Көптен бері жүздеспеген жолдасымды көшеде көріп қалдым. Жетектеген баласы бар екен. Аман-саулық сұрасып, қауқылдасып алдық. Қарап тұрмайтын қашанғы әдетіммен:
– Немерең бе? – дедім сосын баласына назар аударып.
– Немерем, қыздан туған, – деді ол.
– Е-е, дұрыс, жиен десей, – деп мен оны сәл түзеттім.
– Неге жиен, немерем. Осы қазақтың алалайтыны жаман, орыстар қыздың да, ұлдың да баласын «внук» дейді. Біз ғой.., – деп жолдасымның сол жерде өкпесі қара қазандай болсын…
Бұрын мән бермеген екенмін, осы мазмұндағы әңгімеге енді жиі жолығатын болдым. «Қызыңның баласы жиен болады» деймін деп тіпті жақын досымның тоңтеріс болғанын қайтейін.
«Бәрін айт та, бірін айт» дәл осы адасқан атауды басқа емес, тіл жанашыры болып есептелетін мәдениет саласының өкілдерінен естігенімде былайғы жұртқа өкпелеп жүргенімді артық санадым. Тіпті «Хабар» арнасы түсірген «Шашу» көпсериялы фильмі мен «7-ші арнаның» «Ата-ана, бала-шаға» телехикаясынан да қыздың баласының «немере» деп айтылатынын байқауыңызға болады. Сонда, «жиен» сөзінің астарында қандай бөтендік бар? Әңгімені осыған бұрайық, ал. Ол үшін оның орнын «немере» атауының ауыстыра алмайтынын айтып өтейік.
Немере – ататек құрамындағы туыстық атау.
Ата, әке, бала, немере, шөбере, шөпшек, немене, бұл – жеті атаның сатылы буыны. «Жеті атасын білген ұл, жеті жұрттың қамын жер…» дейді қазақ. Ал, «жиен» атауы бұл жүйеге кірмейді. Жиен – қыздың баласы болғандықтан, оның жеті ата буыны бөлек. Оны қанша жерден «немере» десең де, бола алмайды. Былайша айтқанда, мектеп оқушыларына келіп: «Құрметті Отан соғысының ардагерлері, мен сіздердің жаңа мұғалімдеріңіз боламын» деген сияқты күлкілі әрі бейпіл сөз болып шығады. Жеті атадан кейінгі туыстықты – жүрежат, туажат, жұрағат, жатжұрағат, жегжат, жамағайын деп атайды. Бұларды да ауыстыра алмайсыз.
Ал, жиен жайына келсек, бұрынғылар «жиен» сөзінен қашпаған. «Қыздан туғанның қиығы жоқ» деп жиенді жақсы көрген. «Қиық» деген арабтың «һикд» (қиқ) сөзінен алынған, аудармасында «кек», «дұшпандық» дегенді білдіреді-міс. Яғни, қыздан туғанның кегі, дұшпандығы жоқ, ол – нағашының ең жақыны. «Жиенді ұрғанның қолы қалтырайды» деген сөзді де қазекең айтып отыр. Осы сөздерден құрмет те, жақындық та көзге ұрып тұрған жоқ па? Ендеше, қазақтың салтында да, сөзінде де «жиен» атауынан ат-тонымызды ала қашардай не бар?
Институтта жүргенімізде марқұм Медеуәлі ағайымыз: «Ғасырлардан жеткен қазақтың туыстық атауларын, тұрақты тіркестерін бұзып айту – аталарымыздың алдында жасаған қылмыспен тең» деуші еді. Демек, «маған ұнайды, ұнамайды» деп әркім қалауына қарай өзгерте беретін қазақтың сөзі, оның ішінде атаулы сөздері, тұрақты тіркестері ешкімнің ақшаға сатып алған мүлкі емес. Менің ұстазым айтқандай, аталарымыздың алдында қылмысты болудан қорқайық, қазақтың әрбір сөзін көзіміздің қарашығындай сақтайық.
Әсіресе, сіз бен біз, қадірменді мәдениет өкілдері, әншілер, киногерлер, тіл мамандары!
Дүйсенбек АЯШҰЛЫ.
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
