Олар мектепте қатар оқыды. Тірліктің сан саласында қолынан келген, шамасы жеткен істерін орындап, жаманды-жақсылы күндерін көрді. Қай-қайсысына болмыс оп-оңай тиген емес, бұрын көрмеген, ой-шұқырлары мен қиындықтары мол белестерді артқа қалдырып келеді. Ойды тұрмыс билейді дегендей, кезіккен жағдайлар саналарына із тастамай қоймады.
Ермек көп сөйлемейтін тұйықтау, сыры көбінесе ішінде. Ол қалаға жақын маңайда шамалы жер алып, жеке қожалығын күйттеп жүр. Ата-анасынан жұққан мал баптау ісі бұған әріден үйреншікті. Соны ойдағыдай жалғастыруда. Мектепте оқып жүргеннің өзінде жұртқа көп жұғыса бермейтін, ұсыныс жасап, өзгені қызықтыратын пікір айтпайтын, нағыз сен тимесең мен тименің өзі.
Бекіш пысықтау. Көп езіле бермейді. Ойлайтыны жеке қамы. Пайдасы жабысардың тілін тапқыш. Біреудің үстінен күн көруге де кет әрі емес. «Жолы болар жігіттің жеңгесі шығар алдынан» дегендей, ол тәуір мекемеге орналасты. Өлермендігі де бар. Тәртіпке бас ұрған. Істі аяғына дейін сапалы орындауға күш-жігерін аямайды. Сол мінез ұштала, салмақтана түсіпті.
Қайырбек мектепте, жоғары оқу орнында кеудеде жүрді. Кітапқа құмар. Содан болар сөзуар. Ісі салмақты. Кім білген, осылармен қабаттас дағдыланған өзіне де, өзгеге де қойылатын биік талап пен талғамның әсері ме екен, мұның өмір жолы анау айтқан жеңіл болмады.
Білімді, өнегелі, ақ пейілді адам, әрине, осыған сәйкес, бақытты, сыйлы өмір сүруге лайықты екені рас бола тұрса да, бұл жалғанда дәл солай бола бермейтінін осы Қайырбек жолы көрсеткендей. Басында сырт көзге әжептәуір көрінетін ұжымға орналасты ол. Біршама уақыт нәтижелі істер атқарды, жұрт көзіне іліге бастап еді. Артынша сол мекеменің қыры қашты, бұзылды, айқай-шумен жұмысын тоқтатып, жабылды. Сөйтсе, бар бәле басшыдан екен. Ол бейбақ өзгенің емес өзінің қамын ғана күйттеп, жұрт мүлкін талан-таражға салып, абыройсыздыққа ұшырады. Өзімен қоса айналасындағыларға да күйе жағылды. Олар әйтеуір әупіріммен заң тырнағына ілінбей аман қалды. Бірақ жаман атақ біразға дейін арыла қойсын ба? Солардың арасында Қайырбек те бар еді.
Қиындық қосарланып жүреді дегендей Қайырбек біраз бос жүріп қалды. Амалдың жоғынан шағын қожалыққа орналасты. Егін күтумен айналысады екен. Барлығының жұмыла жасаған еңбегіне орай сол жылы өнім мардымсыз болмасы бар ма? Мәселе – қуаңшылық пен аяқ судың жетіспеуі. Жығылған үстіне жұдырық дегендей шаруашылық жетекшісі де көргені кем, білімі мен білігі пәс, жанындағыны ұтымды істерге қарымды қосатын жол табатын өрелі, қайратты азамат болмай шықты. Мұндай жерде не береке болушы еді, Қайырбек тағы жөн іздеді.
Барар жері, басар тауы қалмағандай. Болмыстан үміті мол еді. Білімді, өнегелі, көргенді. Бұл жалғанда соның бәрі қажет емес екен. Жұмысы алға баспады, істері оңатын емес. Өмірден түңілгендей болды. Сонда адал бол, ісіңе берік бол, жұртқа зиян жасама, өзгені ренжітпе, өзгенің ала жібін аттама деген мұны жасынан баулыған қағидалар қайда қалды, олардың қажеті болмағаны ма? Сонда олардың бәрі өтірік, жалған болғаны ма?
Жұмыстан үйге келді, сәл жата тұрайын деп қисайып, тыныстаған күйі көзі ілініп кетіпті. Осындай апақ-сапақ, ала көлеңкеде аруақтар жүреді дегені рас болды. Алдынан әкесі көрініп, аян берді.
