Оразбек Батырханов – облыстық ауыл шаруашылығы саласының материалдық-техникалық жабдықтау, кейін зейнетке шыққанға дейін ветеринария саласына басшылық жасаған білікті де, білімді мамандардың бірі. Ұзақ жыл басшылық қызметте отырудың жүгі әрдайым салмақты болатыны заңдылық. Әсіресе, қоғамдық формацияның екі бірдей кезеңінде осындай ауыр жүкті абыроймен атқарудың жауапкершілігі мүлдем бөлек екенін және атап өткіміз келеді. Соңғы жылдары денсаулық күтімімен жүрген белгілі азаматтың үйіне арнайы барып, сұхбат құрудағы мақсатымыз – бүгінде ауыл өндірісінің түйткілді деген мәселелерін талқы өзегіне салу болатын.
Ж.А: – Оразбек Әмірәліұлы, Қазақстан Президенті кейінгі Жолдауында ауыл шаруашылығын дамытпай, бәсекеге қабілетті экономика құру мүмкін еместігін, елімізде ет, жеміс-жидек, көкөніс, қант, бидай, майлы дақылдар, сүт өнімдерін өндіру үшін 7 ірі экожүйе қалыптастыруға болатынын атап көрсетті. Ауыл шаруашылығында еңбек өнімділігін екі есе арттыру, оның экспортын еселеу туралы да осы Жолдауда мәлімдеді. Байқайсыз ба, міндет өте күрделі. Екі есе дегеніміз, ауыл өндірісінде қыруар жұмыс атқаруды меңзейді. Бұл үлкен қажыр-қайрат, сонымен бірге қыруар қаржы талап етеді. Қалай ойлайсыз, бұл межелі міндетке қысқа уақытта жету мүмкін бе?
О.Б: – Иә, міндет ауқымы күрделі. Біз несін жасырамыз, ырғалып-жырғалып жүріп уақыттың қандай жылдам екенін сезбей қалдық. Ұзақ уақыт мұнайға үміт артып келдік. Ал заман жаңа талаптарды алға тартуда. Қазір талап мүлдем өзгерді. Әлемде бәсекелестік өте күшті. Сол әлемдік сарапшылар ендігі жерде мұнайдың қажеттілігі барынша азаятынын мәлімдеуде. Тіпті мұнай бағасы алдағы уақытта 100 долларға жетуі екіталай деген де айтылып жатыр.
Демек, біз енді қалыптасқан жағдайға қарай әрекет етуге дағдылануымыз қажет. Өмір бізді осыған мәжбүрлейтін болады. Біршама уақыт бұрын Қазақстанның Тұңғыш Президенті біздің ауыл шаруашылығы саласындағы әлеуетіміздің орасан зор екенін атап айтқан болатын. Бұл орайда мал өнімдерін экспортқа шығару мүмкіндіктері кеңінен айтылды. Алғашқы жылдың өзінде сыртқа 60 мың тоннаға дейін ет сату туралы атап көрсетілді. Қойылған міндетке сәйкес ауыл шаруашылығы саласының құрылымдары бірнеше мәрте өзгерді. Ең қажетті деген сала – ветеринария өз алдына шаңырақ құрып, бөлек шықты. 2011 жылы құрылған инспекция бастығының бірінші орынбасары болып тағайындалдым. Міне, сол сәттен бастап бірнеше жыл бойы мал басын арттыру бойынша мемлекеттік саясаттың өзекті буындарында қызмет жасадым.
Ж.А: – Сөзіңізді бөлейін, есіңізде болса, сонау 1995 жылы сол кездегі Қазақстан Премьері Әкежан Қажыгелдин етті өндіру үшін Қазақстанда тер төгіп бейнет жасаудың қажеті жоқ. Қойды, ірі қараны Австралия, Аргентина, Уругвай дейсіз бе, солардан сатып алуға болады. Өзіндік құны арзан десті. Мен егер жаңылыспасам, шетелдік өнім осыдан бір-екі жыл бұрын өзіміздің «SMALL» сияқты супермаркетінде сатыла бастады. Шамасы, Аргентинадан жеткізген болуы керек…
О.Б: – Ондай әңгіменің болғаны рас. Кәсіпкерлер әдетте жылдам келеді ғой, әлдебіреулердің мүддесі болды ма, кім білсін, сауда сөрелерінде мұхит асып әкелінген өнімдер сатыла бастады. Егер Қазақстан халқының 40 процентінен астамы ауылда тұратынын ескерсек, аталған мәселе саясатты меңзейді. Біз ешқашан елді тіршіліксіз қалдырып, ондай жобаларға бармау қажеттігін көп ұзамай түсіндік.
