Ежелгі Сыр бойын жағалай орналасқан ірі қалалардың бірі – Сығанақ қаласының 2000 жылдық тарихы бар. Біздің заманымызға дейінгі VIII-IV ғасырларда Сыр бойында сақ деп аталған тайпалар өмір сүрді. Қаратау өңірінде қоныстанған, Сақ тайпалары біздің жыл санауымызға дейінгі VII ғасырдан бастап біздің дәуіріміздің ІІ ғасырына дейін өмір сүрген. Кейіннен басқа тайпалармен араласып, соларға сіңісіп кетеді. Саяси іргесі мықты ғұн мемлекеті болды. Билік күшті ру-тайпа басшыларының қолына тапсырылды. Олар жайылымдық жерлерді де өз қолында ұстады. Мұндай басқару жүйесі ғұн империясы ұзақ уақыт өмір сүрді.
Ғұндар Қазақстан тарихында өшпес із қалдырды. Олар үйсін, қаңлы, алаңдармен араласып кетті. Оғыз, қыпшпқ, қарлық тайпаларының құрамына енді. Ғұндарды түрік халықтары қалыптасуының мәйегі деп бекер айтпаған. Еділден бастаған қалың ғұн қолының Дунайға дейін жетіп, тарихта үлкен із қалдырғаны мәлім.
VI ғасырдан бері қарай қазақ жерінде үлкен өзгерістер бола бастады. Орта Азия мен Қазақстан аумағында көптеген түркі тілдес ру-тайпаларын қамтитын Түркі қағанаты құрылды. Түркі қағанаты батыс және Шығыс болып екіге бөленген кезде, қазақ жерінің оңтүстік бөлігі Батыс түрік қағанатына қарағаны сөзсіз. Түріктер аз арада бүкіл азиялық ұлы даланы қамтып жатқан күшті мемлекетке айналды. Оны көршілері Қытай, Византия, Иран мемлекеттері мойындап, өздерінің елшілерін жібереді. Түріктер тек саяси ғана емес, экономикалық үстемдікке де ие болды. Батыс пен Шығысты жалғастырып жатқан «Ұлы Жібек Жолы» түріктердің қолына тиеді.
Орта Азия мен оңтүстік және Оңтүстік шығыс аудандары Батыс түрік қағандығының қарамағында болды. VI-VII ғасырларда бұл қағанаттың құрамына кірген қарлұқтар Жоңғар Алатауынан Сырдарияның орта және төменгі ағысына дейінгі аймақты қоныстанды. Қарлұқтардың көптеген тайпалары Испиджаб (Сайрам), Шаш (Ташкент), Фараб (Отырар) және басқа Сырдария қалаларының төңірегіне шоғырланған болатын.
Қарлұқ қағандығының үстінен өтетін ежелгі Ұлы Жібек жолы Испиджабтан шығып, Шауғар, Иассы (Түркістан), Сауран, Сығанақ қалалары арқылы Иассыны (Сырдарияны) бойлап Жанкент қаласына дейін баратын. Ислам дін уағыздаушы арабтар қарлыұқ қағандығы 775-875 жылдарда ислам дінін қабылдап, оның билеуші ақсүйектері арасында мұсылманшылық терең тамыр жая бастады. Қарыұқ қағандығына қарасты қалалар ислам дінінің енуіне байланысты түркі жазуы және соғды жазуы ығыстырылып, араб әліппесі негізінде жаңа түркі жазуы қалыптасты. Қалаларда мешіт медреселер ашылды. Бұл кезеңде араб үстемдігі тек Сыр өңірінде ғана жүрді. Арабтардың келуі түркі тайпаларының, қарлұқтардың, оғыздардың, қимақтардың топталуына әсерін тигізді. Араб үстемдігі кезінде Ипиджап, Шаш, Отырар, Иассы, Сығанақ және басқа қалалар ислам дінінің ірі орталықтарына айналды. Бұларда әл-Хорезми, әл-Фарабп, әл-Бируни, Әбу Әли ибин Сина және басқа көптеген ғалымдар тұрып еңбек етті. Ислам дінін қабылдаған халықтарға ортақ араб-мұсылман мәдениеті қалыптасты. Мұсылмандар жергілікті жердегі басқа діндердің шіркеуін жауып, оларды мешітке айналдырды, атақты адамдарына кесене тұрғыза бастады.
Сырдарияның орта және төменгі ағысын, Қаратаудың өңірін оғыздар жайлап, феодалдық Оғыз мемілекет (ІХ-ХІ ғ.ғ.) пайда болды. Оғыз мемлекеті бірнеше тайпалардан тұрды. Қаратау баурайы мен Сыр бойын мекендеген оғыздар жартылай көшпелі және отырықшы мал шаруашылығымен айналысты. Сыр оғыздарының басты қалалары – Отырар, Сауран, Иассы, Сығанақ, Үзкент, Жент, Баршынкент, Құмкент, Жанкент болды. ХІ ғасырдың екінші жартысынан күшейе бастаған Қыпшпқтар Оғыздарды Сыр бойынан ығыстыра бастады. Қыпшақтардың қысымына шыдамаған оғыздардың бір бөлігі Еуропаға, екінші бөлігі Азияны өрлеп жылжыса, қалғаны қыпшақтарға сіңісіп кетті.
XІ ғасыр 2-ширегінде қыпшақтардың әскери-тайпалық шонжарлары Сырдарияның төменгі және орта аңғарынан, Арал өңірі мен Каспий төңірегі далаларынан оғыз жабғуларын ығыстыра бастады. Аймақтағы этникалық-саяси ахуалдың өзгеруіне сәйкес «Оғыздар даласының» Дешті Қыпшақ аты пайда болды. Қыпшақ хандығы көне түрік дәстүрлерін сақтап, екі қанатқа бөлінді. Оң қанат қосыны Жайық өзені бойында, Сарайшық қаласының орнында, сол қанат — қосынымен Сығанақ қаласында тұрған. Қыпшақ қоғамында негізгі байлық жылқы болған.
