Былтыр еліміз орта держава атанды. Әлемдік саяси ұйымдардың зерттеулерінде Орталық Азиядағы алғашқы ірі, ықпалды, тәуелсіз, экономикалық көрсеткіші жоғары жалғыз мемлекет ретінде танылды. Сарапшылар биыл да Қазақстан осы мәртебесін тиісті дәрежеде атқарып отырғанын айтады. Бұл – әрине, отыз жылдан аса уақыт бұрын құрылған тәуелсіз елдің айтулы жетістігі. Еліміз тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында күрделі геосаяси жағдай мен шектеулі экономикалық мүмкіндіктер секілді көптеген сын-қатермен бетпе-бет келді. Жаңа республика өте қиын әлеуметтік-демографиялық жағдайға тап болды. Қазақ мемлекеті осының барлығын еңсеріп, бүгінде орта держава атанып отыр.
Деңгейді еңсеру жолы
Аймақтық «The Times of Central Asia» басылымы 2025 жылы Қазақ елі экономикасының ғана емес, сыртқы саясаттағы жетістігінің – әлемдік саясатта, халықаралық қатынастарда аса маңызды рөл атқарып отырғанының арқасында орта державаға айналғанын жазды.
Сарапшылар зерттеулерінде орта держава елдерін экономикалық қуаты, дипломатиялық ықпалы, стратегиялық әлеуеті мен тиімді басқару моделін ескере отырып бағалаған. Қазіргі әлемдік зерттеу нәтижелеріне сәйкес еліміз Орталық Азиядағы орта держава деңгейін лайықты бағындырған. Өзбекстан да бұл мәртебеге үміткер болды. Ал Түрікменстан, Қырғызстан, Тәжікстан экономикалық тәуелділік пен институционалдық шектеулерге байланысты тізімге енбеген.
Елімізді Германияның Саясат және ғылымды зерттеу институты (SWP, Stiftung Wissenschaft und Politik) ресми сайтында жариялаған «Machtkonkurrenz und neue Allianzen – Trends der internationalen Politik» баяндамасында алғаш рет орта держава қатарына қосты. Баяндама авторлары: «Орта державалар – алпауыт елдер болмаса да, жаһандық саяси, экономикалық аренада айтарлықтай ықпалы бар мемлекеттер» деп анықтама береді. SWP мұндай елдердің қатарында Түркия, Израиль, Үндістан, Сауд Арабиясы мен Қазақстанды қоса алғанда 12 елді атап көрсетеді.
Неміс сарапшылары еліміздің экономикасы Орталық Азияның басқа мемлекеттерімен салыстырғанда ауқымды, әлемдегі ең ірі 50 экономиканың қатарына кіретінін айтады. Бұған қоса Қазақстан шетелдік инвесторлар көптеп тартылатын ел деп атап көрсетеді.
«Қақтығысушы елдер арасындағы диалогті жеңілдету – Қазақстанның сыртқы саясатының басымдылығына айналды» деп көрсетеді неміс сарапшылары. Олардың пікірінше, еліміз көршілес Ресей, Қытаймен тығыз қарым-қатынасты нығайта отырып, АҚШ, Еуропа, Азия елдерімен берік байланыс орнатуды мақсат тұтады. «Десе де ірі көршілері Қытай мен Ресейге тәуелділікті азайту үшін бұл ел АҚШ-пен қарым-қатынас орнатып, ЕО, Түркия, Жапония, Корея, Үндістанмен байланысын кеңейтті» делінген баяндамада.
Сондай-ақ баяндамаға сәйкес Қазақстан тарихи, рухани үндескен аймақ елдерімен де тығыз, достық байланысты сақтап отыр. Елдің Өзбекстанмен екіжақты қарым-қатынасы, Әзербайжанмен ынтымақтастығы үлгі боларлық. Ал Ресейдің энергия экспортына кедергі жасауы Қазақстанның Каспий теңізі арқылы әртараптандыру мүмкіндіктерін кеңейтті. 2024 жылы мамырда Қазақстан, Өзбекстан, Әзербайжан энергетикалық жүйелерін біріктіріп, ортақ шешім тапты. Бүгінде «Астана» халықаралық қаржы орталығы аймақтың қаржылық хабына айналды. Мұнда әлемнің 80 елінен 2 800-ден аса компания тіркелген, активтері 1 млрд доллардан асады. Қазақстан сонымен қатар Каспий-Орталық Азия бассейні мен түркі ынтымақтастығы аясындағы бірлескен жобаларды қолдап отыр.
Кеңес одағының әлеуетті ядролық арсеналына қарамастан, Қазақстан бүкіл әлемде ядролық қарусыздану жолын таңдады. Елдің көпжақты сыртқы саясаты халықаралық конференциялар өткізуге, ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуге, БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне мүшелікке өтуге мүмкіндік берді. Ең маңыздысы, мемлекетіміз орта державалардың негізгі аймақтық, халықаралық даулардағы медиатор рөлін атқарып отыр. Мәселен, еліміз Қырғызстандағы саяси шиеленісті бәсеңдетуге қатысып, Иранның ядролық мәселесі мен Сирия қақтығысы бойынша келіссөздерге бастамашылық жасады. Сонымен қатар Ресей мен Батыс арасындағы шиеленісті бәсеңдетуге әрекет етіп, өзін сенімді серіктес ретінде көрсетті.
