«…Әлдеқашан бел асып кеткен керуеннің айдаладағы жұртына кешігіп жеткен жүргінші сөніп қалған от орнынан болмашы жылтыраған бір қызғылт шоқ тауып ап, оны демімен үрлеп тұтатпақ болды десек, романға материал жинаған менің хәлім де дәл сол әрекет сияқты еді. Мен қарт адамдардың көмескі жадында ұмыт болып қалған көп нәрселерді қайта ойлатып, айтқызып алдым. Алпыстағы Әйгерімнің әжімді бетіне қарап, оның бір кезде Абайды тұтқындаған жас шырайлы ғажап сұлу жүзін «қалпына келтіруім» де әлгідей еді» деген екен «Абай жолындай» әлемдік деңгейдегі ұлы шығарманың авторы, заңғар жазушы Мұхтар Әуезов.
Иә, биыл дүниеге келгеніне 175 толып отырған қазақ халқының ұлы ақыны, ағартушы Абай Құнанбайұлының екі бөлек дәуірдің ортасында өткен өмірі мен шығармашылығын терең тануға, танып қана қоймай, бойымызға тұтынуға мемлекеттік деңгейде көңіл бөлініп отыр. Бұл орайда ақынның сол бір қайшылыққа толы кезеңнің жүгін көтеріп тұрған адами құндылықтар хақында жазған өлеңдері мен қара сөздерінің дәл бүгінгі күні де өзекті болып тұрғаны таңғалдырады әрі ойландырады…
Ұлы ақынның туған топырағы – Семей елінен Сыр өңіріне келген Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-өлкетану және әдеби мемориалдық қорық-музейінің көрмесі өтеді деген хабарды естіген соң осынау ерекше құнды рухани дүниелерді көзбен көріп, ұлылықтың ұшқынын көңілмен түйсінуге асықтық. «Абай – дана, Абай – дара қазақта» тақырыбындағы көрмеде ақын өмірінен сыр шертетін қолжазбалар, кітаптар, тұрмыстық бұйымдар қойылған. Екі ғасырдың жүгін арқалаған жәдігерлердің әрқайсысына қараған сайын бізге жеткен баға жетпес құндылық – «Абай жолынан» оқып-білгеніңді айғақтай түсіп, тұңғиығына еріксіз тартып әкетеді.
Дәлме-дәл дерек бойынша қазақтың ұлы ақыны, қазақ жазба әдебиеті және әдеби тілінің негізін қалаушы, ойшыл, аудармашы, сазгер Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы 1845 жылдың 23 тамыз (ескі жыл санау бойынша 10 тамыз) күні Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданы Шыңғыс тауының бөктеріндегі Сырт Қасқабұлақ елді мекенінде өмірге келген.
Алғашқы көрген жәдігеріміз – 1933 жылы М.Әуезовтің басшылығымен Қызылорда қаласында жарыққа шыққан ақынның кітаптары. Бұл кітаптарда ақынның бұған дейін Орынбор, Қазан қалаларында басылған шығармалары жаңартылған. Әлбетте, бұдан сол кезеңнің өзінде Абай шығармашылығына деген сұраныстың жоғары екенін аңғарамыз. Иә, сол отыз-қырық жастың арасында дүниетанымы бөлек ақын өзінің адамгершілік, гуманистік, қоғамдық, эстетикалық бағыттағы ізденістерін әлем ойшылдарының танымымен ұластырып, жалпы адамзаттық идеяларға жол таба білген. Халық даналығының күллі қадір-қасиетін бойына сіңіре отырып, қазақ поэзиясын жаңа биікке алып шықты.
Ауыл молдасынан қаріп таныған Абайдың алғырлығы мен ақылдылығын ерте таныған әкесі Құнанбай, он жасқа толғанда Семей қаласындағы Ахмет Риза медресесіне оқуға береді. Абай медреседе 1855-1859 жылдар аралығында оқиды. Медреседе діни пәндермен қатар Шығыс ақындарының шығармалары оқытылатын. Абай мұсылманша оқумен шектелмей, тіл үйрену мақсатымен «Приходская школаға» түсіп, 4 ай оқиды. Алайда әкесі Абайды оқудан ертерек шығарып алып, ел билеу жұмысына баулиды.
Медреседе білім алып жүргенде Шығыс әдебиетіне көңілі ауған Абай араб, парсы тілдерін жетік меңгеріп алады. Ақындыққа құштарлығы артып, өлең жазуға бет бұрады. Сол Шығыс әдебиетіндегі көркем туындылар негізінде «Ескендір», «Масғұт», «Әзім әңгімесі» дастандарын жазып шығады.