ХІ-ХІІ ғасырларда Қыпшақ мемілекеті дәуірлей бастады. Қыпшақтар Орал тауының қыраттарынан Арал теңізіне дейін, Орталық және Шығыс Қазақстан, Жетісу өңірлеріндегі ұланғайыр алқапты алып жатты. Шығыс Қыпшақ мемілекетінің астанасы Сығанақ қаласы болды. Сыр бойындағы қалалар мен елдімекендердің өсіп-өркендеуіне, мәдениетінің дамуына ежелгі дәуір мен орта ғасырларда Шығыс пен Батысты байланыстырып жатқан Ұлы Жібек Жолының маңызы айрықша болды.
«Орта ғасырдағы Сығанақтың саяси тіршілігін, мәдениетін, ұлан байтақ базарын, қала құрылысын, үйлерін, толығырақ жазған ғалымдар Шараффуддин Иазди, Фазулулла Ибн Рузбихан, – деп жазады академик Әлкей Марғұлан. – Бұлардың баяндауынша, Сығанақ қыр даланың іргесінде әдемілеп салынған шаһар. Ескі дәуірлерде ол өте гүлденіп тұрған үлкен қаланың бірі болған. Бұл өлкенің жер байлығы елінің әдеп, мәдениеті көзге ерекше түскен. Сәулетті салынған шаһардың халқы да көп болған. Қаланың базарында күн сайын 500 түйеге артылған тауар сатылып отырған. Оның маңайы толған егіндік, бақша, арық, тоған еді. Бұл қалаға Арқадан (Дешті Қыпшақ), Хажы – Тархан (Астрахань) жағынан қаншама бай дүние келетін, олардың ішінде мыңдаған қой, топталған жылқы, түйе, қымбат ішіктер, тондар, қару-жарақ, қайыңның безінен жасалған жебелер, жібек маталар болатын.
ХІІІ ғасрдың басында Шыңғыс хан бастаған монғолдардың дүлей шабуылы басталды. Шыңғыс-ханның Орта Азияға баратын жолында жатқан Сырдария бойындағы қалалары мен халықтары бұл шабуылдың алғашқы құрбаны болды. Монғол әскерлері отпен өртеп, қылышпен қырып, өзіне жол ашып отырды. Араб және парсы деректемелері түрлі елдердің халқын монғолдар түгелдей дерлік қырып тастаған отызға тарта қалаларының атын келтіреді. Солардың ішінде Отырар, Сауран, Сығанақ, Баршынкент, Ашнас, Жент, Жанкент қалалары айтылады.
1219 жылы Отырыр маңынан шыққан Жошының қолы Сығанақ шаһарына келіп, оны қоршайды. Өзінің қол астындағы мұсылман саудагері Хасан қожыны жіберіп, қала тұрғындарынан қарсылықсыз берілуді талап етеді. Сығанақтықтар Жошының өкілін монғолдарға сатылғаны үшін жазалап өлтіріп, олар қаланы қорғауға кірісті. Шайқас бір апта күні-түні үздіксіз жүрді. Жошы қаланы әскер күшінің басымдылығын пайдаланып, басып алды. Он мың қала тұрғынын қойша қырып, Хасен қожаның баласын әкім етіп тағайындайды. Сөйтіп Сыр бойындағы тағы бір ірі қорған-қала монғолдар қолына көшті.
ХІІІ ғасырдың ортасына қарай тіршілік қайта жанданды. Сырдария бойы мен Арал өңірі Шыңғыс-ханның үлкен ұлы Жошының үлесіне тиді. Бұл өңірдің бұдан былайғы тарихы осы Жошы ұрпақтарымен байланысты болды. Жолшы хан қайтыс болғанан кейін оның орынына Бати хан отырды. Батый хан әкесінен қалған мұраны кеңейту мақсатында қалың қолды бастап Жайық өзенінен өтіп, Шығыс Европаны жаулап алып, Еділ жағасына қайта оралды. Орта Азия түріктері және Шығыс Европадағы славян халықтарынан құралған Евразиялық тұңғыш бірлестік – Алтын Орда мемілекеті дүниеге келеді.
ХІІІ-ХІV ғасырларда Алтын Орда мемілекеті күшейіп, оның беделі көрші елдер мен жер жүзіне белгілі болды. Алтын Орда мемлекеті енді қалаларды қиратушы емес, қайта оларды қалпына келтіруші, гүлдендіруші болды. Сығанақ қаласының шаруашылығы мен мәдениеті шарықтап дами бастады. Орта Азиядағы ірлі қалалар арасындағы керуен жолында орналасқандықтан оларда сауда-саттық өрістеді. Алтын Орданың билеушілері көшпелілер мен отырықшы халықтың экономикалық байланыстарын қалпына келтіруге ұмтылып, Сығанақ қаласын өзінің астанасы етті.
Жошы ханнан тараған ұрпақтары, Эрзен хан тұсында Сығанақта Алтын Орда хандарының атында күмістен ақша құю жолға қойылды. Эрзен ханның ұлы Мүбәрәк Қожаның есімі көрсетілген (1320-1344), хиджра бойынша 768 жылы Сығанақтан соғылған 5 тиын Петербургтағы Эрмитажда сақтаулы. Ол кезде хандарының атынан ақша соғу биліктің дербестігін көрсетеді. Сығанқта көптеген құрылыс жұмыстары жүргізіледі. Қала гүлденеді. Сыр бойындағы қалалармен байланыс жасады. Эрзен хан 25 жыл билік құрып 1344/1345 жылы дүние салып Сығанақта жерленді. Осыдан бастап Сығанақ Жошы-хан – Орда Эрзен әулетінен тараған Алтын Ордалық ақсүйектерін жерлейтін ата қорыққа айналды.
XIII-XVI ғасырлардағы Сығанақ қаласы ірі сауда орталығы ретінде халықаралық және жергілікті маңызы зор болды. Қалаға Мауереннахрдан, Қашқардан, Түркістан тағы сол сияқты қалалардан сауда керуендері келіп тұрғандықтан, мұнда тұрмыс қажеттіліктеріне керекті заттар әкелінді. XIV-XVI ғасырларда Сығанақ қаласы Түркістан қалалары ішінде саяси-әкімшілік, сауда айырбас орталықтары ретінде ең ірі қалалардың бірі болып саналды.
