле қоймаған заңнама бойынша қылмыстық істерде орын алатын көптеген қарама-қайшылықтарда прокуратура, сот тергеу мүддесін қорғау оңай емес екені түсінікті. Осы кезде Төкең қылмыстық заңнаманы заңды, дұрыс қолдануда қажырлы еңбегімен көзге түсті. «Аға болсаң ақыл айт, ақыл айтсаң мақұл айт» демекші, оны қызмет барысында басқарма бастығы, бұрынғы прокуратура тергеушісі, Арал ауданының прокуроры, полковник Тастемір Сауранбайұлы Рақымов қолдады. Құқық қорғау, сот органдарында үлкен абыройға ие Т.Рақымов басқарма, тергеушілер ұстанымын, пікірін қолдай білді. Төкең саналы өмірін Сыр бойында қылмыс пен құқықбұзушылықтарға қарсы күресуге, азаматтардың өмірі мен денсаулығын, құқықтары мен бостандықтарын, мемлекет мүдделерін құқыққа қарсы қолсұғушылықтан қорғауға, қоғамдық тәртіпті, қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге арнады. Елдің өркендеуіне айрықша үлес қосты. Төкең тергеуші болған заманда қазіргідей компьютер түгілі жазу машинкасының өзі тапшы, екі-үш тергеушіге бір машинка болатын. Т.Рақымов бастығымыз айтқандай, «тергеуші жұмысы инемен құдық қазғандай» еді. Қызметте талапшыл, турашыл, табанды болған Төкең жұмыста шаршап-шалдығуды білмейтін. Оның артынан жаман әңгіме ерген жоқ. Өзіне тапсырылған міндетіне зор жауапкершілікпен қарады. Ісі көптеген қызметкерге үлгі болды.
Төкеңнің өзінен кейін інісі, елгі белгілі азамат Аюпхан Мырзабекұлы Сырдария ауданы «Сельхозэнерго» мекемесінің басшысы болып жүргенде ағасының көмек көрсеткені туралы еске алады. Республикада сол кезде жарияланған «Тұрғын үй-91» науқаны барысында аудан басшылығы әрбір мекеме жұмысшыларын тұрғын үймен қамтамасыз етуді бақылауға алған, бірақ қаржы жоқ. Бірде Қазалыдан Қызылордаға келген ағасының алдына тұрғын үй салудағы қиыншылықтарды жайып салады. Ол «Сельстрой» тресінің сол кездегі бастығы, досы Ф.Фаткульдиновке телефон соғып, мәселені тез шешіп береді. Қаржы аудандық ауыл шаруашылығы басқармасы орталықтандырылған қоры есебінен бөлініп, тұрғын үйді «Межколхозстрой» құрылыс мекемесі салады. Сөйтіп, Төкеңнің арқасында екі жылда сапалы үш үй құрылысы аяқталып, мекеменің көпбалалы және жас отбасылары пәтерге ие болды.
Төкеңнің қарамағында тергеу қызметінің бастығы болған Ғ.Отарбаев ағамыздың сауаттылығын, ұйымдастырушылық қабілетін еске алып, ризашылықпен әңгімелеп отырады.
Отыз жылдан аса департаменттің медицина қызметінің бастығы лауазымын атқарып келген С.Ибраев Қазалыда іссапарда болғанында Төкеңнің ішкі істер бөлімінің екінші ғимаратын сала бастағанын, тазалыққа, санитарлық жағдайға қатты көңіл бөлгенін, жалпы бөлімде үлкен өзгерістер байқағанын айтады.