Ал небәрі отыз жасында орыс әдебиетінің көрнекті ақын-жазушылары А.Пушкин, М.Лермонтов, Л.Толстой, Н.Некрасов, Салтыков-Щедрин, Тургенев, И.Крылов шығармаларын және көрнекті сыншы-ғалымдар В.Белинский, В.Добролюбов, Н.Чернышевский еңбектерін оқып, озық ой-пікірлерімен танысады. Лермонтов аудармалары арқылы туған халқын Гете, Гейне, Байрон, Шиллер сынды әлем әдебиеті классиктерінің шығармаларымен таныстырады. Осы еңбектері жайлы айтқан Абайдың: «Отыздың ішінен бастап Еуропа оқымыстыларының көп кітаптарын оқып, қырыққа таман келген уақытта дүниенің асты-үстіне шығып үлгеріп, күншығысым-күнбатыс, күнбатысым-күншығыс болып кетті» деген сөзінен ақынның ішкі толқынысын танимыз, яғни, жан дүниесінде жаңаша ой-толғамдар түзіліп, нақты көзқарасы қалыптасқанын байқаймыз.
Абай 40 жасынан бастап ақындыққа біржола бет бұрады. Өлеңдері ел ішіне ауызша және қолжазба түрінде тарайды. Ақынның тұңғыш өлеңдер жинағы өзі қайтыс болғаннан кейін інісі Кәкітай, баласы Тұрағұлдың қамқорлығымен 1909 жылы Санкт-Петербургтегі Бораганскийдің баспаханасында басылып шыққан. «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұлының өлеңі». Бастырған: Кәкітай, Тұрағұл Құнанбайұлдары» деген тақырыппен Санкт-Петербург қаласында жарық көріп, барлық данасы Семейге Кәкітайдың атына жіберіледі. Осы жинақта Абайдың тұңғыш өмірбаяны беріледі. Сондай-ақ бұл жинаққа ақынның 145 өлеңі мен 2 поэмасы енгізіліп, фотосуреті берілген. Абай өлеңдері 1909 жылдан бастап өзге тілдерге аударыла бастайды. Бүгінгі таңда ақынның 1922 жылы Ташкент және Қазан қалаларында шыққан өлеңдер жинағы, 1934, 1939, 1948, 1945, 1954, 1957 жылдары жарық көрген шығармалар жинақтары бар.
Көрмеде Абайдың күмістелген ері мен кісе белдігі өзгеше әсер сыйлайды. Он бес жасында отау иесі атанып, жиырмаға жетпей-ақ қатал мінезді, талапшыл әкенің қасында жүріп, ел ішіндегі дау-дамайды шешуге атсалысқан ақылды Абайдың, Тоғжандай сұлуға ғашық болып, қосыла алмай шерменде күйге түскен бозбала Абайдың, одан соң кемелденіп, толысқан ел ағасы Абайдың, қазақ сөз өнеріне құнды қолтаңбасын қалдырып, әлем әдебиетіне қалам тартқан ғұлама Абайдың келбеті көз алдыңнан көлбеп өтеді. Абайдың шәкірті Әлмағанбеттің музейге табыстаған домбырасы, ақынның өзі ұстаған, музейге де өз қолымен табыстаған аса таяғы, ас ішкен ағаш табағы да ерекше құнды жәдігерлер.
Айталық, ақынның ер-тұрманын, кісе белдіген көргенде мына эпизод еріксіз көз алдыңа келеді: «… Ербол ат ауыстырып мінсе де, Күреңтөбелдің екпіні әлі басым. Күн еңкейіп келген кезде Ордадан бұлар шықты. Жолаушылар алдынан қатқыл жел соғып, күн күркіреп, недәуір қалың жауын келе жатыр еді. Осыны аңғарған соң, Абай «өз байланбай елге жетіп көрейік» деп, жүрісті тағы қатайта түсті. Күреңтөбелдің сар желісі бар еді. Омыраудан соққан салқын жел Күреңнің белін көтеріп, желігін арттыра түсті» Иә, осы сапарында Абай жан дертіне айналған сүйген сұлуы Тоғжанның дәл өзіндей Шүкіман-Әйгерімге кездескен еді…
Абай ақын тоғызқұмалақ ойынын жақсы көрген екен. Сондай-ақ, жылдам ойлап, есептеу қызметін дамытатын осы ойынды балаларына үйреткен дейді. Ақынның өзі ұстаған осы тоғызқұмалақ тақтасы да көзге ерекше ыстық.
Абай есімімен тығыз байланысты киелі орындардың бірі – Жидебай. Көрмеде осынау киелі мекен жайлы кеңірек біле түстік.