Сонымен қатар, Сығанақ мал шаруашылығы өнімдерін өткізуге, өз кезегінде өздерінің де қолөнер мен егіншілік өнімдеріне деген сұранумен қанағаттандыруға ұмтылуы мал шаруашылық аудандарының отырықшы-егіншілікті аудандармен экономикалық байланыстарын берік орнықтырып, қала мәдениеті мен егіншіліктің жандануына алып келді. Алтын Орда билеушілері Эрзен хан, Мүбәрәк хан, Орыс хан (1361-1378), Барақ хандар мемлекеттің оңтүстігінде егіншілік шаруашылығының ошақтары мен қалаларды қалпына келтіруге тырысты, сауда керуендерін ұйымдастырып. қалаларды Темір ұрпақтары мен шағатайлықтардан тәуелсіз етуге күш салды. Әсіресе. Орыс ханның тұсында қайта тұрғызылғаннан кейін Сығанақ ХІV-ХV ғасырларда бекіністі қалаға, ірі сауда мен қолөнер орталығына айналып, Шығыс Дешті Қыпшақтың аумағында мемлекеттің мәдени-экономикалық және саяси өмірінде өз маңызын қалпына келтірді. ХVІ ғасырдың басында Сығанаққа жолы түсіп, қаланы өз көзімен көрген Фазлалақ ибн Рузбилхан Исфаханидің айтуына қарағанда, «ертеде бұл тұрғындары көп, көрікті қала болыпты…қалада тыныштық орнап, барлық қажетті игіліктер өндірілген». Қала мен оның төңірегіндегі қыстақтардың халқы суармалы егіншілікпен айналысты; жақын маңайдағы суармалы және тәлімді жерлер одан алысырақ орналастырылды. Фазлалақ ибн Рузбилхан Исфахании: «Өңірдегі егістікті суландыратын қалалардың … бәрі Сейхун өзенінен таралатын еді», -деп жазды. Солардың бірі – ежелден келе жатқан негізгі канал Төменарық каналы сумен жабдықтап қана қоймай, төңіректегі аумағы едәуір жерді суландырып отырды. Бозғылұзақ деген басқа канал да болды, ол Сырдария тасыған кезде жайылған сумен толатын өзі аттас көлден бас алып, қалаға су әкелетін еді. Хижыраның 803/1400-01 жылы Әмір Темірдің жазған сый грамотысында әлгі екі каналдың аты аталады. Каналдар қала төңірегіне келгенде өңделген жер учаскілерін суландыратын сансыз көп ұсақ арықтарға тарамданып кететін еді. Қаланың солтүстік-батысы мен солтүстігінде жатқан жер Қаратаудан ағып шығып, реттеліп отыратын шағын тау өзендерінен бас алатын арықтармен суландырылатыны белгілі. Сол кездегі вақф грамоталарында тіпті ХІV ғасырға жататын су көздерінің аттары кездеседі.
«Орыс хан Ақ Орданы түбегейлі дербес мемілекетке айналдырды». Орыс хан Сығанақта хан сарайын салдырды, ханның атында ақша соғылды. Қазақтың алғашқы қарулы қолы «Алаш мыңдығын» жасақтап, ақ қара ала ту алып жауға шапты. Ақ Орданың астанасы ретінде Сығанақтың нағыз шарықтап өскен кезеңі Орыс ханның тұсы. Орыс ханның атында ақша соғылды. Орыс ханның елі тарихи әдебиетте «Алаш елі» атанды. Ш.Уәлиханов және А.И.Левшиндер Орыс ханды «Алаш хан» деп атап, оны қазақ хандарының атасы деп тануы тегіннен тегін емес. Қазақ түсінігінде «Алаш» ұғымы «қазақ» атауының баламасы болып табылады. Сондықтан Алаштың астанасы Сығанақты қазақтың астанасы деп тануға толық мүмкіндік бар.
Сығанақ жайлы аса құнды дерек қалдырған авторларының бірі – Мұхаммед Шайбани ханның жылнамашысы Фазлалах ибн-Рузбихан Исфахани. Ол өзінің «Михман-наме Бұқар» («Бұқара қонағының жазбалары») атты еңбегінде «Дешті Қыпшақты жер жұмағы» деп атап, Сығанақтың орналасу жайы аса қолайлы, ол Дешті Қыпшақтың шекарасы, Түркістанның орталық шебі, онда «күн сайын бес жүз түйенің еті қуырылып кешке қарай одан түйір де қалмайтын» деп жазған еді. Дештінің атақты хандарының мәйіті міндетті түрде Сығанаққа жерленіп қабірінің үстіне кесене (мавзолей) тұрғызылатыны туралы деректі жазып қалдырған да осы Рузбихан.
Хорезм тағына Ақсақ Темір отырған кезі еді. Ол Дешті Қыпшақ жерін өз қарамағына алуды армандады. Осы ойда жүргенде Орыс ханның қаһарынан қаймығып, Хорезмге Тоқтамыс қашып келген болатын. Ақсақ Темір енді өз ойын іске асыру үшін Тоқтамысты пайдаланбақ болады. Сөйтіп, оған көп әскер жинап беріп, Орыс ханға айдап салады. Бірақ Тоқтамыс Орыс ханнан екі рет оңбай жеңіледі. Үшінші жорықты Ақсақ Темірдің өзі бастайды. Осы кезде Орыс хан қайтыс болады. Ақсақ Темір Сығанақты алып, Тоқтамысты хан етіп отырғызады. Тоқтамыс енді Ақсақ Темірдің қарамағынан құтылғысы келіп, соның әскеріне қарсы жорыққа шығады. Бірақ Тоқтамыс үш жорықта да (1389, 1391 және 1395 ж.) Ақсақ Темірден тас-талқан жеңіліп, ең соңында Тоқтамыс Сібірге қашады. Бірақ Сібір ханы Шәдібек Тоқтамыстың Алтын Орданы билеп тұрған кезінде оған қайта-қайта шабуылдап көрсеткен қорлығы үшін Тоқтамыстың соңына шырақ алып түседі. Тоқтамыс енді өзінің қасына ерген қырық нөкерімен өзі кезінде хандық құрған Сығанақты айналып, Қаратауға қарай қашады. Осы жердегі бір жайлауда паналап жатқан жерінде бір түнде соңына түскен қуғыншылар Тоқтамыстың басын кесіп алып Шәдібекке алып барады. Тоқтамыстың бассыз қалған денесін және өлтірілген қырық нөкерін жергілікті халық жерлейді. Бұл 1406 жыл еді. Бұл жер содан бастап Тоқтамыс деп атап кетеді. Тоқтамыстың денесі жатқан мола және оны айналдыра көмген қырық нөкерінің төмпешіктерінің орыны әліге дейін белгілі болып жатыр. Сөйтіп, Ақсақ Темірдің қанды жортуылдары Сығанақ қаласының шаңырағын шайқалтып, Ақ Орданы қиратып кетеді. Ақсақ Темір 1405 жылы қайтыс болғаннан кейін, әлсіреп қалған Ақ Орда қайтадан бой көтереді.
