Ел тарихын зерделеген жан ашаршылық, жазықсыз қудалау, жазалауды солақай саясаттың кесірі екенін анық аңғарады. Әсіресе, ХХ ғасырдың 20-50 жылдарындағы саяси қуғын-сүргін ең қасіретті кезең болып есептеледі. Тәуелсіздік таңы атқаннан кейін нәубет құрбандарын есте сақтау бағытында біршама жұмыс қолға алынды. Тарихты қайта парақтау нәтижесінде көптеген тарихи құжат-факт ғылыми айналымға ене бастады.
1993 жылы 14 сәуірде Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау» туралы Заң қабылдады. Мақсат – қуғын-сүргін құрбандарына қатысты әдiлеттiлiктi қалпына келтiру, солақай саясаттың оларға тигізген моральдық-материалдық залалын өтеудi қамтамасыз ету. 1996 жылы 30 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Президенті-Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың «1997 жылды жалпыұлттық келісім және саяси репрессия құрбандарын есте сақтау жылы деп жариялау туралы» Жарлығының шығуы аталған тақырыптың қоғам өміріндегі өзектілігін анықтап берді.
2020 жылғы 24 қарашада саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия құру туралы Президент Жарлығы шықты. Мемлекеттік хатшы Қ.Көшербаевтың төрағалығымен Нұр-Сұлтан қаласында мемлекеттік комиссияның бірінші отырысы өтті. Осы ретте, Қызылорда облысы әкімінің 2021 жылғы 21 қаңтардағы №362 қаулысымен өңірлік комиссия да жұмысын бастады.
1937-1950 жылдар аралығындағы саяси репрессияларды архив деректері арқылы анықтаудың маңызы зор. Деректерді анықтау, сонымен қатар жариялау, талдау тарихи үдерістің шынайы зерттеу негізін қалыптастырады. Қазіргі күні облыстық мемлекеттік архив қорын айқындау жұмысы жүргізілуде. Облыстық прокуратура мен сот қорынан қуғын-сүргінге ұшыраған қазақ зиялылары туралы құжат кездеседі. Өкінішке қарай, архивте толық мәлімет сақталмаған. Мемлекет және қоғам қайраткерлерінің қызметіне, оларды ақтау кезіндегі отбасылық хат алмасу құжаттары азды-көпті сақтаулы. Зобалаң зардабын тартқандардың лагерьде 5, 10 жыл жаза өтеп келгесін жоғары органдарға өздерін ақтауды сұрап жазған хаттары да бар.
1937-1938 жылдары «троцкийшіл-бухариншіл сатқындар мен герман-жапон шпиондарына қарсы күрес» деген желеумен Қазақстанның көптеген партия-кеңес, комсомол, кәсіподақ қайраткеріне, ақын-жазушысына, сонымен қатар қарапайым жұмысшы-шаруаларға әртүрлі айып тағылып, қуғын-сүргінге ұшырады немесе атылды. Ол кезде төрелік айту билігі қандықол «үштіктің» басқаруы арқылы жүргізілді.
Архив қорындағы облыстық прокуратура құжаттарында 1937-1938 жылдары негізсіз айыпталып, 1956 жылы ақталған азаматтардың істері кездеседі. Соның ішінде үш азаматқа «алашордалықтармен байланысы бар, контревалюциялық ұйымның мүшесі және жапон шпионы» деген кінә тағылған. Олар – Шиелі ауданының тумасы, сауатты азамат Қалжан Қоңыратбаев, Қармақшы аудандық мал азығын дайындау мекемесінің меңгерушісі қызметін атқарған Мырзақұл Шахаров, Арал пароходшылығы бастығының көмекшісі қызметін атқарған Цой Шен Хак.
Қалжан Қоңыратбаев – атақты ғалымдар Әуелбек және Әлібек Қоңыратбаевтардың бауыры. Кеңес органдары бұл әулеттен үш адамды қудалады. Алаш ардақтыларын ашық қолдап, үн қосқан Көлжан (құжатта осылай) Қоңыратбаев 1877 жылы Шиелі ауданының Қызылту колхозында дүниеге келген, сауатты. НКВД-ның үштігі «1937 жылы Оңтүстік Қазақстан облысында көктемгі егіс жұмыстарына зиянын тигізді» деп, алашорданың «Ақжол» газетінің таралуына көмектескені, алашордалықтардың мақалалары мен әндерін насихаттағаны, Сұлтанбек Қожановпен тікелей байланыста болғаны үшін айыптаған. «Ұлтшыл-алашордалық» деп атаған. Асыл азамат концлагерьде 10 жыл жазасын өтеді. Негізсіз айыпталғаны дәлелденіп, 1956 жылы ақталды.
Ал Мырзақұл Шахаровтың ісінде Кеңес Үкіметіне қастық жасау әрекетімен астыртын контреволюциялық ұйым мүшесі болғаны, колхозшыларды қыс мезгілінде елді мекеннен тыс жерде канал қазуға мәжбүрлегені, 1936 жылы ерте көктемде тоң жерге дәнді дақыл еккізіп, соның кесірінен астық түсімі төмендегені келтірілген. Бұлардың негізсіз екені анықталғанмен, кейінгі тағдыры белгісіз.
НКВД-ның ерекше үштігінің шешімі Цой Шен Хактың өмірін де ойрандады. Ол 1900 жылы Примор облысы Посъет ауданы Янгиха ауылында дүниеге келген. Тұтқындалғанға дейін Арал пароходшылығы бастығының көмекшісі болған. 1922 жылы Читадағы жапон консулы Сотоның тапсырмасымен Ленинградтағы әскери училищеге шпиондық әрекетпен кіріп, сол оқу орнын бітіріп шыққаны келтірілген. Сонда оқып жүргенде Амурдағы әскери теңіз флотында қызмет істеп жүріп, құпия мәліметтерді жапон консулдығына хабарлап отырғаны үшін айыпталған. Бірақ тұтқындалушының күштеп мойындағанынан басқа ешқандай дерек көздері табылмаған.
