Сөйлеу тілінің ойға оралымды, айтуға ықшам болуы шұбарланбауына, әсіресе, сырттан енген сөздердің түсініктілігіне байланысты. Осыған орай, аударма жасау, қазақ тілі әліпбиін кириллицадан латын графикасына көшіру бағытындағы жұмыстармен хабардар ету үшін «Аударма мәселелері» атты облыстық семинар өтті. Ішкі саясат басқармасы мен «Туған жер» қоғамдық қозғалысы ұйымдастырған жиынға тілге жауапты мамандар, филолог-ғалым, оқытушылар қатысты.
Бүгінде елімізде әліпби ауыстыру мәселесі жан-жақты талқылаудан өтіп, айтуға да, жазуға да ыңғайлы, ықшам нұсқасы сарапталуда. Бұл мәселенің өзектілігі, әліпби ауыстыру тек әріпті өзгерту емес, әліпбиге реформа жасау керектігін де білдіреді. Жиында Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің профессоры, филология ғылымдарының кандидаты Аман Абасилов тілдің қолдануға ыңғайлылығын арттыру үшін тіл заңдылығын сақтау қажет екенін айтты.
– Қазақ халқы осы кезге дейін бірнеше жазу жүйесінен өтті. Бір кездерде руна, араб, Ахмет Байтұрсыновтың төте жазуы, латын графикасын қолдансақ, 1940 жылдан бастап кирилл әліпбиі енгізілді. Соңғы графика кириллициға көшкеннен кейін қазақ әліпбиі даму заңдылығынан айырылып, «жүрісінен жаңылды». Себебі, «өзге тілден сөз ауысса, оның ішінде орыс тілінен сөз енсе, түбір нұсқасы сақталсын» деген ереже қазақ әліпбиіндегі әріптердің санын көбейтіп, тілімізге жат, кірме сөздер ене бастады. Әлемде халықтар арасында сөздердің ауысып отыруы заңдылық. Бірақ, ағылшындар «француздың сөзін алдық, оны қалай жазамыз» деп француз дыбысын алмайды, орыстар «қытай сөзі тілге енді, оны қалай айтамыз» деп әліпбиіне иероглиф енгізбейді. Ал біз орыс тілінің сөзімен бірге, дыбысын да қолданысқа енгіздік. Айталық, орыстың циркуль сөзін пайдалану үшін «түбір нұсқасы сақталсын» деген ережеге сай, ц әрпі мен жіңішкелік белгісін қоса алдық. Сондықтан бүгінде пайдаланып жүрген әліпбидегі әріптер саны 42-ге жетті. Өзге тілден сөз алып, тілдегі үндестік заңын, сөз алу тәсілін бұздық. Қазақ бұрын басқа тілден сөз алса, өз тіліне орай икемдеп айтатын. Айталық, самоварь – самаурын, ботинка – бәтеңке, кровать – кереует, Москва – Мәскеу, Евразия – Еуразия болып қалыптасқан еді. Соңғы жылдары тіл шұбарланып, тәуелсіздік алғаннан кейін ғалымдар «орыстанып» кеткен сөздерді аудара бастады. Бірақ, әр ғалым өздігінше, әртүрлі нұсқа ұсынғандықтан көптеген сөз жалпыхалыққа түсінікті, сіңісті болып кете алмады. Айталық, әлдебір ғалымның аударуымен циркульді «шеңбер сызғыш» деп айту, «универсальный магазиннің» баламасымен «орталық әмбебап дүкеннен киім сатып алдым» деу мүмкін емес қой. Сондықтан, әліпби ауыстырудың негізгі мәселесі – тілімізге енген жат дыбыстардан арылу, қазақ тілінің өз заңдылығына сай сөйлеу, – дейді ол.
Аман Мәделханұлының айтуынша, басқа тілден енген дыбыстарды пайдаланбай-ақ, қазақ тілінің заңдылығына сәйкес, кірме сөздерді қолдануға болады. Мәселен, Фатиманың – Патыма, философияның – пәлсапа деп айтылғаны секілді. Бұл ойдың түйіні белгілі, кірме сөзге түрлі аударма жасап қиындатпай, қазақ тілінің төл әріптерін қолдану, сөз айтуда Ахмет Байтұрсынов атап көрсеткен қазақ тіліндегі 28 дыбысқа ғана сүйену қажет.
Жиында «Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» тақырыбында баяндама оқыған облыстық тілдерді оқыту орталығының директоры Нұрсәуле Мусаева гуманитарлық ғылымдар бойынша 100 кітапты аудару ісі басталып, бүгінде 18 оқулық оқырманға ұсынылғанын атап өтті. Әлемге белгілі кітаптарды түпнұсқадан аудару кәсіби аудармашыларға мол тәжірибе жинақтауға мүмкіндік берді. Әсіресе, халықаралық, ғылыми терминдердің бір ізге түсуіне жол ашты. Сондай-ақ, семинарда «Аудиовизуалды полисемантикалық аударма стратегиялары» тақырыбында Қорқыт ата атындағы ҚМУ-дың оқытушысы Сәуле Жарбулова, «Сөйлеу мәдениеті және аударма» тақырыбында облыстық тілдерді дамыту орталығының оқытушысы Баян Байділдаева баяндама жасады. Жиын соңында қатысушылар аударма мәселесі мен латын әліпбиіне қатысты ой-пікірлерін білдіріп, аударма саласын жетілдіру бағытында ұсыныстар айтты.
Айдана ЖҰМАДИНОВА,
«Сыр бойы».
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