Білесіз бе, Кеңес Одағы кезінде Қазақстанда 50 млн қой өсіру туралы әңгіме болды. Цифр көтеріңкі болуы мүмкін, бірақ біз қой санын 30 млн басқа жеткізгеніміз анық. Сол сияқты бізге қазір белгілі бір мақсат, меже қажет. Бағдар болған жерде межеге жетуге болады. Жаңа өзіңіз айтқан Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев атап көрсеткен 7 экожүйенің ішінде 5-і тікелей мал өнімдерін өндіруге қатысты. Нақты айтсақ, аталған ет, бидай, майлы дақылдар, сүт өнімдері бір-бірімен тығыз байланысты. Себебі бірінсіз бірінің күні жоқ, бидай – әрі астық, әрі мал азығы, майлы дақылдар тағы мал азығы дегендей. Қазақстанның орасан жер көлемі осындай экожүйелерді қалыптастыруға мүмкіндік береді. Қаншама бағдарламалар қабылданып жатыр. Субсидиялаудың мүмкіндігі мүлдем кеңейді. Президент стратегиялық жоспарлау агенттігін не үшін құрды? Жоспарсыз экономика болмайды. Біз кешегі кеңес жүйесінің жоспарлау жүйесіне ішінара еніп жатқан жағдайымыз бар. Бірақ ол бұрынғы уақыттың сипатын білдірмейді. Біз жоспарлы жүйенің қажетті дегендерін ғана алып отырмыз.
Ж.А: – Қазір ветеринарияның проблемалары туралы көп айтылатын болды. Мемлекет кешегі кеңес үкіметі тарағаннан кейін құлдыраған саланы қайта қалпына келтіруде. Көпшілік бұл қолдауға ризашылығын білдірсе, кей тұстары тіпті бюрократиядан арыла алмай жатқан жағдайымыз бар. Сонымен проблеманың басты түйткілі неде деп ойлайсыз?
О.Б: – Жаңа айттым ғой, мемлекет мал өнімдерін өндіруге үлкен мән бере бастады. Бірақ халықаралық ұйымдардың өздерінің құқықтары бар. Кез келген өнім ветеринарлық талаптарға сай болуы керек. Бүкіләлемдік сауда ұйымы деген бар. Талап күшті. Оның үдесінен шығу үшін үлкен жауапкершілікті талап етеді. Айталық, әр облыстың мал және құстарына тән тиісті ауру тізімдері жасалған. Осы ауруға қатысты мемлекет тегін дәрі-дәрмек бөледі. Шаруа қожалықтары, жеке мал иелері болсын оларды тегін пайдаланады. Проблема басқада. Әлгі дәрілерді, яғни вакцинаны алу үшін тендер өткізеді. Бар түйткіл бүгінге дейін оны өткізу, яғни талап ережесіне қатысты болып отыр. Тендерге түскендер арзан дәрі-дәрмек алып келеді. Оларға тендерден ұтып шықса болды. Ал малға қаншалықты әсері болады, ол жағын ешкім ойламайды. Малдан сұрай алмайсыз. Дәрінің тиімділігін тілі жоқ мал сізге айта алмайды. Міне, бұл проблема көтерілгелі біраз болды. Маман ретінде менің пікірімше, дәріге қатысты тендер мүмкіндігінше тиімді вакцинамен қамтамасыз етілуге байланысты өткізілуі керек. Оның басқаша жолын ойлап табуға болады.
Тағы бір маңызды мәселе туралы айтқым келеді. Қазір мал дәрігеріне деген сұраныс жоғары. Олардың бірқатары айлығы тәуір болған соң шаруа қожалықтарына кетіп жатыр. Мемлекеттік қызметте жалақы төмен. Міне, бұл да ойланатын мәселе.
