Жазушы-драматург, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, «Құрмет», «Парасат» ордендерінің иегері, Шиелі ауданының Құрметті азаматы Сұлтанәлі Балғабаев өзіміздің Сыр өңірі, Мұстафа Шоқай ауылының тумасы.
Ол қазақ драматургиясына «Қыз жиырмаға толғанда», «Ең әдемі келіншек», «Біз де ғашық болғанбыз», «Әйелдер әлемі немесе ең жақсы еркек», «Ғашықсыз ғасыр», «Тойдан қайтқан қазақтар» «Сағыныш пен елес», «Өтірік айтпайтын адам», «Қызылорданың қыздары», «Жымбала, Мико және қасқыр», «Енелер мен келіндер», «Мәңгілік өмір – махаббат», «Бағаналы батыр Тауасар» пьесаларымен танымал. Бұл шығармалары еліміздегі қазақ театрларында сан рет сахналанған. Сондай-ақ орыс, ұйғыр және көршілес елдердегі өзбек, қырғыз, қарақалпақ театрларында да көрерменмен жүздескен. Кейінгі жылдары қаламгер «Сағындым сені», «Қыл үстіндегі ғұмыр», «Құдағилар хикаясы» және басқа да драмалық шығармалар жазған. Бұл пьесалары кезінде «Ең әдемі келіншек», «Біз де ғашық болғанбыз» деген атпен екі рет жеке жинақ болып жарық көрген.
С.Балғабаев «Тұңғыш», «Жұлдызың жансын!», «Алтын сағым», «Құм мен қызғалдақ», «Шөл», «Дала мен дария», «Сыр мен Сарысу», «Ғажайып көктем», «Қазақтың қызыл кітабы» және орыс тілде жарық көрген «Красная гармонь» атты прозалық кітаптардың авторы. Бұл кітаптағы повестер мен әңгімелер кейін қаламгердің мемлекеттік тапсырыспен жарық көрген «Сыр мен Сарысу», «Алтын сағым», «Ауыл мен Алматы» атты үш томдық таңдамалы жинағына енген. Үш томдық жинақтағы шығармалардың бәрі қаламгердің туып-өскен жері Сыр бойы мен Сарысу бойындағы сан қырлы тағдыры бар кейіпкерлердің тыныс-тіршілігін көрсетуге арналған.
Жазушы жиырма жылдан бері Т.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық Өнер академиясында ұстаз, кинотеледраматургия мамандығы бойынша курс жетекшісі, профессор.
Қаламгер жақында ғана Қызылорданың 100 жылдық мерекесіне арнайы шақыртумен келіп қатысқан. Міне, осы тарихи маңызды мерекелер тоғысында жазушы ағамызбен сұхбаттасудың сәті түскен еді. – Сәлеметсіз бе, Сұлтанәлі аға! Сіз қазақ әдебиетіне жазушы, драматург ретінде танылдыңыз. Жалпы драма жанрының өзгешелігі неде?
– Драма – кез келген халықтың ұлт болып қалыптасуына ерекше әсер ететін өнердің ерекше түрі, оның тарихы мыңдаған жылдың аржағындағы рим, грек заманынан басталады. Бұл жанрдың қасиеті сол, ұлтты тікелей қалыптастыруға әсер ететін күші бар. Мен 80-жылдардан бастап Алматыдағы қазіргі Ғ.Мүсірепов атындағы театрда әдебиет бөлімінің меңгерушісі болып жұмыс істедім. Қиын кез болатын. Халық өз ана тілінен безініп, мәселенің шиеленісіп тұрған шағы еді. Мысалы, Алматыда бір-екі ғана қазақ мектебі болды.
Осы кезеңде еліміздегі қазақ театрлары ұлт болып аман қалуымызға үлкен әсер етті. Олай дейтінім, гастрольдік сапармен елді аралаған уақытымызда халықтың театрға деген ынтасы ерекше болды. Мысалы, кітап оқығанда, кино көргенде адамның алған әсері байқала бермейді. Ал театрда басқаша, спектакльде халық сахнада болып жатқан оқиғаны тура шын өмірдегідей қабылдайтын. Оған бір мысал айтайын, бір күні біздің театр менің «Ең әдемі келіншек» дейтін пьесамды гастрольдік сапармен бір алыс ауылға апарып көрсетеді. Спектакльдегі отбасында тұрақсыз жағымсыз бір рөлді Тұрсын дейтін актер орындайтын. Содан спектакль біткесін екі-үш әйел актерлердің бөлмесіне кіріп келіп, әлгі Тұрсынға «Әй, сен, қандай нашар жігітсің, отбасыңда тұрақсыз болып, қайдағы жеңіл жүрісті біреуге неге қырындайсың?» деп жан-жағынан жабыла кетіпті. Ал Тұрсын болса «Ау, ағайын, бұл менің пьесадағы кейіпкерім ғой, мен соның рөлін орындадым. Ал шынайы өмірде өз отбасым, заңды некедегі әйелім, үш-төрт балам бар» деп шыр-пыр болып әрең құтылыпты, яғни ол кезде көрермен театрдағы спектакльдерді шынайы өмірде болып жатқандай қабылдап, ерекше тебіреніспен көретін.