Жаңа мәртебенің жүгі
Еліміздің халықаралық мәселелерді шешуге қосқан үлесі мен орта держава ретіндегі жаңа рөлін сондай-ақ Француз халықаралық қатынастар институты (IFRI) ерекше атап өтеді. Сыртқы істер министрлігі де Абу-Дабиде өткен жыл сайынғы «World Policy Conference» жиынының басым бөлігі еліміздің жаңа мәртебесін талқылауға арналғанын мәлімдеген еді. IFRI президенті Тьерри де Монбриальдің пікірінше, Қазақстан «сыртқы саясаттағы тәсілдерді патенттеп қана қоймай», кейінгі жылдары орта держава ретінде түрлі халықаралық сын-қатерлерді шешуде белсенді қатысушы бола бастады. Монбриальдің бұл пікірі «Қазақстанның сыртқы саясаты неден негізделеді, елдер арасындағы шиеленістің күрт артқан дәуірінде әртүрлі геосаяси күш орталықтарымен оң қарым-қатынасты қалай сақтай алады, біздің еліміз жаңа мәртебеде, әсіресе қақтығыстарды реттеу мәселелерінде не істей алады?» деген сұрақтарға жауап береді.
Одан кейінгі пікірталас барысында егер мемлекеттер қандай да бір тарапты иеленуі керек болса, онда бәсекелестіктен гөрі ынтымақтастықты таңдау керек, оқшауланудан гөрі өзара әрекеттесу, заңсыздықтан гөрі құқықтың үстемдігі, нәтижесіз ойындардан гөрі өзара пайда мен жалпыға бірдей ұтыс тұжырымдамасы (win-win) болу керектігі ел ұстанымы екені айтылады. Бұған қоса Астананың БҰҰ-ны әлемдік даму мен қауіпсіздік мәселелерін шешуге арналған жалғыз жаһандық ұйым ретінде нығайтуды жақтағанын және жақтайтыны аталып өтті.
Президент жанындағы ҚСЗИ Халықаралық қауіпсіздік бөлімінің бас ғылыми қызметкері Ерболат Сейлеханов геостратегиялық жағдайы, территориясының көлемі, халқы, экономикалық әлеуеті, саяси ықпалы, әскери қуаты секілді сыртқы белгілерден басқа, еліміздің орта держава ретіндегі ең маңызды ерекшелігі оның халықаралық деңгейдегі әрекеті, яғни әлемнің «жақсы азаматы» ретінде танылуы деген пікірде.
«Осыған байланысты Қазақстан көпжақты ынтымақтастық, жаһандық қауіпсіздікті нығайту және тұрақты дамуды қамтамасыз ету қағидаттарын дәйекті және табанды түрде қолдай отырып, БҰҰ-ның қызметі мен бастамаларына белсенді түрде қатысады. Астана барлық елдер мен аймақтардың мүдделерін ескере отырып, әділеттілік пен теңдіктің пайдасына өзгеріп жатқан әлемдік тәртіпті және әлемдік қауымдастық мүшелерінің ымырашыл мінез-құлқын қолдауды жақтайды. Бұл жолда Қазақстан өзінің мүмкіндіктері мен орта державаның әлеуетін пайдалана отырып, екіжақты форматта да, көпжақты өзара іс-қимыл арқылы да осы идеяларды ілгерілетуге үлес қосты» дейді ҚЗСИ сарапшысы.
Атап айтқанда, Астана жетекші әлемдік державалардың басшылығымен тұрақты консультациялар жүргізіп, жаһандық бейбітшілік пен қауіпсіздікті нығайтуға бағытталған бастамаларды көтеріп, халықаралық ұйымдардың, әлемдік, өңірлік ынтымақтастық форумдарының жұмысына белсене қатысады. Көпжақтылықты берік ұстанған еліміз жаһандық аренада сындарлы диалог пен өзара іс-қимылды арттыру үшін жаңа платформалар құруға үнемі күш салып отыр.
«Бұл тұрғыдан алғанда Қазақстанның маңызды үлесі – 2003 жылдан бері Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезін ұйымдастыру және өткізуінде. Бұл – әртүрлі конфессияның өкілдері әлемдік дамудың өзекті мәселелері талқылайтын және олардың шешімін табудағы ынтымақтастық мүмкіндіктерін қалыптастыратын бірегей диалог алаңы. Азиялық қауіпсіздіктің негізгі мәселелеріне келетін болсақ, еліміздің маңызды бастамасы – Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңесті қауіпсіздік пен даму жөніндегі аймақтық ұйымға айналдыру перспективасын ұсынуы», деп атап өтті Е.Сейлеханов.
Сонымен қатар сарапшы ұлттық мүдделер мен геостратегиялық бағалауларға сүйене отырып, еліміз көпвекторлы саясатты ұстанады. Астана негізгі жаһандық ойыншылармен өзара тиімді ынтымақтастықты дәйекті әрі прагматикалық түрде дамытып, еуразиялық кеңістіктегі өз ұстанымын нығайтуға ерекше көңіл бөліп отыр. Мұндай теңдестірілген тәсіл мүдделердің тиімді тепе-теңдігін қамтамасыз етеді, тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуға ықпал жасайды, сондай-ақ елдің аймақтық, халықаралық үдерістердегі жауапты, сенімді серіктес ретіндегі рөлін нығайтатынын айтады.
Сарапшының пайымынша, жалпы алғанда, еліміз орта держава ретінде барлық мемлекет пен халықтардың тең құқылы ынтымақтастығына негізделген тұрақты әрі қауіпсіз әлемдік тәртіпті құруға зор үлес қосып отыр. Бұл ретте еліміздің сыртқы саяси кредосы – «Жаһандануға бет бұрған Әділ Қазақстан» формуласы.
Гүлнар ЖОЛЖАН,
Egemen Qazaqstan