Ішкі істер министрлігінің құрметті ардагері, Журналистер одағының мүшесі Б.Жақсыбай Т.Мырзабеков туралы: «Кеуделі, ірі денелі, батыр тұлғалы, ақсары келген отыз жеті жастағы милиция капитаны Т.Мырзабеков келген күннен бастап-ақ өзінің тәжірибелі басшы екендігін көрсетті. Оны жеке құрамға таныстыруға алып келген басқарма бастығының кадр жөніндегі орынбасары, полковник С.П.Констманов озат, тәжірбиелі тергеуші болғанын, қалалық милиция бастығының орынбасары лауазымында талапшылдығымен, сауаттылығымен көзге түскенін айтты. Ол бірінші күннен бастап жеке құрам арасындағы әскери-қызметтік тәртіпті, тазалықты қолға алды. Әсіресе қызметте спирттік ішімдік ішкен қызметкерлерге қатаң шара көріп, бірнешеуін жұмыстан шығарды. Қызметкерлер тәртіп бұзбайтын болды. Аула, ғимарат ішінің тазалығына, қызметкерлердің формалық киім кию, қызметтік көліктерді пайдалану, таза ұстау, жол жүру ережелерін қатаң сақтау мәселелеріне ерекше көңіл бөлді. Жұмысқа уақытылы келіп-кетуін, тапсырма, нұсқауларды уақытында, сапалы орындауын, тіпті қандай мерзімді баспасөзді, қандай кітап оқитынын, бос уақытта немен айналысатынын, отбасы мүшелерінің жағдайын өз бақылауына алып, ретке келтірді. Қарамағындағы басшылардың сауатты жұмыс жасауын дұрыс жолға қойды. Бөлімдегі «Ерлік даңқы» бөлмесі (шағын музей) жаңартылды. Аулаға, көше бетке көшет егуді, көгалдандыру жұмысын жақсартуды қолға алды. Сырдария өзенінің бойынан қызметкерлерге жер алып, жеке құрам отбасыларын бақша өнімдерімен қамтамасыз етті. Қызметкерлер мен зейнеткерлерге жер учаскесін қора-қопсыларымен алып, олардың мал ұстауына жағдай жасады. Қала сыртындағы балық түрі өте көп көлді сумен толтырып, келісімшартпен милиционер А.Арыстанбаевты жауапты етіп, бөлімге бекітіп берді. Ол көлдің екі жағына вагон үйлер қойып, қызметкерлердің демалыс орнына айналдырды. Мереке сайын қызметкерлер отбасына балық таратылды. Ол көл әлі күнге дейін «Милиция көлі» деп аталады.
Сырттан келген қонақтарды көлге апарып серуендетіп, балық сорпасын ішкізу, мерекелерде бөлімде мал сойылып, зейнеткерлер, партия, кеңес органдары қызметкерлерін, БАҚ өкілдерін қонақ етіп, дүниеден өткен әріптестерге Құран бағышталып, ақсақалдардан бата алу үрдіске айналды. Қатардағы қызметкерлерді оқу орындарына жіберіп, кейін олардың офицер атағын алуын қолдады. Бос уақытта отбасымен кинотеатрларға баруын ұйымдастырып, қадағалады. Балаларының мектептегі сабақ үлгірімін, тәртібін жасөспірімдер инспекторлары арқылы өзі жеке тексеріп отырды. Денешынықтыру мен спортпен айналасуына жағдай жасады, сабақтарға өзі жеке қатысатын. Т.Мырзабековке дейін Қазалы көшелерінде жастардың топтасып төбелесуі көп орын алатын. Бұзақылығымен белгілі болған тоғыз топ Төкеңнің жеке араласуымен ыдыратылып, мүлде жойылды. Қылмыстың ашылу көрсеткіштері жоғарылады.
Осылайша, Толысбек Мырзабеков Қазалыға капитан болып барып, подполковник шенінде облыстық басқармаға жоғарылатылды. Қызметі ауысатын кезде қазалылық ардагерлерді, жеке құрамды үйіне шақырып баталарын алды. Кейде жеке құрам алдында сөз сөйлегенде «Қазалыда жұмыс істеу бір үлкен университетті бітіргеннен де артық екен, менің соған көзім жетті» дейтін.
Шынында да ол ерекше, өтірікке, әділетсіздікке жаны қас кісі еді.
«Асыл туған адамның
алтын жетпес нарқы бар.
Жақсы менен жаманның
аспан мен жердей парқы бар.
Асыл туған жақсының
ақыл-ойы кең болар.
Атадан жаман туғанның ақыл-ойы кем болар» дейді Марабай ақын. Осы бір ұлағатты сөздің мәні Толысбек ағаның болмысына сәйкес келеді.
Төкең отбасында бір қыз, бір ұл тәрбиелеп өсірді. Екеуі де жоғары білімді, үйлі-баранды. Ұлы Талғат әке жолын жалғап, Қарағанды жоғары мектебін аяқтады, полиция зейнеткері. Жеңгеміз Сәнімкүл немерелерін тәрбиелеуде.
«Әдемі – қарттық бір бақыт» дейді халық сөзі. Ағамыз осы әдемі қартаю бақытын аяғына шейін көре алмады. Жасамаған жасын ұрпақтарына берсін, арты жақсылыққа жалғассын демекшімін.
Хұсайын ҚОРАЗБАЕВ,
заңгер-журналист, Ақпарат саласының үздігі,
ҚР ІІМ мен ТЖМ-нің Құрметті ардагері,
запастағы полиция полковнигі
