Адамзат тарихындағы ең сұрапыл соғыстың оты сөнгеніне 80 жылдан асса да, оның зардабының ізі, жаңғырығының даусы өшкен жоқ. Содан бері төрт-бес ұрпақ ауысса да, соғыс солдаттарының қатары сиреп, көзі кетсе де, ерлер есімі ұмытылмақ емес.
Қан майданнан оралғандар сыздатқан тән жарасы мен жан жарасына қарамастан еңбекке араласты. Соғыстан титықтаған шаруашылықтарды аяқтан тік тұрғызуға белсене кірісті. Сонымен қатар, отбасын құрып, ұрпақ өрбітті. Оларға тәлім-тәрбие берді, бар мен жоқтың, бейбіт күннің, ағайын-туыстың қадірін білуді үйретті.
Соғыстың суық хабары келгенде қазіргі Сырдария ауданының Шіркейлі ауылында туып-өскен Дүйсенбай Мұсаұлы өз қатарластары секілді жетіжылдық білім алған, он сегізге енді ғана толған жас жігіт еді. Алда күтіп тұрған алыс жолдың, асу бермес өткелдің азапты екенін сезгенмен, ер жігітке елі аманат артып отырғанын да жете түсінді. Бір жылы туған, тай-құлындай тебісіп өскен жігіттер беймәлім сапарға бір күнде аттанды, артта туып-өскен ауыл, ағайын-туыс, көз жасын жаулығының ұшымен сүртіп аналар қалды.
Бұл 1942 жылдың тамыз айы еді. Екінші дүниежүзілік соғыстың ең ауыр кезеңі. Соғыс тарихы туралы деректерге қарағанда, сол уақытта қызыл армия Солтүстік-Батыс, Харьков түбінде және Қырымда ірі жеңілістерге ұшыраған. Мұндайда жау әскерінен қажырлы қорғаныс керек. Міне, осындай сындарлы шақта өрімдей жас жігіттерге де шақырту келді.
Дүйсенбай ата алдымен Ашхабад қаласындағы №7 әскери училищеде жеті ай кіші командирлікке машықтанды. Оны бітірген соң 1943 жылы 28 наурызда Бұқара қаласында әскерге алынған жауынгерлерді 3 ай оқытып жаттықтырды.
Сол жылдың қыркүйек айында Курск қаласын, Украинаның Сумск облысының аудандарын жау әскерлерінен тазартуға қатысты. Курск шайқасының екінші дүниежүзілік соғыстың бағыт-бағдарына елеулі әсер еткені, шешуші рөл атқарғаны тарихтан белгілі. Сол жерде қаншама адамның қаны төгілді, үміттер өшті, боздақтар жер жастанды… Осы кескілескен ұрыста бомба жарықшағынан жарақат алған Дүйсенбай ата бір ай госпитальда жатты. Емделіп шыққан соң 60-армияның 248-бригадасында Днепр бойындағы қорғаныста болды.
Тағы сол соғыс тарихын парақтасақ, 1943 жылдың орта шенінен бастап қызыл армия Днепр өзенін алуға бар күшін жұмсаған. Жау әскері бекініс құрған Днепрден өту операциясы кезінде қаншама боздақ шейіт кетті. Дүйсенбай ата 1943 жылғы 7 қазанда таңғы сағат 4-тің шамасында 24 қайыққа мінген 400-дей солдаттың бірі болып себелеген жау оғының астымен Днепрден өткен. «Кеңес Одағының Батыры» атты ең жоғары атақтың осы Днепрден өту операциясынан кейін көптеп берілуі бұл майданның қаншалықты ауқымды, қаншалықты сұрапыл болғанын білдірсе керек.
Жас жауынгер осыдан 4 күн өткен соң, яғни 11 қазанда Талахун ауданын жау әскерінен тазарту кезінде ауыр жараланды. Госпитальда 6 ай жатып емделіп, 1944 жылдың наурызында І топтағы мүгедек болып елге оралған. Соғыс салған жарақат бірталайға дейін жазылмай, еңбекке араласуға мұрша бермеді.
Бейбіт күннің берекесі еңбекте емес пе? Дүйсенбай Мұсаұлы елдің аузын аққа жеткізген, қамбада дән тасытқан егін шаруашылығында жұмыс істеді. Ақ маржанды баптаған күрішші, сушы, звено жетекшісі болды. Сол жылдары бірге еңбек еткен кісілер оның ескі әңгімелерге жүйріктігін, шешендігі мен шежірешілігін айтып отырады. Дала қосында, ас үстінде басынан өткендерін, естіген-көргенін, көңілге түйгенін әңгімелегенде тыңдаушылар тәлім алатындай етіп жеткізеді екен. Кеудесіне қазына жинаған жан ғасырға жуықтаған ұзақ ғұмырында осы өнегелі сөздерін жас ұрпақтың жадына тоқи білді.