ХV ғасырдың басына дейін Ұлықбек Сығанақты уақытша иеленді. Орыс ханның ұрпағы Барақ хан мен Әмір Темірдің ұрпағы Ұлықбек арасындағы талас-тартыстың көзі болған. Барақ хан өзінің Ұлықбекке жолдаған хатында «Менің атам Орыс хан Сығанақта тұрып, онда құрылыс орындарын салғандықтан Сығанақ жайылымдары заң бойынша да, әдеттік бойынша да маған тиісті» деп оны қайтаруға барынша тырысты. Орыс ханның немересі Барақ хан 1423-1428 жылдары Ақ Орданы қалпына келтіре бастайды. Бірақ ол көп ұзамай қайтыс болады. Ақ Орданың билігі енді Жошы ханның бесінші ұл Шайбанның ұрпағы Әбілхайыр хан Сығанақты 1446 жылы басып алады. Іс жүзінде Ақ Орда өмір сүруін тоқтатып, оның орнына Әбілхайыр хандығы немесе Көшпелі өзбек мемлекеті пайда болады. Сөйтіп, ол астананы үшінші рет, бұл жолы «Дешті Қыпшақ айлағы» саналатын Ақ Орданың бұрынғы астанасы Сығанақ қаласына көшіреді. Әбілхайыр хан мемлекетінің құрамына өз кезінде бұрынғы қағанаттар мен хандықтардың құрамында болған, кейінен қазақ және өзбек халықтарын құраған көптеген тайпалар енеді.
1449 жылы Әбілхайыр хан Самарқанд қаласын басып алғанан кейін, Ақсақ Темірдің немересі, атақты ғалым – Самарқандты билеген Ұлықбектің Жошы тұқымынан алған Шаһарбек атты бәйібшесінен туған он бес жасар қызы Рабиу-Сұлтан-Бегімді өзінің төртінші әйелі етіп алып қайтады. Бұл жеті жасынан медреседе оқып, парсы, араб, түрік тілін білген сұлу қызды Самарқанд бекзадалары тарту-таралығымен ақ пілді бас етіп, асыл қазына жасаумен қырық құл, қырық күнді қосып беріп ырғалтып-жырғалтып Сығанақ қаласына шығарып салады. Бұл кезде Әбілхайыр хан 40 жаста еді.
Бірақ Орыс ханның ұрпақтары Әбілқайыр билігін мойындамады. 1456 жылы Әбілқайыр мен қалмақ Енге – төре арасында Сығанақ үшін болған ұлы шайқаста Әбілқайыр жеңіліс тапты. Әбілхайыр ханның озбыр саясатына налыған Барақ ханның ұрпақтары, ағайынды Керей мен Жәнібек бастаған көшпелі өзбек мемілекетінен бөлініп шығып, Моғолстан ханы Есен Бұға мемлекетінің батыс шекераларындағы Шу мен Талас өзендерінің арасындағы Қозыбас жерінде Қазақ хандығының негізін салады. Халықтың үлкен бөлігі Керей хан, Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп, олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Қазақ сұлтандары 870 жылдары (1465 – 1466) билей бастады…». Бұл оқиғаны «Қазақстан аумағындағы ежелгі замандардан бері үздіксіз жалғасып келе жатқан этникалық, саяси, экономикалық, мәдени, рухани, мемілекеттілік дамулардың заңды қорытындысы және ХV ғасырдың бірінші жартысында Қазақстан мен оған іргелес орналасқан аумақтардағы мемілекеттердің ішкі, сыртқы саяси дамулардың заңды нәтежесі» деп түсіндіруге болады.
Бұлардың Әбілхайыр ханмен арасындағы жауластығы күшейе түседі. Әбілхайыр хан Моғолстанды алам деп аттанып кеткенде, Жәнібек хан Шиелі жақтан келіп Сығанақты басып алады. Әбілхайыр хан дүние салады да, өзбек ұлысының шаңырағы шайқалады. Ірі-ірі шиленістер басталады. Жәнібек хан Ордасын Сығанаққа көшіріп, билікті Бұрындыққа береді. Сөйтіп, қазақ хандығының тұңғыш астанасы Сығанақ қаласы (1468 ж.) болады. Бірақ көп ұзамай хан Ордасын Жайық бойындағы Сарай-Берекеге көшіреді де, Сығанақ қаласы Бұрындыққа, Сауран қаласын үлкен ұлы Жиреншеге қалдырып кетеді.
Алайда Сырдария жағасындағы қалалар үшін Әбілхайырдың немересі Мұхаммед Шайбани ханмен күрес отыз жылдан астам уақытқа созылады. Сонымен қатар, бұл қалаларды Түркістан аймағын билеген Әмір Темір әулетінен шықан Әмір Мұхаммед Мәзит Тархан мен Моғолстан ханы Жүніс те қолддарына түсіруге дәмелі болды.
Сыр бойы қалалары үшін Қазақ хандары өте қажырлы қайрат жұмсады. Ең алғаш Қазақ хандығының құрамына қосылған Сырдария жағасындағы – Сығанақ, Сауран және Созақ қалалары болды. ХV ғасырдың ақырында Отырар, Яссы, Аркөк, Бозкент қалалары мен Түркістан аймағының бір бөлігі Мұхаммед Шайбаниға қарады да, Сығанақ, Сауран, Созақ қалалары мен Түркістан аймағының солтүстік бөлігі қазақ хандығының иелігінде қалды. Ташкент пен Сайрам қалалары Моғолстан ханы Сұлтан Махмұд биледі. Қасым ханның тұсында Қазақ хандығы үшін «қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған» заман туды. Ол Қазақ хандығының астанасы етіп экономикалық маңызы жоғары Сығанақ қаласын сайлайды (одан кейін Есім ханның тұсында Түркістанға көшірілді).
