Алаш қайраткері Смағұл Сәдуақасов «…Бар қазақ Сарыарқаға жиналса, қазақ елі енді жарты ғасырдан соң Жапониямен теңдессе, осы қазақтың байтақ даласында шаһарлар орнаса, зауыт-фабрикалар салынса…» деп бүкіл арман-тілегін ақ қағаз бетіне түсірген болатын. Қазақ баласының осы сатыларға тек білім мен күш-жігер салу арқылы жететінін данышпандықпен саралап өткен.
1939 жылы 15 маусымда КСРО Түрлі-түсті металлургия халықтық комитетінің №301 бұйрығымен Жосалы авто жөндеу шеберханасы негізінде тау бұрғылау құрылғылары Жосалы механикалық зауыты деп қайта құрылды. Облыстағы бұрынғы өндіріс ошақтарының бірі болған Жосалы механикалық зауыты құрылысы 1930 жылдардан бастау алған. Сол жылдарда Орталық Қазақстанда Қарсақпай мен Жезқазған кен орындарын игеру кең көлемде өрістетіліп, өндіріс мыс рудаларын теміржолға тасымалдауға арналған құрамында негізінен «АМР» маркалы 350 автомашинасы бар автобаза ұйымдастырылады. Автобаза 1939 жылы «Қарағанды-Жезқазған» теміржолы пайдалануға берілгенге дейін негізгі тасымалдаушы мекеме болған. Сол жылы бұрынғы автобазаның жөндеу шеберханалары базасында Түрлі-түсті металлургия комиссариатына қарасты механикалық зауыт құрылды. Алғашқы кезде кадр мәселесінде қиындықтар туындап, мамандарды қайта даярлау талап етілді.
Зауыт Қармақшы ауданы, Жосалы станциясында орналасқан. Алғашқы жылдары зауытта кәсіптік білім бағдарын нығайту мақсатында 100 адамды қамтитын ФЗУ ашылып, 30 токарьды оқытып шығарған. 1940 жылдың 1-тоқсанынан бастап, К-300, К-500 бұрғылау станоктарын өндіре бастады. «Түрлі-түсті металлургия бақылау» тресі комиссиясының 1939 жылдың қорытындысымен зауыт жұмысына «қанағаттанарлық» деген баға берілген.
Өндірістік мақсаты машина жасау саласына, металл өңдеу кәсіпорнына негізделген. Алғаш ашылған жылдары өндірістік, көмекші бағыт бойынша 2 цех жұмыс жасаған. Олар өндірістік, металл құю, механикалық және де токарь-фрезарлық, слесарь-құрастырушы, темір ұстаханасы секілді бөлімдерден тұрған. Көмекші бағыты бойынша электростанция, бу қазандығы, коммуналдық шаруашылық бөлімі жұмыс істейді. Шығаратын негізгі өнімі – 1940 жылдың III-IV тоқсанында толық игерілген КА-300 бұрғылау қондырғылары, КА-300, КА-500 атты бұрғылау қондырғыларының қосалқы бөлшектерін, осы қондырғылардың құрал-жабдықтары мен керек-жарақтарын, пеш плиталарын, генератор өндірген. 1941 жылы 30 стахановшы, 30 екпінді жұмыс істеді. Стахановшылар қатарында жергілікті жердің жұмысшылары болды.
1940 жылы зауыт автомашина жөндейтін арнайы станок құрылғылармен жабдықталған еді. «Маэр-Шмит» атты тегістегіш, токарьлық станоктар болғандықтан, «Аралгосрыбтрест» қыста балық таситын көліктерін жөндеуге көмек сұраған. 1939 жылдың қазан айынан зауыт шойын құюды толықтай игерген. 1941 жылы Қазақстан большевиктер партиясы Орталық комитетінің хатшысы Абабков пен зауыт басшысы Голиков кездесіп, зауыт аумағына 500 станок қабылдауға, 1000 кбт электр энергиясын жүргізуге келісілді. Эвакуацияланған зауыттарды қабылдауға келісім білдірген хат облыстық мемлекеттік архивтің қоғамдық-саяси тарихы бойынша филиалы қорында сақтаулы.