Базар әжемен бірге 9 бала тәрбиелеп, 34 немере, 62 шөберенің өсіп-өнгенін көрді. «Сырдария ауданының Құрметті азаматы» атанды. «ІІ дәрежелі Отан соғысы», «Құрмет белгісі» ордендерімен, «Г.Жуковтың 100 жылдығы», «КСРО Қарулы күштеріне 50 жыл», «Ұлы Жеңістің 20, 30, 65 жылдығы», «Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 10 жылдығы», «Украинаны азат етудің 60 жылдығы» медальдарымен, В.Лениннің 110 жылдығына орай, Қармақшы аудандық «Жыл құрылысшысы» алғыс хаттарымен марапатталды.
Балаларын ізгілікке үндеген, үлкенге құрмет пен кішіге ізеттің жолын көрсеткен Базар Әбдікерімқызы ұрпағына мыңжылдық азық болатын өнеге қалдырды. Жастайынан тартқан бейнеттің зейнетін көріп, Алланың берген жасын жасады. Шүкіршілігінен танбай, балаларының, немере-шөберелерінің, ағайын-туыстың тілеуін тілеп өтті.
Бүгінде соғыс және еңбек ардагері Дүйсенбай Мұсаұлы мен Батыр ана Базар Әбдікерімқызынан өрбіген ұрпақ бір қауым елге айналды. Ата-ана өсиеті мен өнегесін бойға тоқыған ұл-қыздары мен немере-шөберелері Сырдария ауданына қарасты Шіркейлі ауылындағы Ә.Жәмішев атындағы №129 мектеп-лицейдің тарих кабинетін заманауи құралдармен толық жабдықтап, ауыл балаларының игілігіне берді. Енді тарих кабинеті Дүйсенбай Мұсаұлының атымен аталады.
Облыстық ономастика комиссиясының қорытындысына сәйкес, Шіркейлі ауылдық округі әкімінің шешімімен Шіркейлідегі атауы жоқ көшеге Дүйсенбай Мұсаұлының есімі берілді. Осылайша «Менің Меккем – туған жерім, осы жердің жұртын, суын, азаматын құрметтеңдер. Қызметтеріңді туған жерге жасаңдар» деп ұрпағына өсиет еткен жанның атымен ауыл көшесі аталатын болды.
Сондай-ақ ардагердің ұрпақтары облыстық тілдерді оқыту орталығымен бірлесіп, Жеңістің 80 жылдығына орай «Бейбіт өмір – бабалар ерлігінің мұрасы» тақырыбында 9-11 сыныптар арасында мектепішілік эссе, бейнеролик және альбом-буклет байқауын ұйымдастырды.
Оқушылардың соғыс тарихына, Ұлы Жеңістің маңызына деген құрметін арттыру, соғыс ардагерлерінің ерлігін үлгі ете отырып, жас ұрпақтың патриоттық рухын көтеру үшін осындай байқаулар керек. Сонымен бірге өздері тұратын ауылда туып-өскен ардагерлердің ерлігін, ұрпаққа үлгісін насихаттаудың маңызы зор. Бір жағынан оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға, ойларын еркін жеткізе білуге үйретуге септігін тигізеді. Жеңімпаздарға диплом және алғыс хаттар, бағалы сыйлықтар беріледі. Байқау жыл сайын өткізіліп, тарих кабинеті, ауыл кітапханасы тың қолжазбалар мен мәліметтерге толығатын болады.
Елдің жүгін көтерген, аналардың аманатын арқалаған, қан майданнан оралып, шаруашылықтың жұмысына бел шеше кіріскен ұрпақтың ерлігі сөз жоқ, қайталанбас қаһармандық. Оларда басқалай амал жоқ еді, өздері үшін де, қан майданнан оралмай, жат жерде қалған боздақтар үшін де бәрін еңсеру керек болды.
Осындай батырлар қатарындағы Дүйсенбай Мұсаұлының соғыстағы, еңбектегі ерлігі, ізінде қалған өсиеті, өнегесі, тағылымы жайлы шәкірттер ауыл мектебінің тарих кабинетінен білетін болады. Жақсылықтың әрдайым қайтарымы болатынын, тірліктің мәнін, бейбітшіліктің бәрінен де қымбат екенін өмір жолы арқылы ұғындырып кеткен абыз ақсақалдың атын есте қалдыру шараларының түпкі мәні де осы.
Бұл – басқаларға да үлгі боларлық бастама. Өйткені ел қорғаған, туған жерге маңдай терін сіңірген аға ұрпақтың өмір жолы туралы қолжазбаларды жинақтау, оларды кітапхана қорына өткізу, тұлғалардың өнегесін тану арқылы ауыл тарихы қатталады. Ал тарих келешек ұрпақтың игілігі үшін керек.
Гүлжазира ЖАЛҒАСОВА,
«Сыр бойы»