Оның Дешті Қыпшақ территориясында сауда орыны ретіндегі маңызын Рузбихан былай суреттейді: «Дешті Қыпшпқтың Еділ өзені шегіне дейінгі иеліктері мен жергілікті көпестері… Сығанақ қаласын өздерінің жиналатын орны істеді және сауда тауарларын әкелді. Түркістан, Мәуреннахр аймақтарының және Шығыстан Қашқар, Хотан шегіне дейінгі жерлердің көпестері Сығанаққа осы елдердің тауарларын әкеліп, сауда мәмілелерімен айырбас жасайды. Бұл сауда мәмілелері Сығанақта жасалатын болғандықтан, бұл иелік әрқашанда елдерден көпестер келіп тұратын орын болып табылады және онда барлық елдердің байлығы мен тауарлары мол» оларға: «бұлғын мен тиын терісінен тігілген тондар, мықты садақтар мен ақ қайыңнан жасалған жебелер, жібек маталар мен басқа да қымбат бағалы бұйымдар».
Қазақ жүздері Қасым (1511-1518) ханның тұсында өзінің территориялық иелігін айтарлықтай кеңейткеннен кейін, Хақназар хандық құрған (1538-1580 ж.ж.) кезеңінде Қазақ хандығы нығаяды. Хиуа, Ташкент, тағы басқа қалаларды бағындырады, Сығанақ өркендейді. Сол кезеңде осы Сығанақ өңірінде өмір сүрген Қожаберді батыр Бұхараны аларда өзінің ерлігімен Хақназар ханның көзіне түседі. Хақназар хан ересен ерлігі үшін Қожаберді батырға өзінің болат семсерін сыйға тартқан. Бұл өңірде елін, жерін қорғаған ерлер аз болмаған.
Сыр өңірі және оның бойындағы қалалар Қазақ хандығы құрылғанна кейінгі алғашқы екі ғасырға жуық уақытта гүлденіп, көркее түседі. Бұл үрдісті тек 1635 жылы Батыс Моңғолияда ойрат тайпаларынан құралған Жоңғар хандығы бәсеңдетті. Осыған дейін Қазақ хандығын мазаламкаған моңғолдың шорос, хошоут, дурвэд, хойттар тайпаларының бірлескен қолы Есім (1598-1628) ханның билігінің тұсында шабуылын күшейтеді. Ал Жәңгір хан (1628-1652) болса, халқын солардан азат ету жолында өмірін құрбан етеді. Қазақ хандығының бұдан кейінгі билеушілерінің жүргізген саясаты ойраттардың шабуылынан құтылуға бағытталды. Алайда ХVІІІ ғасырдың бірінші жартысында қазақтар «ақтабан шұбырынды» қасіретіне ұшырайды. Қазақ халқы аштықтан қаңғып, босып кетеді. Жоңғар шапқыншылығы өңірдің қала мәдениетіне зор зиянын тигізеді. Археологиялық қазба жұмыстарының мәліметтері бойынша дәл осы уақытта Сығанақ сияқты атақты қалалар қирап, өмір сүруін тоқтатады.
Ғұлама ғалым Жамал Қараши кезінде «Шайқы баба Сығанқимен кездесіп, ол жайлы: «Шайқылардың шайқысы, хұқық ілімі бойынша кемеңгер ғалым, әуелде Әл-Хорезми, соңынан Сығанақи атанған, түркілер елінде Шайқы баба деген атпен де белгілі болғн кісіні таптым. Онымен сұхбаттастым. Оның ерік-жігерінің мығымдылығы мені таң қалдырды» деп жазады. Сондай-ақ Сығанақ қаласынан шыққан Һисамиддин Сығанақи, Дәруіш Әли ас-Сығанақи, Хусам ад-Дин ас-Сығанақи, Молла имам ас-Сығанақи, Камал ад-Дин ас-Сығанақи, Шайдай шайқы Сығанақи сияқты біртуар ұлдар кезінде Сыр бойының мақтанышына айналды.
ХІV ғасырда түркі тілінде жазылған «Хұсрау уа Шырын» («Хұсрау мен Шырын») дастанының авторы Құтба деп есептеледі. Құтба Низамидің парсы тілінде жазылған осы аттас шығармасын өзінше қайта жырлап, жаңа нұсқасын жасаған. Әзербайжанның ұлы ақыны Низами «Хұсрау уа Шырын» Арыстан шахты мақтаса, ал Құтба бұл шығармада Алтын Орда ханы Өзбек ханның (1312-1342) баласы Тыныбек пен оның әйелі Мәликені мақтайды. Ал Тыныбектің бұл кезде Ақ Орданың ханы болып, Сыр бойындағы Сығанақ қаласында билік құрып тұрған кезі екен. Дастанның негізгі сюжеті Шырын мен Хұсраудың адал махаббатын үлгі ете отырып, Құтба өзінше Тыныбек пен Мәликенің арасындағы оқиғаларды қосып, олардың да махаббатарын мақтайды. Демек, Құтбаның «Хұсырау уа Шырын» дастаны Сығанақта жазылған шығарма екендігінде дау жоқ. Бұл дастаның қыпшақ Берке Факих көшірген жалғыз ғана қолжазбасы Париждің кітапханасында сақтаулы екен. Оны поляк ғалымы А.З.Чуковский Варшавада бастырады. Кейін 1958-1969 ж.ж. Қазанда, 1946 жылы Ташкентте, 1974 жылы Алматыда басылып, зерттеулер жүргізіле бастайды.
Академик В. В. Бартольд 1902 жылы Орта Азияға келген ғылыми сапарында Ташкенттегі архив материалдарынан Сығанақ қаласына байланысты 4 хан жарлығын (грамота) тауып алады. Бұл табылған бірінші, екінші және төртінші құжаттар – түрік тілінде, ал үшінші құжат парсы тілінде жазылған. Бұл құжаттардың орыс тіліндегі аудармасы 1969 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясы шығарған «Материалы по истории казахских ханств ХV-ХVІІІ веков» деген томдыққа (313-319 беттер) енгізілген. Грамотаны – нышан деп алатын болсақ, ал бұл Нышан – хан жарлығы болып табылады. Бұл нышанның ең көнесі – бірінші нышан – 803 Хижражылы (1400-1401 ж.ж.) жазылған Әмір Темірдің жарлығы. Мұнда шариаттың білгірі Саражиддинді Сығанақ уәлаятына шәйх әл-ислам етіп тағайындау және оған Ордакент, Қызылтал, Тұман, Бұзғыл-өзек арықтары бойынан бір-бір участок жер бөліп, оны алым-салықтан біржола босату туралы айтылған.