Иә, адам баласы жақсылықты қабылдап, жамандықтан қалай безіну керек, осыған келгенде, театр – үлкен тәрбие ошағы.
– Шығармашылық адамы ретінде қазір сізді қандай тақырып толғандырады?
– Жалпы, өткенмен салыстырып қарасақ, бүгінде елдің жағдайы жақсы. Тамағымыз тоқ, көйлегіміз көк. Адам баласы үшін материалдық қажеттіліктің бәрі қолжетімді. Алайда ащы шындықты айтар болсақ, дәл осы күні қазақ халқының моральдық бұзылуы өмірі болмаған деңгейге жетті. Айтуға адамның аузы бармайтын сұмдық жағдайлар орын алып жатыр. Неге бұлай? Адамның бір-біріне деген мейірімі азайып, керісінше, озбырлық, қатыгездік белең алып барады. Мені осы мәселе қатты алаңдатады.
«Қазақ ондай болған, мұндай болған» деп жалған мақтангершілікке салынып, жағдайды жасырып, жабудың қажеті жоқ. Қайта театр болсын, кино болсын, теріс жолға түсіп бара жатқан жұрттың бетін бері бұрып, жылылыққа жетелеп, адалдық, адамгершілік қасиетін оятуға күш салуы керек. Әсіресе, театрлар қоғамдағы моральдық мәселелерді қозғап, осы тақырыптарға көбірек барғаны жөн.
Қазақты әу бастан тәрбиелеген ауыз әдебиеті, жыр-дастаны, ән-күйі. Айталық, қазір әлем сахнасын жаулаған қазақтың қаршадай ұлы Димаштың талантын, өнерін көргенде кеудемізді мақтаныш кернеп, марқайып қаламыз. Әсіресе, оның халықшыл, отаншыл сезімін көргенде, еріксіз көзге жас келеді. Әншілігін былай қойғанда, ол әлемді қазақ тілінде сөйлетті. Қазақтың қара домбырасын дүниежүзіне әйгілеп, Әнұранымызды шырқап, әлемдік аренада ел мәртебесін аспандатып жүр. Өнерге шын берілген адам осылай, оның қадір-қасиетін қоса алып жүруі керек.
– Драма басқа жанрларға қарағанда, күрделірек секілді көрінеді. Сондықтан бұл жанрға қалам тартып жүргендер көп емес шығар?
– Орынды сұрақ қойып отырсың. Дегенмен драмаға қалам тартып жүргендер қазір аз деп айта алмаймыз. Керісінше, бұл жанрға кездейсоқ келушілер көбейіп тұр. Мен бірнеше жылдан бері ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің жанындағы Театр істері жөніндегі көркемдік кеңестің мүшесімін. Осы тұрғыдан айтқанда, кеңестің қарауына ұсынылатын пьесалардың дені талап деңгейіне сай келмейді. Тек диалогты құрастырып драма жазам деу үлкен қателік. Ең бастысы, шығармада шындық болуы шарт. Онда қозғалған тақырып көріп отырған әрбір адамға әсер етіп, ой салуы керек. Театр осы уақыттың өзекті тақырыбын көтеріп, халықты толқытып, толғандыра білуі керек.
Тарихи тақырыптағы драмалар көбейді. Алайда бұл тақырыпты кітаптан оқуға, кинодан көруге болады ғой. Елдің алдына шығып, ұзын-сонар шежірені айтудың қажеті бар ма? Өзім солай ойлаймын. Тағы бір мәселе, қазір әзіл-сықақ театрлары баршылық, бірақ репертуарлары өте жұтаң. Бізге жеңіл-желпі күлкі керек емес, әзілдің ар жағында астарлы ой айтылуы тиіс. Әрбір қойылымның адам жанын тәрбиелейтін тобықтай түйіні болуы шарт.