«Балам, шаршадың ба? Кезінде жеткілікті сөйлесе алмадық. Сен жұмыстан босамадың, мен тірі жүре берем деп ойладым. Қиналдың ба, балам? Шыда, құлыным! Не нәрсенің ақырын Алладан тіле! Адамнан дәметпе, сұрама! Жақсылық жасаудан тайма. Біреуден жамандық, қысым көрсең түңілме. Оған сол болымсыз қылығына сәйкес дүрсе жауап беріп, төмен түспе, балам! Жаныңдағы қауқарсызға оның нашар қылығын байқап ет ашумен зорлық жасап, қинама, әділ бол. Ұлы Құдірет бәрін көріп тұр. Бүгін қайтпаса, ертең қайтады» деді әкесі. Осы сәтте шай дайын деп келіншегі жәй қозғады. Ол оянды, көзін ашты, орнынан тұрмай біраз жатты. Ата-баба әрқашан ұрпағын желеп-жебеп жүреді деген осы екен ғой деп, Аллаға шүкіршілік етті.
Адам жақсы болу үшін де, жаман болу үшін де өнеге көруі тиіс шығар. Бірақ жаман болу үшін жаман тәрбие жеткілікті болса, жақсы болу үшін жақсы тәрбие жеткілікті емес сияқты. Тек жақсы тәрбие көрген азамат бірден оңды болып шыға келмейді. Ол үшін терісті де көру міндет, оң мен терісті бірдей көріп, соны салыстыра білген ұтады екен.
Қайырбек мектепке барғанша ылғи әже құшағында жатушы еді. Сөзі қандай жылы, алақаны сондай жұмсақ. Айналып-толғанғандағы сөздері әлі құлағында. Әже сөзі мұның жүрегін әбден жұмсартқан-ау. Әлде, ардақты, асыл қарияның алақанымен келе ме екен немересіне бабалар өнегесі?
Қайырбек ой құшағында. Басынан өткен түрлі жағдайлар санасын қоршап мазалайды, тыныштық бермейді. Ойда-жоқта анасының айтқаны есіне түсті. Ол сөзді ертеде анасына енесі, мұның әжесі айтыпты ғой:
«Мен жетпістен асқан, отағасы сексенге жақындаған уақ еді. Бір күні болмашыға ренжістік. Шалым қатты ашуланды, ауыр сөздер ақтарды. Сол күндері сырқаттанып жүр еді. Шығып кетті. Шамалыдан соң қасыма келді. Егіліп, көңілі босап: «Өмірімде ешкімге қиянат жасамаған мен, отбасымның көгеріп-көктеуіне, өркендеп-өрлеуіне мол еңбек сіңірген саған зорлық көрсетіп, қинадым-ау! Кешіре алсаң, кешір мені» деді. Сол сәтте бірге сүрген ұзақ өмір алдымнан зуылдап өте шыққандай болды-ау, шіркін! Жас кездегі алтын сөздерімді айттым-ау мен де Құдай қосқан қосағыма. Жарықтық, әділ, ойлы еді, ешкімге қиянат-зорлық жасамаған. Қайрошым атасына тартқан, түрі де, сөзі де, әділдігі де» депті әжесі анасына мұның.
Ата-әже тілеуі ме екен, қазір ол абыройлы мекеменің сыйлы маманы.Басынан өткен қиындықтар оны шамасы шынықтырған сыңайлы. Сол тәжірибе түрлі қолайсыздықтардан шығу жолында ұтымды негіз болды да.
Ермек кешелі бері көңілсіз. Өзім дегенде өгіз қара күші бар мұның осы істі оңды аяқтауға қауқары жетіп, шамасы келетін емес. Қанша ұмтылып тыраштанса да. Әлде, дұрыс жолы мен әдісін топшылай алмады ма. Сол күндері үйіне ет жақын туысы келе қалсын. Шамалы уақытқа әжептәуір қаржы бере тұруын өтінді. Алайда, бұл өзінің жеке басы қарекетінен аса алмай алдындағы жақынын түсіне қоймады. Шыдамдылықпен тыңдады. Жақтырмағанын білдірмеуге тырысты. Іштей: «Осы жұрт қызық. Көмек сұрайды. Жақсылық істе дейді. Ал маған соны кім көрсетіпті, ә?!». Ой түбінде тек өзінің күйкі тірлігі мен ісі. Құдды, о бастан айдалада жалғыз туып, жалқы өскендей. Жақыны басы салбырап кете барды, бұл шығарып салуға да жарамады.
