Белгілі саясаткерлердің бірқатар мүддесі мен көзқарасы көпшіліктің үлкен қызығушылығын туғызатыны рас. Солардың қатарында Мұстафа Кемал Ататүріктің болашаққа деген өзіндік саяси көзқарастарына жұртшылықтың өте қызығушылық танытатыны және рас. Ол шын мәнісінде Жерорта теңізінен бастап, Солтүстік мұзды мұхитқа дейінгі Ұлы Тұран мұраттарын таразылап, кезінде көпшілікке ұсынған еді. Расында да, осындай ауқымды тарихи жобаның негізі болғаны рас па? Ұлы түріктің осынау жоспары жүзеге асты ма?
Уақыт көрсеткендей оның батыл айтқан мұраттары (идеялары) жүзеге асты да! 1991 жылдары әлемнің картасынан жаңа тәуелсіз бес түркі мемлекеті, яғни, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан және Әзербайжан мемлекеттері ойып тұрып орын алды. Содан бері қаншама су ағып, күн батып, таң атты дерсіз! Аталған елдер өзіндік саяси дамудың арнасын дәл тауып, өркендей түсті. Әлем жұртшылығы түркі халықтарының қайта түлеуінің куәсі болды.
Адамзат өркениетінің тарихы қай кезде болсын күрделі және соқтықпалы-соқпақты жолдардан өту арқылы жүзеге асатыны белгілі. Барлық халықтардың шарықтау және құлдырау кезеңдері болған. Мұндай жағдайдан түркі халықтары да шет қалған жоқ. Мысалы, ежелгі және ортағасырларда оларға өркениеттік дамудың ең жоғары ұстанымын табуға мүмкіндік туды. Азияда оларға қуатты Хун империясын құру бақыты бұйырды. Сондай-ақ, Үйсін және Кангюй мемлекеттері де осы кезеңдер аралығында пайда болғаны даусыз. Баламер және Аттила жалпы бүкіл Еуропаны бағындырып, қуатты империя құрды. Олардың ұрпақтары да Еуропада бірқатар мемлекетті құруға қол жеткізді. Атап айтқанда, Кубратханның Ұлы Болгариясы, Хазар және Авар қағанаттары, Шамбаттың Дулобасы, Аспарухтың Дунайдағы Болгариясы, Арпадтың Мадьяр мемлекеті, Лашиновичтердің Киев қағанаты мен Еділдегі Булгария, тағы басқа да мемлекеттер осындай-осындай ой-ниет пен табанды күрестің арқасында құрылған еді.
Орталық Азияда да саяси процестер белсенді түрде дамыды. Мұнда Түрік, Батыс-Түрік, Шығыс-Түрік, Түргеш, Қарлық қағанаттары мен мемлекеттері құрылды. Қарахан мемлекеті үлкен табыстарға қол жеткізді. Сол кездерде қимақтар, қыпшақтар, жалайырлар, ұйғырлар, қырғыздар, наймандар, керейлер мен өзге де халықтар құрған мемлекеттер өзіндік ерекшелігімен белгілі болды.
Көптеген ғасырлар бойы Селжук және Осман империяларының саяси іс-қимылы бүкіл әлемді таңдандырды. Олар Еуропаның, Азия мен Африка халықтарының өмірі мен тұрмыстарында ерекше із қалдырды.
Әсіресе, Шыңғысхан империясының құрылуы бүкіл әлемді дүр сілкіндірді. Кейіннен бұл империя көптеген мемлекеттерге бөлінді. Солардың қатарында Алтын Орда, Ақ Орда, Сібір, Қазан, Астрахань, Қырым хандықтары бар еді. Қытайда жаһанды жаулаушының немересі Құбылай билік орнатса, Бағдатта Хулагу билік құрды. Сонымен қатар, Ноғай ордасы, Моғолстан, Өзбек және Қазақ хандықтары мен мемлекеттері дүниеге келді. Ақсақ Темір өз империясын құрса, оның ұрпағы Бабыр Үндістанда Ұлы Моғолдар мемлекетін құруға қол жеткізді. Түріктер құрған мемлекеттер көптеп саналды. Олардың бәрін тізбелеп жату біздің жоспарымызға кірмейді.
Жаңа уақыт кезеңінде еуропалық елдер дамудың өркениетті жолына түсіп, алғы шепке шықты. Ал, түркі халықтары керісінше, құлдырай бастады. «Түрік» этнонимі көптеген халықтардың өмірі мен тарих ғылымында өзіндік берік позицияға ие болды. Расын айтқанда, әлемде 48 түркі халқы бар. Әлем халықтарының бұған қызғанышпен қарауы – заңды құбылыс. Халықаралық тарихи сахнаға түркі халықтары екі атаумен, яғни тұрандықтар және түркілер болып шыққаны санасы сергек адамға айдан анық. Олардың алғашқысы ежелден-ақ пайда болған еді. Енді бізге ежелгі Тұранның аумағын ашық көрсетуге тура келеді. Біздің зерттеулеріміз көрсеткендей, ондай 3 үлкен аймақ бар. Олар – Волга-Орал, Сібір және Орта Азия аймақтары.