1986 жылғы Желтоқсан оқиғасынан кейінгі кезеңде Ғ.Мүсірепов атындағы балалар мен жастар театрында Шерхан Мұртазаның «Сталинге хат» пьесасы қойылды. Онда 30-жылдардағы ашаршылық көрсетілетін, яғни бұл жағдай қазақ халқының жақында ғана басынан өткерген Желтоқсан оқиғасына өте жақын, ұқсас еді. Соған орай бұл спектакльге көрерменнің ықыласы ерекше болды, әр қойылымға халық қаптап келіп, сыймағандары театрдың есігін сындырып кете жаздайтын. Бүгінгі театрлар да елдің жүрегіндегі осындай тақырыптарды қозғай білсе дейміз.
Сөз реті келгенде айта кетейік, кез келген қаламгер жақсы драматург болып қалыптасуы үшін ең алдымен режиссермен шығармашылық байланыста тығыз жұмыс істей білуі керек. Бұл өз басымнан өткен жағдай. Шынымды айтсам, отыз жастан асқанша пьеса жазып, драматург боламын деп мүлде ойлаған жоқ едім. Бұған дейін негізінен проза жазумен айналыстым. Сөйтіп жүргенде бір күні ғайыптан тайып жастар театрынан Төлен Әбдіковтің «Біз үшеу едік» дейтін пьесасы бойынша сахналанған спектакльді көрдім. Бұл қойылым маған ерекше әсер етті, сөйтіп «мен де неге осындай пьеса жазбаймын» деген қиялға берілдім. Бірақ драматургия жанрындағы шығарманы қалай жазуға болатынын білмейтін едім. Содан жарты жылдан астам уақыт кітапханаларға барып орысша, қазақша пьесаларды үзбей оқумен болдым. Содан біртіндеп қиялдағы оқиғаны драмаға айналдырып, қағазға қалай түсіруге болатынын ептеп түсіне бастадым. Сөйтіп өмірімде бірінші рет «Қыз жиырмаға толғанда» деген пьеса жазып, сол кездегі Мәдениет министрлігінің репертуарлық-редакциялық коллегиясына өткіздім. Шынымды айтсам, ол кезде бұл пьесамды біреу керек етеді, сахнаға шығарады деген үміт те, ой да қаперіме кірмеген. Бірақ бұл шығармамды күтпеген жерден сол кездегі Ғ.Мүсірепов атындағы жастар театрының көркемдік жетекшісі әрі директоры, Қазақстанның Халық артисі Райымбек Сейтметов театр репертуартына қабылдады. Оған ілесе өзім де көп ұзамай осы театрға жұмысқа келдім. Сондықтан драматург ретіндегі ең бірінші ұстазым Райымбек Сейтметов деп есептеймін. Осыған орай бұл театрдан ұзақ жылдан бері шығармашылық байланысымды үзген емеспін. Осы жастар театрында ұзын саны сегіз-тоғыздай пьесам жарық көрді.
Бұл саладағы екінші бір ұстазым осы Қызылордадағы Нартай Бекежанов атындағы театрдың ұзақ жыл бас режиссері, көркемдік жетекшісі болған Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Хұсейін Әмір-Темір. Соған орай бұл театрда да бірнеше пьесам сәтті сахналанды.
Қазіргі атақты режиссерлердің бірі – шығармашылық жолын осы Қызылорда театрында бастаған Әубәкір Рахимов. Ол кейінгі ұзақ жылдарда Алматыдағы М.Әуезов атындағы театрда жұмыс істейді. Біраз жыл шығармашылық тығыз байланыста болып, нәтижесінде еліміздің ең атақты театрында «Сағыныш пен елес», «Ғашықсыз ғасыр», «Тойдан қайтқан қазақтар» атты пьесаларым сахналанды. Өз ойымша драматург пен режиссер тығыз байланыста жұмыс істей білсе, жақсы жетістіктерге жетуге болады.