Екінші нышан Хижыраның 950 жылы (1543-1544 ж.ж.) Абуар-Рахим хан атынан жазылған. Мұнда Сиратшәйх – накибты қазы етіп тағайындап, оның хұқықтарын белгілеп, оған Қызылтал арығы бойынан бір участок жер беріліп және оны алым-салықтан босату туралы жазылған.
Үшінші нышан Хижыраның 1006 жылы (1598 ж) Абдолла ханның атынан жазылған. Мұнда шариатты терең білуімен айрықша көзге түскен Мәулен Камал ал-дин шәйхтың өзіне қарасты арықтарға көшпенділердің зиян келтіріп жатқандығы жайлы шағым түсіргендігін айтады. Осыған байланысты хан жарлығында Тоқтамыс, Қанаш бұлақтары, Келте-Шалғая, Қызылтал, Арыстанды, Жөлек, Мыңбұлақ арықтары Сығанақ тұрғындарының мүлкі деп есептеледі. Ал Хисарғұқ бұлағы ғұлама Абу-л-Хасан зийа ад-Дин шәйх Сығанақи мазарының мүлкі деп танылады. Осыларға ешкім нұқсан келтірмесін деп жарлық берілген.
Төртінші нышан Хижыраның 1044 жылы ашур айында (1634 жылғы маусым-шілде айлары) жазылған Убайдулла ханның жарлығы. Мұнда Хисарғұқ бұлағын Хазіреті ғұлама Абу-л-Хасан Зийа ад-Дин шәйх Сахиб-и «Ниһая» Сығанақи мазарының мүлкі екендігі және оның ұрпақтарына, олардың аталған мүлкіне ешкімнің тиіспеуі куәландырылған. Бұл табылған хан жарлықтарының Сығанақ тарихын тереңірек тани түсуде маңызы зор.
Мәскеу қаласындағы Ресей мемлекеттік кітапханасында сақталған Ремезовтың картасы. Онда: Суна(к) және Сығнақ қалаларының қатар орналасқаны көрсетілген. 1701 жыл.
Сунақ Атаны 1867 жылы ориенталист Лерх келіп көріп, “Қойын кітабындағы жазбамнан (1887) мынаны келтіремін: «Соның жанындағы қырғыздардың (қыпшақ және қоңырат) сөздеріне қарағанда Сунақтар араб болуы мүмкін, оған дәлел, олардың сыртқы түрлерінің ерекшелігі (бет әлпеті), салт – дәстүрі (әйелдері өзгелерден беттерін көрсетпей жасырады), аракідік тілдерінде өзгешеліктер бар. Сунақтар өздерін әулие Сунақтың ұрпағымыз деп санайды, оның мазары Сунақ-Қорған қаласының қирандыларының қасында (Сунақ Ата қирандылар осы себебті шыққан)», Көк-Ырым (көк – зеленый, аръ – земля) жазылған көк жер деп аударуға болады, «гүлденген жер» деген мағанада …» дейді.
Біріншіден, Е. Т. Смирновтың жазуында Лерх өзінен жирма жыл бұрын келіп көріп кеткен Сығанақ қаласын шала-пұла қарағандығы айтылады.
Еліміздегі тарихи-мәдени ескерткіштердің туризмдегі рөлі зор және олардың тарихи туристік-экскурциялық сапарлардағы орны ерекше. Археологиялық ескерткіштердің кез келген нысандары туристік экскурсия жұмыстарында маңызды орын алады. Соның ішінде Сыр бойындағы Отырар, Сауран, Өзгент, Ордакент, Жент, Сығанақ, Түркістан т.б. көне қалалар орнына туристердің қызығушылығы мол. Археологиялық – тарихи ескерткіштердің қазірге дейін жеткен нысандарының ішінде қорғандар мен мазарлардың маңызы зор.
Бұдан біз Сығанақ қаласы ХV-ХVІІ ғасырлар арасында да атақты қалалардың бірі болғанын байқай аламыз. Оны археологиялық зертеулер де дәлелдеп отыр. «1867 жылы орыс археологиялық комиссияның тапсырмасы бойынша археолог П. И. Лерх Түркістан аймағындағы ортағасырлық қалаларды қарап шығуға жіберілді. Ғалым қалада болып, оның қай жерде орналасқаны туралы ақпарат берген. 1899 жылы Түркістан өлкетану бөлімінің меңгерушісі В. А. Каллаур қалаға барлау жұмысын жүргізіп, оның топографиясын сипаттап және қаланың шығыс жағындағы қақпасының алдындағы 100 м жердегі мешіттің жобасын қағазға түсірді. 1906 жылы қаланы археолог И. А. Кастанье қарап шығады. «1927 жылы Ресей ғылым академиясының жанындағы материалдық мәдени институтының тапсырмасы бойынша Сығанақ қаласын А. Ю. Якубовский біршама тыңғылықты қарап шығады. Ол қаланың топографиялық жағынан көңіл бөліп, жанындағы кейбір керегелері сақтаулы тұрған ғимараттардың суретін түсіріп алған. Қала туралы үлкен ғылыми мақала жазған». Акдемик В. В. Бартольд Стамбулға барған сапарында оның кітапханасынан «Миһман – нама-ий Бұхара» («Бұхаралық қонқтың жазбалары») атты еңбекті кездестіреді.
Осы қолжазбадан Сығанақтық бір ақынның:
«Көрген кісі пейіш екен дер еді,
Құтты білік ұя салған жер еді.
«Нихайаны» жазды мұнда бір бауыр,
«Хидеяны» ұқтырды ері өрелі.
Шыққан мұнда ғұлама да, дана көп,
Айтады жұрт қасиетті қала деп.
Қайта туу нәсіп болса, дүние-ай,
Қайтып осы Сығанақты қалар ек», – деп жазған өлеңін көшіріп алады. Оны сол кезде Сығанақты зерттеп жүрген А. Ю. Якубовскийге әкеліп береді.