Шауып жүрген азамат екі кеш арасында, ойда-жоқта кездейсоқ сырқатқа ұшырапты. Міне, ауруханада емделгеніне оншақты күн болды. Оңалатын түрі жоқ. Қайта ауруы меңдеп барады. Кешқұрым қасында әйелі отырған. Бұл ұйқылы-ояу ыңырсып, қиналып жатыр. «Құдай-ау, не жаздым, мені сонша қинайтындай, ешкімге зорлығым, қиянатым жоқ еді ғой жасаған, деп жыламсырады ол. Әйелі қоса жыласын. Ертеңіне екеуі Алматыға ұшып кетті.
Ермектің тәуір боп келгенін естіп Қайырбек пен Бекіш көңілін сұрап келіп отқаны. Көңіл-күйі жаман емес, жадыраңқы сөйлесіп, бар жағдайын ашылып айтып жатыр.
«Сендерге өтірік, маған шын сол күндері тіпті жүре алмай қалдым. Қала ауруханасында оншақты күн емделдім, хәлім төмендемесе, жақсармады. Ауру себебін таба алмады, сөйтіп Алматыға жеткізді. Барған күннің ертеңіне бөлімше меңгерушісі көрді. Жағдайыммен танысты. Сөз арасында ол да біздің өңірден екендігін айтып жатыр. Оны айтасың, сұраса келе екеуміз де бір ауылда туыппыз. Сол азамат маған ынтасымен қарап, сырқатымды терең зерттеп, тек сонда бар жаңа қондырғыға салып, ауру себебін анықтады ғой. Содан ем сәтті, қонымды бола берді, екі жетіде бетім бері қарап, аяққа тұрдым. Шығардан бір күн бұрын бөлмеме келді сол дәрігер. Менімен жеке әңгімелесті. Анасының сәлемін айтты. Мен аң-таңмын. Сөйтсем, мені көрген күні үйіне, анасына жеткізіпті, ауылдасымды емдеп жатырмын деп. Анасы әкемнің атын білгесін қатты таңданыпты. Ол отбасымен баяғыда көрші тұрғанбыз деп, анам мен әкемді асыра мақтапты, көрші емес, туыстай едік, Құдайына қараған, жақсы адамдар еді деп. Онда сол жігіт сенің бауырың, оны өз жақыныңдай жанашырлықпен қара деп тапсырма беріпті ұлына. Ендеше, Алланың, сосын қайырымды болған ата-анамның, мен көрмеген ананың ақ тілегі мен дәрігердің шипалы емі арқылы айығып, сендердің алдарыңда отырмын. Өмірде білмейтінім көп екен, соны түсіндім» деді Ермек.
Бекіш кештете көрші ауылға бет алды. Күн тып-тынық, бұлтты. Тек сәл ғана қар қылауланып тұрғаны. Үлкен жолға түсісімен нағыз ақ түтек боран басталды да кетті. Сәскелік жолда көлік ақауы шықты, тұрып қалды. От алатын емес мүлде. Ай-дала алай-дүлей, ешнәрсе көрінбейді. Кеш түсіп, күн қарайды.Аяз ызғары күшейді. Абырой болғанда үстіндегі киімі қалың. Сол мұның жанын сақтады. Бәрібір тоңайын деді. Бір уақта от көрінді. Сөйтсе, қаңғалаған көлік. Тоқтады. Адамы шықты ішінен. Бұған жақындады. Ауылдасы екен. Мұның көлігін біраз әуреледі оталдырамын деп. Түк шықпады. Қайта өзі суыққа ұрынды. Тіпті болмағасын мұның көлігін соңына арқанмен жалғап сүйреді. Жолда бірнеше тоқтап, көліктерін тексеріп, әуреледі. Ақыры, түн ортасы ауа мұны аман-есен үйіне жеткізді.