1942 жылғы КСРО Қорғаныс комитетінің қаулысымен соғыс үшін 82 миллиметрлік миналар шығара бастады, майданға оқ-дәрі дайындады. Жұмысшылар социалистік жарыстарға қатысып, еңбек озаттары қатары көбейді. Зауыт басшылары жайлы мәлімет облыстық партия комитетінің жеке іс құжаттарында жазулы тұр. Л.Штыков 1939-1940, В.Голиков 1940-1942, И.Хромых 1942-1944, И.Кузьмин 1951-1952, П.Бородай 1952-1953, В.Шматов 1953-1961, А.Пушкарь 1961-1967, М.Кобышев 1967-1976, Ә.Көсепов 1976-1987, А.Қанатбаев 1987-1992, Б.Нақыпов 1996-1999 жылдары басқарған.
«Эмальштамп» эмаль-штамп (мөртабан) зауыты Орынбор теміржолының бойындағы Жосалы теміржолына орналасқан. Зауытта 4 эвакуацияланған кәсіпорын біріккен. Олар – Харьков эмальзауыты, Мәскеу штамптық-механикалық зауыты, Харьков шамдарды қалпына келтіру фабрикасы, Харьков майлау фабрикасы (апатқа қарсы, қақтан тазарту құралы). 1941 жылы қараша айынан бастап аталған кәсіпорындардың құрылғылары мен зауыт жұмысшылары Жосалы станциясына жеткізіліп, бір басшылыққа бағынады. Алғаш эвакуацияланған өнеркәсіптердің негізгі құрал-жабдықтары Жосалы станциясы депосының бөлімшелеріне келіп орналастырылады. Қажетті үй-жай сыйымдылығы 9000 шаршы метр болған. Бірақ ғимарат арнайы салынбағандықтан жұмыста қиындықтар туындаған. Өндірген құралдар орналасқан депо бөлімшесінде жолдар басқармасына қарасты паровоздарды жуу және жөндеу бөлімі жұмыс істеп тұрады. Вагондарды жуу кезінде ғимаратта бу пайда болып, эмальмен қапталған құралдар тоттанып, 300 дана құрылғы қайта жөндеуге жіберілген. Зауыт Жосалыға 1941 жылдың 28 қарашасында толық көшіп келгенін айғақтайтын құжат архив қорында. Зауыт құрамындағы Харьков эмаль зауыт құрал-жабдықтары – қайшы-пресс, түрлі станоктар, электрлі-балқыту аппараты (6-8 квт) болды. Эвакуацияға дейін бұл өндірісте яғни, Харьков эмаль зауытында 92 адам, Мәскеу штамп механикалық зауытында 88 адам, Харьков фабрикасында 47, Харьков майлау фабрикасында 4 адам қызмет еткен. Зауыт-фабрикалармен бірге келген жұмысшылар Жосалы станциясы теміржол бойындағы үйлерге орналастырылған. Эвакуациядан соң зауыт 130 адамды жұмыспен қамтып, жұмысшы 98, инженер-техник жұмысшы 18, қызметкер 10, МОП 4 адамнан құрайтын үлкен өндіріс орнына айналған. Тұрғылықты халықты да жұмыспен қамтып, социалистік жарыстарда жоғары нәтиже көрсеткенін архив деректерінен біліп отырмыз.
1941 жылдың 19-29 қазаны аралығында Архангельск халықтық жол комитеті орынбасарының өкімі негізінде Мәскеуден «Реммашпуть» зауыты эвакуацияланған. Бірінші эшелоны 57 дана станокпен бірге 1941 жылдың 26 қарашасында Жосалы станциясына келді. Облыстық партия комитетінің қорындағы 1942 жылғы 19 наурыздағы мәліметтерде де Жосалы темір жолына орналасқан эвакуациядағы «Эмальштамп» эмаль-мөртабан зауыты туралы мәлімет жеткілікті. 1953 жылғы мәліметтер бойынша эвакуацияланған түрлі ұлт өкілдері жұмыс істеген. Орыстар, қазақтар, шешендер, гректер, т.б. басқа ұлт өкілдері цехтарда қызмет атқарған.