Жидебай қорық-алқабы Семей қаласынан 178 шақырым жерде, Абай ауданында орналасқан екен. Оңтүстігінде – Шыңғыс, Батысынан – Қыдыр жоталары мен Шұнай, солтүстігінен Өртең, оған жалғас шығысынан Орда, алыстан Архат тау сілемдері көзге шалынатын көрікті мекен. Шығыстан Қарауыл өзені бойлай келіп, мал жайылатын көгалды қорық алқабы болған. Өскенбай, Құнанбай әулеттері қоныстанғанға дейін бұл араны Жидебай есімді кісі мекендегендіктен, солай аталып қалған. Бұл мекенді Құнанбай әулеті 1840 жылдан қоныс қылған, Оспан отау көтергенде, қыстауды еншісіне қалдырып, Ақшоқы бауырына қоныс аударады. Ал 1894 жылдан қорық және қыстау-үйді Абай қоныс еткен. Ақынның шығармашылығы ерекше қарқын алған кезі осы уақыт болған деседі.
Жүрегімнің түбіне
терең бойла,
Мен бір жұмбақ адаммын,
оны да ойла.
Соқтықпалы, соқпақсыз
жерде өстім,
Мыңмен жалғыз алыстым,
кінә қойма, – дейді ақын.
Иә, Абайдың өмірін толық білу алдымен ақынды тудырған дәуір, тарихи орта, сол замандағы саяси-әкімшілік құрылыммен танысуға жетелейді. Көрмедегі тарихи құжаттар, құнды деректер мен фотосуреттер Абай өмір сүрген заман тынысымен таныстырады.
Абайдың балалық шағы ХІХ ғасырдың екінші жартысында өтті. Бұл кезде патшалық отарлау саясаты қарқынды жүріп жатты. Қазақ елін отарлау ең алдымен ежелден қалыптасқан билеу жүйесіне реформа жасаудан басталады. Архив деректеріне сүйенсек, ақынның 19 жылға жуық ел билеу жұмысымен айналысқаны белгілі. Оның ішінде 12 жыл болыс-управитель болса, алты жыл шартты би болып сайланады. Абайдың болыстық қызметіне қатысты деректің бірі – 1875 жылы Қоңыр-Көкше болысы жайында облыстық санақ мекемесіне берген есебінің көшірмесі. Есепте болыстықтағы адамдардың, малдың, қыстаулардың саны толық көрсетіледі.
Ал 1878 жылы Семей қаласында халықтың тұрмыс-салтын, шаруашылық жағдайын, табиғатын зерттейтін ғылыми орталық – Санақ комитеті құрылады. Оның жанынан 1883 жылы өлкетану музейі мен орталық кітапхана ашылады. Е.Михаэлистің ұсынысымен, Абай 1886 жылы Санақ комитетіне толық мүше болып сайланады. Сонымен бірге, 1883-1884 жылдары Абайды, балалары Ақылбай мен Мағауияны «Елге бастауыш білім беру қоғамына» мүше етіп қабылдайды. Көрме экспозициясында осы аталған Санақ комитетінің 1899 жылғы есебі, Бастауыш білім беру қоғамы мүшелерінің жарнасы көрсетілген құжат қойылған.
«Құнанбайдың кім болғанын білмесек, Абайдың кім болғанын білу де қиын, бұлар – заманның туындысы» деген екен М.Әуезов.
Санкт-Петербург, Мәскеу, Омбы архивтерінен табылған Тобықты елінің жай-күйі баяндалатын құжаттарда Құнанбайға қатысты біршама деректер кездеседі. Осы деректерге сүйене отырып, Құнанбайдың ел билеу жұмысымен толық танысуға болады. Мысалы, Құнанбай Өскенбайұлы 1804 жылы туған. 1831 жылы Тобықты еліне старшина, 1844 жылы Күшік-Тобықтыға болыс-управитель, 1849-1852 жылдары Қарқаралы округіне аға сұлтан билік жұмыстарын атқарады. 1846 жылы Кенесары көтерілісі кезінде, елдің бірлігін сақтап отырғандығы үшін хорунжий, офицер шені берілген.
Құнанбай 70 жасында мұсылмандық парызын өтеу мақсатымен Меккеге қажылық сапар шегеді. Сол сапарында да қажылыққа барған қазақтар жататын қонақ үй (тәкие) салуға басшылық жасайды. Өмірінің соңғы жылдарын Құнанбай тұрмыс мәс-елелерінен бойын аулақ ұстап, оңаша өткізеді. 1886 жылы 82 жасында қайтыс болады.
Көрмеде Абайдың әжесі кемеңгер Зере әжеміз жайлы, ақынның анасы, ақылды, парасатты Ұлжан ана жайлы, олардың шыққан тегі туралы деректер бар. Жалпы Өскенбайдан тараған ұрпақтың шежіресі де сақталған.
Ғазиза ӘБІЛДА.
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
