«Барсакелмес» туралы аңыз аз емес. Соның бірі былай. Осы маңайды мекен еткен тайпалар арасында жаугершілікке тыйым болмай тұрған заман екен. Ләтпай есімді кісі бастаған ру адамдары содан шаршап, тыныштықты аңсап алыс жаққа кетпек болады.
Білетіндердің айтуымен олар теңіздің қақ ортасындағы суы тұщы, шалғыны шүйгін, балығы мол, алуан түрлі аң-құсы бар, сексеуілі қалың аралға мұз қатқанда күзер жасап, соның үстімен жетіп алғысы келеді. Ақ жартас түбін паналап, шолпанның тууын күтіп отырғанда от жағып, соған жылынады. Сол кезде оттың маңайына жыртық шапан, тесік тымақ киген ақсақал келіп, Ләтпайға қарап: «Ол аралдан қорықпаңдар, онда зұлымдық жоқ, қасқыр жоқ, адамдар жоқ. Табиғатты сақтасаңдар, бақытты да ұзақ өмір сүресіңдер. Ұрпақтарың ештеңеден зәрулік көрмейді.
Мыңғырған мал болады. Аң-құсты өлтірмеңдер. Аққуларға тимеңдер» депті. Осыны айтқан бойда қария ғайып болады. Ләтпай оның Қыдыр екенін іштей сезеді. Төбеден шолпан көрінген сәтте ру адамдары мұзды көпір – күзердің үстімен тізбектеліп жүріп өтіп, аралдың қойнауына жетеді. Ләтпайдың жұрты қысты осы жерде жақсы өткізіп, көктемге қарай тойына бастайды екен. Қыдыр атаның айтқаны айдай келіп, көп ұзамай байи бастайды. Алайда арада көп уақыт өткесін ру адамдары баяғы қарияның айтқанын ұмытып, сексеуілді отап, аң-құсты қырып, аққуға ауыз сала бастайды. Ақыры бір түнде маңайды түгел ордалы жылан жалмап тынады. Аңызға сенсек, сол қырғыннан сегіз жастағы бала ғана аман қалыпты.
Бұл енді аңыз. Астарында шындық болуы да мүмкін. О жағын білмедік. Жұмбақ мекен Арал теңізінің орта тұсында орналасқан. Атауының өзінен адам шошиды. Ал олай қойылу себебін іздестіргенде улы жыландар мен қарақұрт, сарышаян сияқты қауіпті жәндіктердің көптігінен деген болжам айтылады. Ертеде балықшылар аралға шыққанда солардың шабуылына ұшырап, қаза тапқан жағдайлар жиі кездескенге ұқсайды. «Барсакелмес» аралы туралы тұңғыш жазбаның авторы орыс саяхатшысы Н.Рерих екен. Ол «Азияның жүрегі» атты шығармасында аралдың бұлай аталуын мұнда келген бірнеше қазақ отбасының қайтпай қалуымен байланыстырады. Аралға кейін барған басқа адамдар да із-түзсіз жоғалып кетіп отырған.
«Барсакелмес» аралын ғылыми түрде XIХ ғасырдың 50-жылдары орыс географы Алексей Бутаков ашқан. Ал мемлекеттік табиғи қорықтың негізі 1929 жылы бағалы аң терісін өндіретін қорғалым ретінде қаланды. Қазақ ССР халық комиссарлар кеңесінің №973 шешімі бойынша 1939 жылы қорық статусы берілді. Теңіз деңгейі күрт төмендеп кеткесін, оның үстіне қорықтың шығыс бөлігі құрлықпен шектесетін болғандықтан, 2006 жылы оның аумағы бұрынғыдан 10 есе үлкейіп, 160 826 гектарға жетті. Қазіргі аумағы – 163126 гектар. «Барсакелмес», «Қасқақұлан» және «Дельта» кластерлік учаскелерінен тұрады. 1929-1970 жылдар аралығында құлан, қарақұйрық, ақбөкен, қабан, қоян-толай, үй қояны, құм балпағы сияқты жеті түрлі жануарды әкелді. Бәрі аралдың табиғи жағдайына жақсы бейімделіп, көбейе бастады. 1953 жылы Түркменстанның Бадхыз қорығынан жүйрік құландарды әкеп жерсіндірді.
