Кей ғалымдардың кезінде айтқан болжамдары дөп келіп жатыр. Су тапшылығы, әсіресе, Сырдария өзенінің бойында ахуал өзекті. Әр күнді санап су алып отырған диқан үшін бұл науқанның шешуші сәтіне жету оңай емес. Үнем, жаңа технология бәрі-бәрі електен өтіп, өндіріске алынуда.
Ы.Жақаев атындағы Қазақ күріш шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының ұйымдастыруымен өткен семинар-тренингте осы мәселелер жан-жақты таразыланды. ҚР Парламенті Сенатының депутаты Руслан Рүстемов, ғалымдар, шаруашылық басшылары және сала мамандары пікір талқысын жасап, ойларын ортаға салды.
Биыл өңірде ауыл шаруашылығы дақылдарын тұрақты суаруға 3,9 млрд текше метр су лимиті белгіленген. Мемлекетаралық су шаруашылығын үйлестіру комиссиясының отырысында вегетациялық кезеңде «Шардара» су қоймасына 3,7 млрд текше метр, оның ішінде 1 сәуір-20 тамыз аралығында 3,1 млрд текше метр су түсу болжамы жасалған. Алайда, нақты түскені бар болғаны 2,1 млрд текше метр. Мұныңыз меженің 67 пайызын ғана құрайды. Су тапшылығына байланысты қалыптасқан жағдайда тұрақты мониторинг және кеңінен түсіндірме жүргізу үшін барлық ауданда арнайы жұмысшы тобы құрылған. Келген су көлемін тиімді пайдалану мақсатында қашыртқыдағы суды екінші мәрте пайдалану бойынша облыста 324 насос қондырғысы жұмыс жасауда.
Бүгінде каналдар арқылы Сырдария өзенінен нақты 3,3 млрд текше метр су алынып, егістікке 2,5 млрд текше метр су берілді.
– Биыл өңірдің аграрлық саласы үшін сындарлы кезең болды. Әрбір тамшы судың қадірі артты. Облыс басшылығының тікелей бақылауымен суды тиімді пайдалануға мән берілді. Су тапшылығы жағдайында егіншілердің жергілікті «Сыр сұлуы» сортының тиімділігіне көзі айқын жетті. Суды тиімді пайдалану текке айтылған мәселе емес. Өзгеретін уақыт келді, егіншілік мәдениетін қалыптастыратын кез жетті. Суды бағалай білейік, – деді облыстық ауыл шаруашылығы және жер қатынастары басқармасының басшысы Талғат Дүйсебаев.
Сенат депутаты Руслан Рүстемов мемлекет тарапынан су ресурстарын басқаруда тиісті іс-шаралар қолға алынып жатқанын атап өтті. Ұзақ уақыттан бері айтылып келе жатқан «Су Кодексі» аграрлық саладағы көп түйткілдің оң шешімін табуына ықпал етті. Екі жылдан астам қоғам талқылауынан өткен маңызы құжат ендігі кезекте су ресурстарын тиімді пайдалану ісін жолға қояды. Су кодексінде гидротехникалық құрылғылардың жай-күйі, оларды қайта жаңғырту мәселесі арнайы назарға алынған. Алдағы уақытта Қазақстан Үкіметі 2030 жылға дейін су ресурстарын дамытудың тұжырымдамасын қабылдайды. Оған қоса 2028 жылға дейін су саласын дамытудың кешенді жоспары бекітіледі. Сондай-ақ кодекс бойынша алдағы жылдан бастап су тарифін бекіту Ұлттық экономика министрлігінен Су ресурстары және ирригация министрлігі құзырына өтеді. Бұл – жаңадан құрылған министрлікке үлкен сенім. Жаңа заңға су құрылғылары және су саласы техникаларының аудиті енгізілген.