«Халық жауларын» анықтау бағытында жоспарлы жұмыс жүргізілген. Сол кездердегі қатыгез саясаттан олардың өздері ғана емес, жақындары да жапа шекті. Архивте нақақтан-нақақ ұзақ мерзімге бас бостандығынан айырылған азаматтардың жанайқайы, Отан, халық алдындағы адалдығын дәделдей алмай, сотталғаннан кейін 1956-1957 жылдары КСРО-ның бас прокурорына өздерін ақтауды сұрап жазған өтініштері сақтаулы.
Мысалы, Қызылорда қаласында тұрған Дохненко Геннадий Петрович өтінішінде өзін 1948 жылы 20 қазанда Қазақ КСР-ы Қызылорда облысының жергілікті қауіпсіздік басқармасы органдары тұтқындағанын жазыпты. Облыстық сот 1949 жылы 3(6) қаңтарда РКФСР Қылмыстық кодексінің 58-бабының 10-тармағы бойынша 10 жылға еңбек түзету лагеріне жіберген. Одан бөлек, 5 жыл мерзімге сайлау құқығынан шеттетіледі. Алдымен Ақтөбе қаласының Алға қыстағында, кейін Қиыр Шығыстың «Советская Гавань» қаласындағы лагерьде, Хабаровск өлкесінің Ванико портында жазасын өтеген.
1954 жылғы 10 тамыздағы Хабаровск өлкелік сотының тұрақты сессиясының анықтауы бойынша 1954 жылы 25 тамызда мерзімінен бұрын босатылып, Қызылорда қаласына оралған. Айтуынша, іс «халық көсеміне жала жапты» деген айып және қарамағындағы жұмысшының жалған құпия өсегі негізінде қозғалған. «Мен тұтқындалғаннан кейін МГБ тергеу органдарымен маған 58 баптың 7, 10, 11-тармақтар бойынша жала жабылып, олардың екеуі (7, 11-тармақтар) қылмыстық құрамы жоқтығына байланысты алынып тасталды. 58-баптың 10-тармағы бойынша тағылған айыппен мен өзімді кінәлі деп санамаймын. Өмірімдегі бүкіл еңбек жолымда өзімнің Отаным үшін адал еңбек еттім. Кеңес үкіметіне қарсы ешқандай үгіт-насихат жұмыстарын жүргізген емеспін. Менің ісімді қайта қарауды және ақтауды өтінемін», – делінген 1956 жылы 14 қазанда жолданған хатта.
Аралдық Кузнецов Александр Федоровичтің өтініші де осыған ұқсас. Балық шаруашылығында табысты еңбек еткен оны 1937 жылы 22 сәуірде Арал аудандық НКВД бөлімінің уәкілі тұтқындап, 10 күннен кейін Ақтөбе облысының НКВД облыстық бөліміне жіберген. «Маған «Аралгосрыбтрест» мекемесіндегі контрреволюциялық, зиянкес диверсиялық ұйымның мүшесі» деген айып тағылды. Мұндай ұйым туралы ешқандай түсінігім болмағандықтан мен жала жабу сипатындағы құжаттарға қол қоюдан бас тарттым. Тергеу мерзімі біржақты және әділетсіздікпен 8 ай уақытқа созылды. Әділетсіз айыптауларға қарсылық білдіре отырып, маған екі рет аштық жариялауға тура келді, бірақ бұл менің тергеу ісімді сәл ғана баяулатты», – делінген онда.
1937 жылы 10 желтоқсанда басқа да сотталғандармен бірге оны Ақтөбеден Углич қаласына жөнелтті. НКВД үштігі 1937 жылы 17 желтоқсанда РСФСР Қылмыстық кодексінің 58-бабының 7, 9, 10, 11-тармақтарына сәйкес сырттай 10 жылға соттаған. Кейін қалыпты өмірге қайта оралғанмен себепсіз кінәлау өміріне көлеңкесін түсірді. «Мұны мен 6 жасар ұлымнан жасыруға мәжбүрмін. Мен өзімді кінәсіз санаймын және санап келемін. Мен ешқашан ешқандай ұйымға мүше болған емеспін және үкіметке қарсы шыққаным жоқ. Бұлай жасауға менің отансүйгіштігім, ұлы Отаныма деген сүйіспеншілігім, ар-намысым жібермейді», – делінген хатта.
Жоғарыдағы өтініштерден азаматтардың сол замандағы озбыр саясаттың аяусыз қорлығына ұшырағанын көреміз. Ұлты мен діні, тілі мен діліне қарамастан, мыңдаған адам тоталитарлық жүйенің диірменіне түсіп, өзгеше ойлағаны үшін бекер сотталып, туған жерінен аяусыз айдалып, түрмелерде көз жұмды. Біз ұсынған фактілер зұлмат тарихтың сарғайған парақтарынан сыр шертеді.
Жазықсыз жапа шеккендердің рухына тағзым ету, қилы кезеңді ұмытпау, тәуелсіздікті баянды етуге ұмтылу – бүгінгі ұрпақтың парызы. Мемлекет басшысы атап өткендей, біз осылайша кемел келешекке жол ашамыз. Сонда ғана еліміз түлейді, ұлтымыз рухани тұрғыда жаңғырады.
Жанат АЛТЫНБАЕВА,
облыстық мемлекеттік
архив басшысының
орынбасары
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