Бүгінгідей әңгімеде театрлардың жұмысы жөнінде де бір-екі ауыз сөз айта кеткеніміз жөн. Бұрын театрлар жаз бойы гастрольге шығып, елді аралайтын. Байқасаңыз, қазіргі театрлар гастрольге шыға бермейді, көрермен бар ма, жоқ па, оған да аса мән бермейді. Тек жоспарға сай бөлінген қаржыға бірнеше қойылымды сахналап шықса болды. Сосын толып жатқан фестиваль. Оған қарсылығым жоқ. Мысалы жақында ғана осы Н.Бекежанов атындағы театр халықаралық фестивальде бас жүлдені жеңіп алды. Оған бәріміз де қуаныштымыз. Бірақ театрдың ең басты міндеті фестивальге қатысу, бәйге алу емес, керісінше, өмірге ықпал ету, қоғамның, тіршіліктің өзекті тақырыбын көтеру, сол арқылы адам жанын тәрбиелеу. Халықты барынша қызықтырып, әр қойылымға көптеп тарту. Соған орай билетті мүмкін болғанша, қымбатқа өткізіп, белгілі бір мөлшерде нақты қаржы да табу. Дүниежүзіндегі өркениетті елдердің бәрінде театрлар осылай жұмыс істейді. Оларға нақты қатаң талап қойылады. Мысалы, Алматыға Ресейдің Мәскеу мен басқа қалаларынан түрлі орыс театрлары гастрольдік сапармен жиі келіп тұрады. Міне, осы театрлардың кез келгенінің билеттері он мың теңгеден басталып, елу мың, кейде одан да қымбат болады. Бірақ билеттің құнының осынша қымбаттығына қарамастан алматылықтар ол қойылымдарға таласып-тармасып, қаптап барып жатады. Ал біздің өзіміздің театрларымызда билет құны көп жағдайда бір мың, асып кетсе екі мың теңге көлемінде. Соның өзіне халық бара бермейді. Неге бармайды? Мәселе осында. Ақшасы жоқтан емес, қызығушылығы жоқ. Сондықтан театрларға ізденіс керек. Тек Үкіметтің ақшасын игеріп, фестивальден фестивальге жүру дұрыс емес. Үкіметтен қанша қаражат алса, соның қайтарымы болуы тиіс. Мұны айтып отырған себебім, өнердің құнын түсірмеу керек. Өнердің қай түрі болсын, лайықты бағалануы тиіс. Қазір кейбір театрларды ұстап тұрған директор да, режиссер де емес, ел жағалап, мектептер мен түрлі оқу орындарының табалдырығын тоздырып, көрерменді ұйымдастырып әкелетін администраторлар болып тұрғанын жасырмаған жөн.
Көрнекті жазушы Ғабит Мүсірепов айтқандай, «Театр – хас сұлудың көз жасындай мөлдір өнер». Сол себепті драматургия саласын кім көрінген ермек қылмай, бұл салаға терең біліммен, табиғи талантпен келуі керек.
– Қызылорда қаласының еліміздің астанасы болғанына жүз жыл. Осы кезеңде ұлтымызға «Қазақ» атының қайтарылуы ел тарихындағы ерекше маңызды оқиға. Осы туралы айтсаңыз.
– Иә, шынында ел тарихындағы ең бір саяси мәні жоғары оқиға. Осыған орай Қызылордада екі күнге созылған үлкен мерекелік іс-шараның өткені баршаға мәлім. Мен де бұл іс-шараға ресми шақыру алып, екі күнге созылған мерекені басынан аяғына дейін тамашаладым. Барынша сәтті өтті. Келген қонақтардың бәрі түн ұйқысын төрт бөліп жүріп ұйымдастырған азаматтарға риза болды. Біз алыста жүрсек те, туған жеріміз – Сыр бойының әрқашан да осындай табыстарға жетіп, биік белестерден көріне беруіне тілектеспіз.
Осы орайда айта кетейін, қайсыбір жылдары Қызылорда қаласының атын өзгерту туралы әңгіме қозғалды. Мен бұған түбегейлі қарсымын. Неге? Өйткені мемлекет тарихында Қызылорда 1925-1929 жылдары Қазақ АКСР-нің астанасы болды. Сол 1925 жылы Қазақ АКСР кеңестерінің V съезінде осыған дейін «киргиз» аталып келген ұлтымызға «Қазақ» атауы қайтарылды. Ұлт руханияты осы жерден бастау алды десек қателеспейміз. Әдебиет, мәдениет, оқу-ағартушылық сала өркендеді.
Алашқа жан-тәнімен қызмет етіп, қазақ руханиятын қалыптастырған Міржақып Дулатов, Сәкен Сейфуллин, Ахмет Байтұрсынов, Сұлтанбек Қожанов, Темірбек Жүргенов сынды азаматтардың Қызылордада ізі қалды.
Қазақтың тұңғыш кәсіби театры да осында шаңырақ көтерді.Театрдың қалыптасуына Серке Қожамқұлов, Қалибек Қуанышбаев, Қапан Бадыров, Құрманбек Жандарбеков секілді қазақ өнерінің тарландары еңбек сіңірген. Бұл күнде Сыр өнерінің қарашаңырағына айналып отырған Н.Бекежанов атындағы облыстық драма театрдың негізі қаланды.