1947 жылы ОҚАЭ-ның жетекшісі А. А. Бернштам келіп қаланың топографиялық жобасын түсірсе, 50-жылдары ОҚАЭ-ның жетекшісі Е. И. Агеева мен Г. И. Пацевичтер археологиялық барлау жұмыстарын жүргізген.
Содан бері ықылым заман өтсе де, бетін шағар мен жусан басып, ызыңдаған желге құлағын тосып, құм астында көміліп қалған Сығанақ шаһары сырласар зерделі жандарын күтіп жатқандай көрінеді.
ХХ ғ. 70- жылдары қалаға ОҚАЭ-ның Отырар археологиялық экспедициясының меңгерушісі К. А. Ақышев пен К. М. Байпақовтар қаланың топографиялық жағын зерітеп, «бұл қала ортағасырлық қалалардың ішінде Отырар қаласынан кейінгі атақты екінші қала» деген анықтама берген.
Қалада археологиялық зерттеу жұмысы 2003-жылдан бастап Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің археология, этнология және мұражай кафедрасының ұстаздарының басқаруымен далалық практикалық жұмысы, бүгінгі күнге дейін зерттеу жұмыстарын жалғастырып келеді.
Осы Сығанақ археологиялық экспедициясы жүргізген қазба жұмыстарының нәтежесінде қаланың тарихы барын, Х-ХІІ ғасырлардан ХV- ХVІІІ ғасырлар арасында қаланың гүлденіп өмір сүргендігі анықталды. Оны жазба деректер де дәлелдей түседі, себебі ХІХ ғасырдың басында жазылған «Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей» еңбегінің авторы А. Лившин Сығанақ қаласын Сырдың сол жағалауында «жатқан» қала деп атап өтеді, соған қарағанда ол қаланың орнын ғана айтып отырса керек.
Экспидиция нәтежелері бойынша: Қазіргі Сығанақ жұрты екі бөліктен: шахристан және оған үш жағынан жанасып жатқан рабаттан тұрады. Оның оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан шахристан кезінде пішімі бесбұрышқа ұқсайтын мықты қамал болған, оның өлшемдері: солтүстігі 275 метр, солтүстік-батысы 175 метр, оңтүстік-батысы 190 метр және оңтүстігі 175 метр, ал оңтүстік-шығысы 320 метр өлшемінде. Биіктігі 1,5 метр. Қала 6-7 метр шығыңқы 15 төбешікке айналған және мұнара іздері сақталған, қасында Сунақ – Ата мешіті бар. «Қаланың шығыс жағындағы қақпасының алдынан 100 м. Қашықтықта күйдірілген кірпіштен (25х25х5 см) жасалған алғашқы кезде ХІІІ ғ. Аяғында сағана салынып, оның жанына табынатын ғимарат кейінен ХІV ғ. аяғы мен ХV ғасырдың басында мешітке айналдырылған, оған басты дәләл ғимараттың оңтүстік қабырғасын тесіп михраб жаслған. Осы кезден бастап ғимаратты айналдыра кіші бөлмелермен жалғаған. Соған қарағанда, ғимараттың қолданыста болған соңғы уақытында мишіт медресенің де рөлін атқарған тәрізді. Ол шамамен ХХ ғ. 20-жылдарына дейін өмір сүрген» деген қорытынды жасады.
Елбасының 2005 жылғы Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес, ежелгі Сығанақ қаласын туризмнің ірі орталығына айналдыру үшін археологиялық қазба жұмыстары жүргізілген қорған қақпасын, қаланың ішіндегі ғимараттарды, мешіт, медреселер, кітапханалар сияқты маңызды – әлеуметтік-тұрмыстық нысандарды орта ғасырдағы бастапқы қалпына келтіріп, реставрация жұмыстарын жүргізуге мемлекет тарапынан қомақты қаржы бөлінуде. Алайда қаржының жеткіліксіздігінен археологиялық қазба жұмыстары жүргізілген сәулет құрылысы нысандары сыртқы табиғи күштердің әсерінен бұзылып, тартымдылығын жоғалтуда. Ендеше, Сығанақ қаласын туризмнің ірі орталығына айналдыру үшін шығыс қақпаны қалпына келтіріп қорғанды толығымен қайта ашып, ашық аспан астындағы тарихи және мәдени-археологиялық қорық мұражайын ашу – болашақтағы кезек күттірмес мәселелердің бірі. Бірнеше жылдан бері археологиялық зерттеу жұмыстары жүргізілсе де, бірақ тарихи жерде табылған көне жәдігерлер әлі күнге дейін жинақтап, жергілікті халыққа көрсетілмеген.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында: «Туған жердің әрбір сайы мен қырқасы, тауы мен өзені тарихтан сыр шертеді. Әрбір жер атауының төркіні туралы талай-талай аңыздар мен әңгімелер бар. Әрбір өлкенің халқына суықта пана, ыстықта сая болған, есімдері ел есінде сақталған біртуар перзенттері бар. Осының бәрін жас ұрпақ біліп өсуге тиіс. Екінші, басқа аймақтарға көшіп кетсе де туған жерлерін ұмытпай, оған қамқорлық жасағысы келген кәсіпкерлерді, шенеуніктерді, зиялы қауым өкілдері мен жастарды ұйымдастырып, қолдау керек. Бұл – қалыпты және шынайы патриоттық сезім, ол әркімде болуы мүмкін. Оған тыйым салмай, керісінше, ынталандыру керек – делінген.
Ұлт тарихын ұлықтау мақсатында 2016 жылы «Сығанақ тарихи мәдени-қорық мұражайы» қоғамдық бірлестігі құрылды. Бірлестік қазір қыруар жұмыстарды атқарып келе жатыр. Бүгінгі таңда қазақ халқының өткен тарихынан сыр шертер Сығанақ қалашығына қатысты талай тарихи деректер мен құнды жәдігерлер жинақталды. 2017 жылы 18 мамыр – Халықаралық музейлер күніне орай, «Сығанақ тарихы» музейінің ашылу салтанаты іс-шарасы өткізілді..
Ұлы қазақ даласына кеңінен танымал, қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуында өзіндік тарихи орны бар көне Ұлы Жібек жолы бойына орналасқан Сығанақ қаласын халыққа таныту және оны кейінгі ұрпаққа насихаттау мақсатында кешенді шаралар іске асырылып жатыр. Сондай-ақ алдымызға қойған мақсаттар мен міндеттердің жүзеге асырылуы туризм саласының одан әрі дамуына, алдағы уақытта Сығанақ қаласының жанына қонақ үй салуға мүмкіндік береді. Қаланың тарихи құндылығының маңыздылығы, сондай-ақ табиғаттың жаратылысын қорғау, сақтау – туризмнің бұл саласын дамытудың негізгі бағыттары болар еді.