Сол азамат ертеңіне ауруханаға түсіпті, суық тиіп өкпесіне. Оншақты күн ауруханада ем алды, әупіріммен жазылды. Бекіш бармапты. Сені аман сақтап қалған азамат ем алып жатқанда ең болмаса көңілін бір сұрамағаның қалай деген өз әйеліне: «Оны мен шақырған жоқпын, өзі келді емес пе» депті.
Бұлар қазір кісіліктің төрінде. Анда-санда қолдары босап, асықпай кең отырып, оны-мұны айтып, бір жағы демалып, көңіл көтеріп бас қосатыны бар еді. Бүгін сондай еркін кездесу Бекіштің үйінде.
– Бес күн тірлік мектепте оқығанымыздан алшақтау екен. Жұрт жалпылықтан гөрі жалқылықты қолдайтын сияқты ма, қалай? Өздерің білесіңдер, әділдікке біртабан жақынмын. Жөннің алдын орауды, өзгеге қиянат жасауды қаламаймын. Керісінше, өзгеге шамалы да болса қайыр-көмек беруге дайынмын. Алайда, қазір осы ұстанымның болмысқа керектігіне күмәндімін, – деді Қайырбек.
– Басыңды неге қатырасың, Қайырбек? Өмір саған ойын алаңы емес. Оны-мұны көріп, сынап, зерттейтін. Сөзі көп әділдікте не шаруаң бар? Өзіңе не қажет, саған не пайдалы, күнкөрісіңе не керек, міне соған ғана күш сал, соны қуала, сонымен өмір сүр! Меніңше, басқа сөздің бәрі бекер, сандалған гәп, – деді іле Ермек.
– Иә, Ермектің айтқаны жөн, менде осыны қолдаймын. Біздің ойымыз бен мақсатымызды өмірдің өзі реттеп, жөндеп жатқан сияқты, – деп қосылды Бекіш.
– Сендер, қалай ойласаң олай ойла! Менің өзгеде шаруам қанша? Мен өз басымды, өз жанұямды ойлаймын. Бөтенді өкімет ойласын. Қарай гөр, мынаның сайрауын! Құдды өзге үшін туғандай, – деп Ермек арқаланды.
– Сеніңше адам тек өз басын ғана күйттеуі керек сияқты ғой. Өз басын ойлап, тапқанын аузына салып, күйсеуді ғана білетін адам кім болғаны сонда? Онда сенің төрт аяқтыдан артықтығың бар ма, пәтшағар?! – деп бетін қайтарды Қайырбек.
– Сен не деп тұрсың, ә?! Әкеңді танытайын ба осы тұрған жеріңде, деп ол алға ұмтылды. Бұл да шегінген жоқ, алға жылжыды. Жастарына қарамай сойылдасуға сәл-ақ қалды. Әйткенмен, екеуінің де сабыры мен шыдамы бар екен, сәл саябырлады.
– Мынауың мен үшін күтпеген жағдай ғой, – деп килікті ортаға Бекіш.
– Неден түңілдің сен, Қайырбек? О баста ойың өзгеше еді ғой. Соншама неге өзгердің? Балалық кезімізде, одан кейін де, талайымыз сенің жұмсақтығыңа, өзгені жақсы көріп, оны қатты сыйлауыңа таңғалып қызығатын едік. Тіпті кейбіреуіміз: «Мынау әулие ғой» деп сені сыртыңнан келемеждейтін де едік. Дұрысы – өз қамың. Соны ойла! Өзгенің шаруасында нең бар? Оны ойлауға сенің шамаң да, мүмкіншілігің де жоқ. Басқалар ойласын. Маған неге ұқсамайсың? Өзімді ғана ойлаймын, жұртта шаруам жоқ. Көріп отсың ғой, жағдайым жаман емес. Солай достым, – деді ол. Бекіштің осы сөзінде ащы мысқыл жатқанын Қайырбек байқаған жоқ. Оның осылай пайымдауына аз-кем сылтауы да бар еді.
Бекіш өзінен біраз кіші әріптесіне сонау жылы әжептеуір сөз жәрдемін, іс көмегін көрсетіп қолдағаны бар еді. Сол інісі кейінірек өзге жұмысқа ауысқан. Қарым-қатынастары жөнді. Әңгіме арасында ол сол азамат турасында оңды жайттарды мол айтушы еді. Бүгін сонысынан тайып қалыпты.