Қызылордада Жастар театры шаңырақ көтеріп, бүгінде шығармашылығымен танылып келеді. Осыдан бірнеше жыл бұрын осы театрға арнап «Қызылорданың қыздары» деген пьеса жаздым. Ол пьеса театрдың алғашқы қойылымдарының бірі болды. Режиссері әрі көркемдік жетекшісі Оңталап Нұрмаханов. Жастар өмірінен сыр шертетін қызықты қойылымды көрермен жылы қабылдады. Қазір де байқап жүрмін, Жастар театрының репертуары жақсы, келешегінен көп үміт күтуге болады.
Сосын менің шығармашылық жолды таңдауыма «Сыр бойы» (бұрынғы «Ленин жолы») басылымының әсері өте үлкен болды. Сол уақыттағы Қазақстан Жазушылар одағының Қызылордадағы өкілі Асқар Тоқмағамбетовтің жұмыс кабинеті осы «Ленин жолы» газетінінің ғимаратында еді, Қомшабай Сүйеніш сынды белгілі ақындар да осы газетте қызмет ететін. Мектеп бітіретін жылы алғашқы жазған-сызған өлеңдерімді алып Асқар Тоқмағамбетовке келдім. Ол кісі асықпай қарап алды да, Қомшабай ағамызды шақырып, өлеңдерімді газетке беруді тапсырды. Осылайша айтулы ақындардың қолдауы шығармашылығыма жол ашып берді. Соған қатысты мына бір оқиғаны айтып берейін.
Бала күнімнен бастап ақын-жазушы болуды армандадым. Бірақ бұл саланы жақсы игеру үшін сол кездегі Қазақ университетінің журналистика факультетін бітіру керек деген түсінік бар еді. Бұл факультетке түсу үшін міндетті түрде екі жыл еңбек өтілің болу керек деген қатаң талап та болды. Соған орай мектеп бітірген жылы зейнетке шыққан әкемнің орнында «Бірінші май» совхозында екі жыл аға шопан болып жұмыс істедім. Содан екі жылдық жұмысымды аяқтауға таянған 1966 жылдың көктемінде әкеммен бірге Сарысуға қой айдап бара жатқанбыз. Бір уақытта артымыздан жеңіл көлік қуып жетті. Көлік ішінен шыққан жігіт:
– Сұлтанәлі Балғабаев сен бе? – деді.
– Иә, мен.
– Сен Алматыда өткен республикалық фестивальдің лауреаты болдың. Соған орай жеделдетіп жолға шығуың керек, – деді.
Қайдағы фестиваль, неғылған лауреат, түкке түсінген жоқпын. Содан әлгі кісі аудандық комсомол комитетінің хатшысы екен, жағдайды жайлап түсіндірді. Сөйтсем, Асқар Тоқмағамбетов пен Қомшабай Сүйеніш бірлесіп, оларға облыстағы комсомол ұйымдарының басшыларының бірі, ақын Садықбек Хангелдин қосылып, менің аудандық, облыстық газеттерге шыққан өлеңдерімді жинастырып, Жазушылар одағының облыстық филиалы атынан байқауға жолдаған екен. Сонымен Алматыға барып, жүлделі орынымды алдым. Сөйтіп сол жылы оқуға түсіп, одан әрі қарай әдебиеттен өз жолымды таптым.
– Қазір әдебиетке қолдау бар ма?
– Кеңес кезеңінде мықты авторлардың еңбегі жақсы бағаланып отырды. Оны айтуымыз керек. Мен де ең көп қаламақы алатындардың бірі болдым. Тағы бір артықшылығы, ақын-жазушылардың кітаптары отыз мыңнан жетпіс мыңға дейінгі таралыммен жарық көріп, ел аумағына түгел таралатын. Қазір ондай таралым жоқ, барынша азайды ғой. Дегенмен қазір бізде Үкімет бекіткен «Әлеуметтік маңызды әдебиетті сатып алу, басып шығару және тарату» бағдарламасы бар. Оның өзі екі кіші бағдарламаға бөлінеді. Осы бағдарлама бойынша кітапты мемлекеттік тапсырыспен шығаруға болады. Жазушылар одағының жергілікті өкілдіктері мен басқа тиісті ресми орындар бірлесе отырып, жергілікті қаламгерлерге осы мәселелерді түсіндіріп, өзге де ұйымдастыру шараларын қолға алса, біраз мәселені шешуге болады деп ойлаймын.
– Уақыт бөліп сұхбат бергеніңізге көп рахмет!
Сұхбаттасқан
Ғазиза ӘБІЛДА,
«Сыр бойы»