Қазіргі таңда Сығанақ көне қаласының инфрақұрылымына жоба жасалынып, алдағы уақытта көгалдандыру, абаттандырылу, асфальтталған жол, ауыз су, кәріз жүйелерін жүргізіп, келген демалушыларға арнап қонақ үй, «Сығанақ тарихы» музейін ашып, автотұрақ салынатын болады. Және де осы туризмді дамыту арқылы шетелдік туристер келіп, елімізді әлемге танытып жатса, нұр үстіне нұр болар еді.
Барлығын байыптап, мәселенің бағамына зер салсақ, ежелден келе жатқан тарихи мұраларға кенде емеспіз. Алайда, қолда бар дүниені қажетімізге жаратып немесе оларды өскелең ұрпаққа насихаттауда ақсап жатқан тұсымыз да көп сыңайлы. Мәселен, ішкі туризмді дамыту үшін тарихи орындардың барлығы дерлік қолайлы орын саналады. Бұл біріншіден, облыстың туризм инфрақұрылымын дамытуға септігін тигізсе, екінші жағынан жастарға туристік тарихи лагер үйымдастырса ұрпаққа өнеге ретінде де маңыздылығы арта түсер еді.
Сыр өңірінің түп тамырын тереңнен алатын сақ, ғұн, оғыз, дәуірлерінен қалған жауһар жәдігерлері, тарихи мекендерін барынша мақтанышпен айтуға болатынына тағы бір көзімізді жеткіздік. Осыған қарап Қызылорда облысы тарихи-танымдық туризімді дамытуға сұранып тұрған өлке екенін аңғаруға болады, аймақ 543 тарихи-архитектуралық ескерткіштермен қамтылған өңір.
Қазіргі туризмге алдымен бұқаралық сипат қажет, яғни мектеп оқушыларын немесе қызығушылық танытқан кісілерді облысымыздағы тарихи орындарға жиі апарып тұрған абзал. Сонда ғана бізге ішкі туризмді дамытуға сәл де болса айқын жол ашылады. Әсіресе қолайлы аймақ, көне Сығанақ қаласында туризмді дамытуға болады. Бұл ұсынысқа шынымен мән беріп, қолға алынар болса құптарлық іс. Себебі, айтылған ұсыныс, жоба, бағыттың барлығы айналып келгенде тек қаржыға келіп тіреледі. Ал, қаржыны ұйымдастырып отыратын облыстың арнайы мемлекеттік басқармасы болмаса, тағы бекер. Жобаның жалпы құны нақтыланса құба-құп.
Сондықтан облыста туризмді дамыту үшін жеке кәсіпкерлер жобаларын ұсынып, олар тарихи орындардың жанынан туристік инфрақұрылым орталықтарын ашуға ат салысса дейміз.
Дәл қазіргі уақытта Сығанақ қаласы төмпешік астында сарғайған тарихымыздың құпиясын бүгіп жатыр. Бір кездері гүлденіп тұрған Сығанақ қаласы дәл қазіргі уақытта, өзінің бұрынғы мұрагерлеріне жетпей, тек үйінділері ғана қалған.
Елбасының арнайы жарлығымен Түркістан облысы мәртебесін беру, күллі қазақ елінің мәртебесін көтергендей жұрттың бәріне ұнап отыр. Түркістан – түркі жұртының рухани орталығы.
Қызылорда облысының оңтүстік ауданы Жаңақорған, Түркістан облысымен шектесетіні белгілі. Бұл – шын мәнінде түркі дүниесінің тарих сахнасында қайта түлеуі, рухани жаңғырудың үлкен жетістігі. Сондықтан сананың рухани сілкінуі осы өңірге жаңа серпіліс әкелетіні белгілі. Отырар, Түркістан, Сауран, Сығанақ қалалары Ұлы Жібек Жол бойында орналасқандықтан туризмге өте қолайлы орын болып табылады. Бүкіл дамыған елдерде туризм саласына айрықша мән беріледі, соған сәйкес, тарихи жерлерде көптеген мұражайлар ашылып, халыққа пайдасын тигізіп, жұмыс атқаруда. Осыған орай Көне Сығанақ қаласы – болашақта Батыс пен Шығыстың өркениеті мен мәдениетінің арасындағы диалогты дамыта алатын Түркістан облысының мақтанышы болар еді.
Қазақ халқының Ақ Орда, Қазақ хандығының астанасы – Сығанақ қаласы Түркістан қаласының тарихымен ұқсас,. Сондықтан осы өңірде туризмді дамытып, туған өңіріміздің тарихын, рухын елге паш етіп, оны кейінгі ұрпаққа насихаттап, тарихтан сыр шертер көне жәдігерлерімізді халық игілігіне ұсынсақ жөн болар еді. Көмулі жатқан тарихымыздың құпиясын ашып, өз ұрпақтарымызға аманат етіп көрсету – баршамыздың міндетіміз әрі борышымыз деп білемін.
Қазақ мемлекетінің астанасы болған ежелгі Сығанақта археологиялық жұмысты жалғастырып, оны ашық аспан астындағы музейге айналдырып, сол жерге демалыс орны мен «Сығанақ тарихы» музей қорығы ашылса. «Сығанақ – қазақ мемлекетінің астанасы» атты монумент тұрғызылса, оның маңызы арта түсер еді. Астананың бір үлкен көшесін Сығанақ деп атағанымыз игі іс болды. Ары қарай басқа қалаларда, ауылды мекендерде жалғасын тауып жаңа көшелерге Сығанақ атауы берілсе. Қазақстаның облыс орталықтарын, жаңадан ашылған Түркістан қаласы ауданының бірін Сығанақ, Сауран, Отырар деп елді мекендердің біріне атын берсек, тарих алдындағы борышымыздың өтелгені болар еді…
Рысбек АСҚАҰЛЫ,
«Сығанақ тарихи-мәдени қорық-мұражайы» қоғамдық бірлестігінің төрағасы,
Астана қаласы.
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