Біздіңше, Тұран атауы Волга-Орал өңірінде пайда болды. Бірқатар ғалымдар ол еуропалықтардың бастапқы отаны болғандығын айтады. Олар мұнда Мұз және Мұз дәуірінен кейінгі кезеңдерде өмір сүрген. Ресейлік белгілі ғалым С.В.Трусов генетиктер үндіеуропалықтардың екі туыстық белгісі болғаны анықталғандығын хабарлайды. Өйткені, R1a және R1b гаплотоптарын жеткізушілер екені көрінеді. Бұл бұдан 10-15 мың жыл бұрын болған секілді. Біріншісі, скифтердің, сарматтардың, галлдардың, үнділердің, ирандықтардың, гректер мен славяндардың генетикалық негізін құрды. Екіншісі, герман тайпалары мен массагеттердің, британдықтар мен иберлердің және түріктердің арғы аталарының гаплотоптарын құрды. С.В.Трусов осындай мәліметтерді ұсынды (Terra incognita) Ғұндардың (хондардың) тарихы ежелгі Русьтегі Дуло әулеті арқылы белгілі. Волга-Орал аймағында ежелгі тұрандықтардың өмір сүргендігі туралы деректер жеткілікті. Біріншіден, генетиктер мен археологтар бұдан бұрынырақ тұрандықтардың (түркілердің) алғашында үндіеуропалықтар болғандығын дәлелдеп шықты. Монғолоидтармен қан араласу кейінірек болған.
«Тұран» атауын Еділдегі Булгарияның тарихшылары кеңінен пайдаланады. Мәселен, Бахши Иманның «Джагфар тарихы» атты кітабында төмендегідей хабар келтіріледі: «Осыдан 15 мың жыл бұрын Идель-булгарлар Волга-Оралда өздерінің Идель мемлекетін құрып, сонымен қатар оны Тұран деп атаған». Бұл атау өте ежелгі матриархат кезеңдері билік құрып тұрған шақтарға жататыны рас. Сол кезде махаббат құдайы есебінде Тұранды төбеге көтеріп, әспеттеген. Бахши Иманның сол кітабында мынадай жолдар кездеседі: «Эрги немесе Чакчак аңызға айналған патшайым, олар Тұранның көмегімен «Тұран патшылығын (әйелдер патшалығы)» құруға әрекет еткен, яғни Джама патшалығына дейін». Ал, Джам-Иджи Имэн әулетінен шыққан, Идельдің бірінші булгарлық патшасы атанады. Идель – түрікше «жеті тайпа», яғни «жеті ел» дегенді білдіреді. Тұран – аңызға айналған алыпбике (матриархат дәуірі). Айтқандай, ғұндардың ұлы билеушісі Баламердің зайыбының есімі осылай аталған. Ол Тұрандот ертегісіндегі кейіпкердің қызметін атқарғандай әсер қалдырады.
Еділдегі Булгарияның орта ғасырдағы тарихшысы Ғази-Барадж өзінің «Ғази-Барадж тарихы» атты еңбегінде Тұран туралы жан-жақты мәліметтер қалдырған. Ол былай деп жазады: «Баламер ханның батысқа қарай сапар жасауы азық-түліктің жетіспеуінен болды. Ол өзінің Идельдегі немесе Ескі Тұрандағы мемлекеттерінің ставкасын тастап, сол жаққа баруына тура келді…». Сонымен, сол кезеңдердің ықпалымен «Ескі Тұран» атауы тілдік қолданысқа енді.
Ғази-Барадж Самар өзені мен Самар тауларында Тұранның орныққанын атап өтеді. Ол сондай-ақ, тұрандықтардың тілі туралы да әңгімелейді. Булгарлық тарихшы былай деп жазады: «Қамандықтар оны булгарлық түркілер десе, ал түрікмендер «тұран-теле» деп атаған.
Киев қаласында өмір сүріп «Шаң қызы дастаны» атты кітапта (882 жыл) булгарлық ақын әрі сол кітаптың авторы Микаэль Башту Ибн-Шамс-Тебир қызықты тарихи мәліметтерді қалдырған. Ол Тұран мемлекеті мен оның даңқты билеушісі Аламир туралы хабарлайды. Автор тұрандықтар жөнінде жылы лебіз білдірген.