– Табиғи қорық флорасы 325 түрлі өсімдіктен құралған. 16-сы – эндемик. 5 түрі Қазақстанның «Қызыл кітабына» енген, олар – Борщов қызғалдағы, Пратов көкпегі, қосжарнақты қызғалдақ, қылқанжапырақты батпақгүл, отандық қамыс. Жануарлар әлемі де сан алуан. Омыртқасыздар түрі өте көп. Насекомдардың түрі 12 отрядтан 2 мыңға жуықтайды. «Қызыл кітап» тізіміне алынған Арал жіңішке құйрық инелігі мен әмірші инелік кездеседі. Жарыққа қызыл нүктелі кіреуке ұшып келеді. Басқа да түрлері табылуы мүмкін, олардың ішінде боливария қысқақанатты дәуіті, қоңырқанатты және дала шегірткелері, нүктелі хан қызы бар. Одан бөлек, өрмекші, жасыл құрбақа, көлбақа мекендейді. Бауырымен жорғалаушылар, құстар, сүтқоректілер, балықтар. Кейбірі Қазақстанның «Қызыл кітабына» енген, – деді «Барсакелмес» мемлекеттік табиғи қорығы» РМК директоры Хамит Қаниев.
Ғалымдар «Барсакелмес» флорасының бірегейлігін бірнеше аспектіге бөледі. Қорық шегінде өсімдіктер жамылғысының жусан, бұйырғын, қара сексеуіл және тағы басқа аймақтық типтері кең таралған. Оларды бүлінбеген өсімдіктердің эталоны деуге болады. Мамандар теңіз түбінде қалыптасқан флораның жаһандық маңызы зор екенін, оны зерттеу шекаралық флораның көші-қон ағымына әсер ететінін айтып отыр.
– Үстірттер мен төмендеген жазықтықтар бұрынғы аралдың негізгі аумағы саналады. Қорықтық режимнің ұзақ уақыт бойы қызмет етуінен, тұяқты жануарлардың, оның ішінде ақбөкендердің, сарышұнақ сияқты кеміргіштердің саны бірнеше рет бұзылған. Бұл аймақтық кешендерде итсигендердің пайда болуына, жапырақсыз бұйырғын өсімдіктерінің нығаюына әкеп тіреді, – деді қорық басшысы.
«Барсакелмес» еліміздегі ерекше қорғалатын аумақтардың алдыңғы қатарында. ЮНЕСКО-ның бүкіләлемдік биосфералық резерваттар жүйесі тізіміне енгізілген. Жаһандық масштабтағы экологиялық апат аймағында орналасқан әлемдегі жалғыз қорық. Мұнда Әр жылы көктем мен күзде жануарлар дүниесінің санағы жүргізіліп тұрады. Мекеменің жетістіктерінің бірі – өткен жылы ұйымдастырылған «Парктер шеруі» табиғат қорғау акциясында ІІ орын иеленуі.
Сөз соңында тағы бір қызық дерек. Аралда уақыттың әдеттегіден жылдам өтетіні де – тылсым құбылыстың бірі. Мысалы, 1930 жылы «Барсакелмеске» аттанған топографиялық экспедиция мүшелері үш ай бойы хабар-ошарсыз кеткен. Бір тоқсаннан кейін ғана аман-есен оралған. Олар «арада осынша уақыт өтіп кеткенін білмедік» депті. Сондағы бар атқарған жұмысы аралдың адам аяғы баспаған аумағын картаға түсіріп алу ғана болыпты.
Назерке САНИЯЗОВА,
«Сыр бойы»
Қызылорда-Арал-Қызылорда