– Қойшы, сол тексіз немені. Өткенде бір болмашы істі тапсыра қойып едім, орындамады. Тіпті өзі қиналмай-ақ, қасындағы шауып жүрген «күшіктерін» жауып жіберіп, бітіре салуға болатын еді. Ол пақырдың қолынан бұл да келмеді. Иә, болмаса шамам келмей мүлдем діңкелеп жатырмын деп те телефон шалған емес. Мұндай таяз пәстерге жақсылық жасап нем бар еді, – деді Бекіш.
Сол сәтте Қайырбек сәл ғана жымиды. Шамасы, осы маңайлас өмір құбылыстары ол үшін таңсық болмағаны ғой. Бекіш соны байқап қалды.
– Қайырбек, саған не болды? Неге күлесің, мені мазақ еткің келе ме, әлде түсінбедің бе? Әй, мен осы кімге шағынып, кіммен пікірлесіп әңгіме айтып отырмын, ә? Болмыс сырына тіпті қанықпаған, өңкей жеңіл-желектерге ме? – деді Бекіш.
Жаңағы жымиған жөніне қалды.Қайырбек қарқ-қарқ күлсін кеп. Бекіштің көзі шарасынан шыға жаздады.
– Бауырым, саған бір нәрсе көрінді ме, әлде «салқын» тиді ме? Неге жынды адамша күлегештеніп кеттің ә, сен! Әлде саулығың сыр берді ме? – деп, шын ашуға көшті Бекіш. Күлкісін тыйып, Қайырбек салқынқандылық танытты.
– Қазақ баласына қолынан келгеннің барлығын жасайды. Бала ата-анасына олардың өмірінде жасаған жақсылығын қайтарып үлгере ме? Әрине, жоқ. Сонда қалай? Саған жасаған ата-ана жақсылығы, игілікті еңбегі ескерусіз қалғаны ма? Тіптен олай емес. Ол ата-анасы жасаған бар жақсылықты өзінен шыққан ұрпақтарына арнайды. Түсіндің бе?! Ал өзгеге жасалған жақсылық тағдыры осыған ұқсас шығар. Данышпан баба айтыпты ғой: «Өзгеге істеген жақсылығың қайтпайды» деп. Бірақ, сол дана тағы айтқан шығар: «Істеген жақсылығыңның қайыры жоғалмайды» деп. Бір қарағанда қарама-қайшылық бар сияқты. Ал ойлансаң ше? Сондықтан, жақсылығым қайтпады деп ренжіме! Бәрі адамына байланысты. Тереңдері уақыты жетіп жатса қайтарады. Таяздарына әуре болма, – деді тағы Қайырбек.
Ол сөзін жалғай берді.
– Өткен уақта мен бір болымды азаматпен дос болдым. Тауқыметі мол қызмет болсын, жай қарым-қатынас жағдайында жүрейік, ол да, мен де жөн-жобадан, салмақты реттен, биік адамгершіліктен асып, аттаған емеспіз. Арамыз ұзап кеткен. Жақында сол азаматтың сәл сырқаттанып жүргенінен хабардар болдым. Телефон шалдым. Жағдай сұрастық.
«Осы уақытқа дейін біраз өнегелі, болымды азаматтармен иықты қызметтес, жақсы қарым-қатынаста жүріп, мол өнегесін алдым. Солардың алдыңғы қатарында өзің болдың, – дедім. Күлді. Шамалыдан соң: «Оу, Қайреке, жақсы боп қалдым ғой! деп жылы жауап қайырды ол. Шынымды айтсам, сол сәтте менің өзім де таза, шынайы сезім құшағына оранғанымды байқамай қалдым.
– Ендеше, бұл жалғанның басты, ең маңызды міндеттерінің бірі, шамасы, ешуақытта таусылмайтын күйкі тірлік қайнаған ортасында жүрсең де немесе көп армандап азды-көпті көретін,сондықтан тоймайтын дүние қызығы мен шыжығының арасында мол рахатқа батсаң да, анда-санда өзгенің де жағдайын ойлап, оған жасаған игілікті іс пен сөз жәрдемің шығар. Онда бұл дүниеге айналасына, өзгеге жақсылық жасау үшін келетін сияқты адам баласы, – деп, сөзін тежеді Қайырбек.
Осыдан кейін бағанадан таласып, жағаласып, жармасып отырған Ермек те, Бекіш те үнсіз қалды.
Серікбай ҚОШҚАРОВ