– Тағы бір атап өтерлігі, бассейндік су инспекцияларының қызметіне тергеу секілді жаңа функция беріледі. Яғни, су нарығын зерттеу, зерделеу, бақылау және қадағалау инспекция құзыретіне өткізіледі. Сондай-ақ елді мекен жанындағы қарғын суларды егін және мал шаруашылығына пайдалануға қатысты жақсы тетіктер қарастырылған. Айтылған мәселенің барлығы кодексте көрініс тапты. Қазір салалық министрлік жұмыс жүргізіп жатса, ұлттық гидрологиялық қызмет құрылып жатыр. Шындығында, гидрологиялық қызмет елімізде ұзақ уақыт бойы ұмыт қалды. Салдарынан жерасты су қоймаларын, олардың мүмкіндігін зерттеу назардан тыс қалып қойды. Ендігі кезекте жаңа құрылым сол олқылықтың орнын толтырады деген сенімдеміз. Алдағы уақытта жыл сайын елде су қоры қанша, оны пайдалану жолы қандай деген мәселелер халықтың ашық талқысына ұсынылады. Мемлекет басшысы тұрақты түрде су мәселесін шешу үшін тиісті іс-шараларды жүзеге асырып келеді. Биыл су тапшылығы өткен жылдармен салыстырғанда күрделі жағдайда өтіп жатқанын білеміз. Бір аптадай бұрын мен күріш ғылыми-зерттеу институты ғалымдарымен жүздескенде су ресурстарын тиімді пайдалануға байланысты ұсыныс-пікірлерді тыңдадым. Бұл мәселелерді Парламентте аймақтан сайланған депутаттар жиі көтеріп келеміз. Облыста ауыл шаруашылығы дақылдарын әртараптандыру мәселесіне көңіл бөлгеніміз жөн. Қазір жүгері өсіруге байланысты еліміздің өзге өңірлерінен инвесторлар тарту ойластырылуда. Одан өндірілетін крахмалдың пайдасы мен тиімділігі зор. Мамандардың айтуынша, Алматы облысы жеріндегі балбанит бізден төмендеу екен. Онда өнімділік гектарына 7 тоннаны құрайды. Бізде ешқандай тыңайтқыш пайдаланбай-ақ өнімді 10 тоннадан алуға болады. Ал агротехнологиялық талаптар сақталған жағдайда одан да жоғары өнімге қол жеткізуге болады, – деді Руслан Рүстемұлы.
Сенат депутатының айтуынша, «Су Кодексі» бойынша 2026 жылдан бастап үнемдеу технологиясын енгізген және лазерлік тегістеу жүргізген, тамшылатып суару әдісіне көшкен шаруашылықтарға берілетін субсидия көлемі 50 пайыздан 80 пайызға дейін көбейеді. Ал мұндай талапты сақтамаған құрылымдарға берілетін субсидия 35 пайызға дейін төмендейді.
Облыстық мәслихат депутаты, «Қазсушар» Қызылорда филиалының басшысы Жорабек Нұрымбетовтің айтуынша, жаңадан қабылданған «Су Кодексі» көп мәселені ретке келтіруге жол ашты. Онда мамандардың ұсыныс-пікірлері кеңінен қамтылды. Кейінгі жылдары аймақта суды үнемдеу мәселесіне байланысты тың жобалар қолға алынып отыр.
– Қазір әлем бойынша су ресурстарының тапшылығы жиі айтылып жүр. Мәселен, күріш ғылыми-зерттеу институты ғалымдары тарапынан «Қарауылтөбеде» кейінгі үш жылдың ішінде жаң жобалар жүзеге асты. Ашығын айтайық, қай кезде де ғылымсыз өркендеу мүмкін емес. Нәтижесінде жергілікті ғалымдар суды 20-25 пайызға дейін үнемдеуге мүмкіндік бар екенін нақты дәлелдеді. Олардың қатарында жерді лазерлік тегістеу, ішкі су жолдарын тазалау, кезек бойынша суару секілді талаптар бар. Мұндай оң істер облыс шаруашылықтарында кеңінен қанат жайып келеді. Бұл күріш дақылының қалыпты деңгейде өсуіне, өнімділікке оң әсерін тигізді. Осы мақсатта облыс басшылығы тарапынан тиісті іс-шаралар атқарылғанын жақсы білеміз, – деді Ж.Нұрымбетов.