Чуваштар Еділдегі болгарлардың ұрпақтары ретінде саналады. Олар өздерінің ата-бабаларының рухани мұраларын сақтап қалған. Мәселен, Чувашияда төмендегідей топонимдер мен гидронимдер: Моргаушск ауданындағы Тұран өзені, Ядринск ауданындағы Тұран биіктігі, Моргаушск ауданындағы Тұрай селосы (академик М.Н.Юхманың мәліметі) кездеседі.
Өткен кезеңдер адамдардың есімдерін де ұмытпауға елді талпындырады. М.Н.Юхманың «Чуваштық есімдер» (Чебоксары, 2008 жыл) атты кітабында Тұран, Тұраней, Тұрас және Тұранби деген ерлер мен әйел есімдері (академиктің мәліметінен сөзбе-сөз) аталып өтеді.
Біздің заманымызға дейінгі ІV-ІІІ мыңжылдықтарда Еділ-Орал аймағынан тұрандықтар Оңтүстік Сібірге қарай қоныс аударса, сол жақтан Месопатамияға қарай көш түзеген. Бұл деректерді ортағасырлық булгарлық тарихшылар және қазіргі заманғы ғалымдар жан-жақты келтіріп отыр.
Сібірде өздерін хондар, хундар, сюндар, үйсіндер деп атап тұрған кезде олар жергілікті тұрғындармен некелескен. Осында еуропалық тұрандықтарға моңғолдық мінез-құлықтар мен дәстүрлерді біртіндеп сіңіре бастады. Ал, Оңтүстік Сібірде тұрандықтар өздерінің бұрынғы тілін, діни сенімін, әдет-ғұрып және дәстүрлерін сақтап қалды. Рас, бұған жергілікті халықтардың мәдениеті айтарлықтай ықпал етті. Соның нәтижесінде өзіндік тамаша мәдениет қалыптасып, тұрандық рухани орта жаңа арнаға түскенін жасырудың реті жоқ. Ендігі кезекте тұрандықтардың тілін үйсін-ғұндық деп анағұрлым нақты атаудың сәті келді. Бұл – түркі тілінің ең ежелгісі.
Тұрандықтар өздерінің ежелгі отанындағы атауларды көзінің қарашығындай сақтады. Жақсыбай Әмірсейітұлы өзінің жазған шежіресінде осындай тоқтамға келген. Оның айтуынша, «Тұран елі – түркі халқы, қауымдаса өмір сүрген». Біздіңше, бұл автор Сібірдегі Тұран туралы мәлімет берген секілді. Осындай ойға келуімізге Ж.Әмірсейітұлы жазған шежіресінде ол Минусинск котловинасының жанынан орын тепкен ежелгі Абакан мемлекеті жөніндегі мәліметті жазады.
Тұран атауы Сібірдегі топонимдер мен гидронимдерде берік позицияға ие. Атап айтқанда, Краснояр өлкесіндегі Краснотуранск ауданының Краснотуранск қаласы, Тувадағы Пий-Хемск ауданындағы Турань қаласы, Тувадағы Тұран-Уюк котловинасы, Буратиядағы Тункинск ауданының Тұран селосы сөзімізге жарқын дәлел. Бұл аумақтардың барлығы да Сібірге қарайды. Рас, тұрандықтардың өмір сүрген аумағы ұлан-ғайыр. Сібір мен Моңғолияны 2-Тұран немесе сібірлік Тұран деп атауға әбден болады. Қазіргі таңда ежелгі тұрандықтардың ұрпақтары сібірлік халықтардың бірқатары, яғни олардың хакастар, тувалықтар, алтайлықтар, шорлар, тофалар, якуттар, сібірлік татарлар, тағы басқалар екені даусыз. Енисей өзенінің бассейнінде тұран атты руы өмір сүреді. Олар туралы және өзге де түркі рулары мен тайпалары жөнінде Шәкәрім Құдайбердіұлы өзінің «Түркілердің, қырғыздардың, қазақтардың, хандық әулеттердің шежіресі» атты кітабында «Енисейлік түркілер» бөлімінде мәліметтер келтіреді.
Тұрандықтардың көші-қоны сондай-ақ, Орта Азияға қарай да жүзеге асты. Олар 1-Тұран (Еділ-Орал), 2-Тұран (Сібірлік Тұран) отырықшылары болатын. Соның арқасында мұнда (Орта Азиялық Тұран) 3-Тұран құрылды. Оның аумағы Каспий теңізінен Жоңғар Алатауына, Дешті Қыпшақтан Тәжікстанның шекарасына дейін созылып жатыр. Тұранның аумағы Иранның жерлерімен тығыз орналасқан десек қателеспейміз.