Жосалы механикалық зауыты бастауыш партия ұйымының құжаттарындағы мәлімет бойынша 1978 жылдың қорытындысымен Қазақстан Коммунистік партиясы облыстық комитетінің естелік дипломымен, облыстық атқару комитетінің, Қазақстан Лениншіл Жастар Одағы облыстық комитетінің дипломдарымен марапатталған. 1978 жылдың қараша айында «Ауыспалы Қызыл Ту» жеңіп алған.
1980 жылдары тұрғындарды сумен, жылумен, газбен қамтамасыз етіп отырған. Сумен жабдықтау құрылысын 1980 жылы ПМК-1602 «Кзыл-Ордасельстрой» тресімен бірлесіп орындаған. Өндірген ФКО фильтрін (сүзгіш) әлемнің 9 мемлекеті патенттеген. Соның ішінде АҚШ-пен, Германиямен тығыз байланыс орнатқан бірден-бір қуатты өндіріс орны. Елімізге экономикалық пайда әкелген, Одақ бойынша танымал зауытқа айналған. 1985 жылы ФКО типтегі сүзгіштің барлық түрі бойынша мемлекеттік аттестациялық комиссияның шешімімен «Сапа белгісі» жоғары санатын иемденді. Цех жұмысшылары арасынан Ж.Қауымбаева, Х.Әбілханов, А.Жолдасбаева, Д.Несіпбаев, А.Алпанов, Р.Әлімбаева, Х.Тұрбаев секілді озаттар қатары көбейіп отырған.
1989 жылдың 3 шілдесінде Жосалы механикалық зауыттың бастауыш партия ұйымының жиналыс хаттамасында Жосалы автобазасының алғашқы басшыларының бірі, жүргізушілердің кәсіподақ комитетінің төрағасы болған, Ұлы Отан соғысының ардагері Басқынбай Қайырбековтың есімін қыстақ көшелеріне беру туралы айтылған. 1990 жылдары КО-206А қар тиегіш машинасын жасап шығаруды жоспарлаған. Зауыттың құрылуы, тіпті ұзақ жылдар халыққа қызмет етуі, Ұлы Отан соғысы жылдарында Одақ бойынша күшті өндіріс орнына айналуы – облыс тарихының бір парағы.
1992 жылы 5 наурызда Басқынбай Қайырбековтің атына көше беру туралы Қармақшы ауданы әкімінің шешімі шыққан. Облыстық мемлекеттік архивінде 1993 жылы мемлекеттік мүлік жөніндегі аумақтық комитетінің Жосалы механикалық зауытын «Жайлау» мемлекеттік акционерлік компаниясының құрамындағы акционерлік қоғамға айналдыру туралы шешімі сақтаулы. Механикалық зауыт әр кезеңнің ағымына қарай тіршілік-тынысын өзгертіп отырған.
Облыстық әділет департаментінің 2004 жылдың 21 сәуіріндегі бұйрығымен «Жосалы механикалық зауыты» ашық акционерлік қоғамы таратылған.
Жосалы механикалық зауыты жайлы кейбір мәліметтер облыстық мемлекеттік архивінен, Қармақшы аудандық филиал қорларынан, сурет құжаттар Қармақшы аудандық тарихи-өлкетану музейінен жинақталды.
Бүкілодақтық маңызы жоғары, соғыс уақытында арнайы тапсырмамен оқ-дәрілер, миналар жасап, сызба арқылы соғысқа қажетті қару-жарақтардың бөлшектерін жасаған, шойын құюмен, тіпті елді мекендерге электростанциялар жүргізу, соғыс уақытында эвакуацияланған ыдыс-аяқ шығаратын цехы бар «Эмальштамп» зауытымен қосылып, тәуелсіздік алған жылдарда да өнеркәсіпті дамытқан бірден-бір мықты зауыттың тарихын жастардың санасында жаңғырту, еліміздің тарихын терең зерделеуге бағытталады.
Дана ҚАЛТАЕВА,
облыстық мемлекеттік архиві қоғамдық-саяси тарихы бойынша филиалының бөлім басшысы.
облыстық мемлекеттік архиві қоғамдық-саяси тарихы бойынша филиалының бөлім басшысы.
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