Ы.Жақаев атындағы Қазақ күріш шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты басқарма төрағасының орынбасары, техника ғылымдарының кандидаты Жанұзақ Байманов айтқандай, суармалы егіншілікте әлемдік және отандық тәжірибе көрсеткендей сапалы тегістелген атыз – тұрақты түрде мол өнім алудың кепілі. Оған қоса су қорын үнемдеуге қол жеткізеді. Бұл негізгі факторлардың бірі екендігі дәлелденген. Қазір техниканың соңғы жетістігін пайдаланып, атыз тегістігінің дәлдігіне көз жеткізу керек. Күріш атыздарының тегістігі өнімділікті гектарына 19,9 центнерге (47%) арттырады. Ал бір тонна қара күрішті өндіруге кететін су көлемін 621 текше метрге (36%) дейін үнемдейді.
– Ашығын айтқанда, Сыр өңіріндегі суармалы алқаптардың жағдайы өте төмен. Яғни, күріш атыздарының тегістігі талапқа сай емес. Суару және қашыртқы-кәріз желісі көміліп, жақтауы құлап, қамыс басып кеткен. Кейбір гидротехникалық құрылыстар істен шыққан. Бұндай жағдайда егін алқабында суды үнемді пайдаланып, ауыл шаруашылығы дақылдарынан жоғары өнім алу мүмкін емес. Ал автоматтандырылған құрылғылар күріш атызына су беру, есепке алу және қашыртқылауды тәулік бойына қамтамасыз етеді. Бұл жағдай су ресурстарына жауапты мамандардың жұмысын жеңілдетеді, еңбек өнімділігін арттырады. Оған қоса және құрастырылуы мен басқарылуы оңай, бағасы қолжетімді. Елімізде күрішті көшеттеп өсіру тәсілін зерттеулер 1998-2000 және 2018-2019 жылдары жүзеге асты. Оған Ы.Жақаев атындағы Қазақ күріш шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы Құрманбек Бәкірұлы жетекшілік жасады. Ғылыми жұмыстар қазір институттың тәжірибе алаңында кеңінен қолданылуда, – деді Жанұзақ Байманов.
Еліміз бойынша күріш егісінің көлемі 100 мың гектарды құрайды. Оның 90 пайызға жуығы Сыр өңірінің үлесінде. Қалғаны Алматы, Жетісу, Түркістан облыстарында өсіріледі. Күріш – елімізде азық-түлік қауіпсіздігіне қатысты өсімдік шаруашылығы саласының бірі. Ел халқының күрішті қайта өңдеу өнімдерімен өзін-өзі қамтамасыз ету деңгейі 116-120%-ға жетеді. Қажетті су ресурстары болған жағдайда Қазақстан бүгінде 500 мың тоннаға дейін күріш жармасын өндіре алады.
– Болжамға сүйенсек, трансшекаралық өзендердің ағыны 2030 жылға қарай 40%-ға қысқаруы мүмкін. Су қорына деген сұраныстың тез өсуі және тұрақты қорының азаюы байқалады. Мәселен, әлемде 2030 жылға қарай 14 млрд текше метр мөлшерінде су тапшылығы болады деген деректер айтылады. Ол 2050 жылға қарай 20 млрд текше метрді шамалайды. Сондықтан ауыспалы егісте дәстүрлі тәсілдерді қолдану, заманауи автоматтандырылған қондырғыларды енгізу, каналдар жүйесін таза ұстау, олардың бойындағы су шығынымен күрес, гидротехникалық құрылыстарды талапқа сәйкестендіру, күріш атыздарын лазерлі тегістеу ескерілгені жөн. Сондай-ақ егістікте ылғал сақтағыш препараттарды қолдану, суару режимін дұрыс сақтау, ауыспалы егін жүйесінде күріштің үлесін азайту және суды аз пайдаланатын дақылдар енгізу, уақытылы су пайдалану жоспарын жасау үлкен мәнге ие. Қысқасы, бәріне өлшем, сауатты құрылған есеп керек, – деді Ж.Байманов.
Қалай десек те, жылдан-жылға су ресурсына байланысты мәселе күрделеніп келеді. Әрбір тамшы судың қадірін біліп, қажетке асыру қажет.
Әділжан ҮМБЕТ,
«Сыр бойы»