Жазба деректерде тұрандықтар туралы «Авестада» және ортағасырлық әдебиеттерде «тур» сөзі алғаш рет жазылды. Олар Орта Азия аймақтарының тарихи өңірлеріне қоныс тепті. Ал парсылық автор Фирдоуси өзінің өлмес туындысы, яғни «Шахнаме» поэмасында ол жерлерді түркілердің өмір сүрген аймағы деп жазып қалдырды.
Орта Азияда тұрандықтардың географиялық атаулары берік орын алды. Мысалы, Бахши Иман «Джагфар» кітабында былай деп хабарлайды: «Провинцияның батыс жағында Уруг-төбе ерекше орын алған. Ол батыс пен солтүстікте Жайықпен (Оралмен) шекаралас, Шығыста – Уруғтау (Моғолжар), ал оңтүстікте – Джурджанмен (Хорезммен, Туран (Арал) теңізбен және Мәнқышлақпен)». Сонымен, географиялық жағынан ауқымды Арал теңізі де тұрандық болып аталған. Сондықтан да, ауқымды көршілес аумақтың «Тұрандық жазық» деп аталуы бекер емес. Бұл заңды сәйкестік десек те жарасады.
Микаэль Башту Ибн-Шамс Тебир өзінің «Шаң қызы дастаны» шығармасында былай деп жазады:
Құдай сүйген,
Тұран облысының
Жетісу деген жеріне
Бір кездері ат басын бұрдым.
Жетісудың Түркі қағанатының аумағы болғаны баршаға мәлім. «Джагфар тарихы» кітабында кездесетін «Ортағасырлық булгарлардың географиялық қысқаша сөздігіндегі атаулар мен терминдер» жөнінде төмендегідей мәлімет келтіріледі: «Тұран мемлекеті (Тұран жұрты) – түркі қағанатының VІ-VІІІ ғасырлардағы булгарлық атауы». Қаһарлы әмірші Темірлан өзін Қарсақбай жазуында: «Тұранның сұлтаны» десе, ал маңғыт әулетінен шыққан бұқаралық әмірлер өздерін «Түркістандық Тұран заманының падишахтарымыз» деп санаған.
Біз көрсеткен атаулардан өзге тарихтың ежелгі тұстары да бар. Олар Волга-Орал Тұраннан, Сібір Тұраннан және Орта Азиялық Тұраннан тысқары жерлерде орын алған. Мысалы, Олжас Сүлейменов өзінің «Хат тілі» («Язык письма») атты кітабында ежелгі этрускілер түркілермен этникалық байланыста болғандығын баяндайды. Мұндай мәлімет те шындыққа саяды. Оларда Тұран деген махаббат құдайы болған. Оны Идель-Тұранның тұрғындары күнделік тұрмыстарына енгізген. Кейінірек ежелгі римдіктер «тур» атауын жиірек пайдаланды. Бұл сөзді олар этрускілерден қабылдаған секілді. Айтпақшы, ежелгі римдіктердің сөздік қорында, сондай-ақ, ежелгі гректердің де сөз қолданыстарында түркілік леп (лебіз) кездесетіні жасырын емес. Түркілік сөздер сонымен бірге Шумердің сөздік қорында да орын алған. Бұлардың қатарына аспан құдайы Дингирді (Тәңірі), су құдайы Наммуды (түркілік тіл бойынша – ылғал), егістік құдайы Ашынан (түркіше астық), тағы басқаларды тізбелесек те жарасады. Бұл сөздерді Еділ-Идельден Месопотамияға тұрандық тормэндер енгізгені айдан анық.
Испания да «тур» атауын қолдануда шет қалған жоқ. Солардың қатарына турдетандықтарды, турдуларды, астурлар ежелгі тайпаларын және Турия өзенін жатқызуға болады.
Мұсылман тарихшыларының бірқатары Белуджистандағы таулық жерлерді Тұран деп еске салуды ұмытпаған. Мұндай мысалдар көптеп саналады.
Бүгінде «Тұран» атауы кеңінен тараған. Солардың қатарында көптеген елдердің тұрғындары мен мекеме, кәсіпорын, клубтар осы атауға ие. Өткен кезеңдерді қазіргі заманауи шақтар кеңістігі шақырады. Қорытындылай келгенде, «Тұран» атауы және Тұранның халқы – сан мыңжылдық тарихтың шынайы дәлелі, көрінісі дер едік. Тұрандықтардың болашағы жарқын да кемел екендігі даусыз.
Әбдіқадыр ДӘУІТБЕКОВ,
М.Әуезов атындағы ОҚУ ғылыми қызметкері, Чувашия Ғалымдар Академиясының академигі, Ресей және Чувашия Жазушылар одағының мүшесі
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