Ж.А: – Ореке, қазақ кездескен жақынына: «үй ішің, мал-жаның аман ба?» деген сауал қояды. Өмірлік тыныс-тіршілігі малмен етене жақын болған соң осылай айтатын шығар. Осыдан біршама жыл бұрын Қызылорда облысы мал саны жөнінен 1991 жылдың деңгейіне жетті деген цифрлар көлбеңдеп алдымыздан шыққан болатын. Қазір көпшілік арасында оның саны аталған деңгейден жоғары деген ой айтылуда. Қоғамдық пікірді теріске шығара алмаймыз. Бұл жоғарыда айтқан мемлекеттік стратегия үшін маңызды. Демек, мал санын дәл айқындау қажеттігі туындап отыр. Осы орайда малдарды сырғалау, таңбалау алдыңғы кезекке шығатыны даусыз. Қазіргі жұмыс барысы туралы не айтасыз?
О.Б: – Бұл – маңызды мәселе. Сырғалаудан қашқалақтап жүрген жағдайымыз болды. Баяғыдан орнығып қалған малым көбейіп кетіп бір пәлеге душар болмаймын ба деген қорқыныштан туған сақтық. Қазір шаруа қожалықтарына мемлекет көп жеңілдік жасап жатыр. Мал санына салық төлемейді. Бірақ қазір ел сырғалаудың, таңбалаудың қажет екенін түсіне бастады. Бұрынғыдай емес, ынта жоғары. Бізде қой, ірі қара және түйеге сырға тағылып, жылқыға таңба салынады. Әрбір сырғада әр ауданның коды жазылады. Сырғаланған малға ветеринарлық кітапша беріліп, мал дәрігерлерінің есебіне алынады. Сырғалау малдың ұрлығы болған жағдайда оны іздестірудің оңтайлы тәсілі болып табылады. Ұры-қарыға да жан керек, сақтанады. Қазір жылқы малына чип аппаратын салу қолға алына бастады. Малшы үйінде отырып, сол чип арқылы келген белгімен малының қайда жүргенін біле алады. Бұл дегеніңіз сақтық үшін және керек.
Қорыта айтқанда, таңбалау мемлекетке де, мал иесіне де пайдалы. Бүгінгі күнге өмір өзінің осындай тиімді тәсілдерін енгізуде.
Ж.А: – Әлі есімде, сіз осыдан 40 жыл бұрын облыстық материалдық-техникалық базаның жап-жас директоры болдыңыз. Кабинетіңізге кірудің өзі көп адамға оңай соқпайтын. Кезекке тұрған аудан хатшыларын, білдей мекеме директорларын көретінбіз. Сізді жұрт бағалайтын. Асылып-төгіліп жатпайтын сыр мінезділігіңіз үшін шығар бәлкім…
О.Б: – Жас кезімде бұл мен үшін үлкен сынақ мектебі болды. Алдымен келешегімді ойладым. Елмен тіл табысып, көпшіліктің көңілінен шықсам деген арманнан туған еді. Облыстың 92 совхозын техникалық жағынан қамтамасыз ету, одақтың түкпір-түкпіріне тапсырыс беру, «К-700» алып тракторынан бастап ұсақ-түйек қосалқы бөлшектерге дейін жеткізу қыруар есептен тұрады. Өзің білесің, жоспарлы экономиканың жетілмеген тұстары жеткілікті еді ғой. Егін орағынан келесі көктемгі егіске дейін, қой қырқымы дейсіз бе, жауапкершілік барлығына ортақ. Жоспарлы экономикада ине-жіпке дейін есепке алынады. Бізге айтылатын сын көп. Бірақ бар кемшілік сол жүйенің өз ішінде жатқанын барлығына түсіндіріп айту қиын еді. Тынымсыз жұмыс істейтінбіз.
Кейде жанашыр дегендердің өзі соншама байлықтың ішінде отырып кейінгі тағдырыңды ойламағансын ба деген пікірлерін сездіріп қалады. Ойларын түсінемін. Бұл жүйе менің басшы кезімде жекешелендірілді. Көп нәрсені иеленіп қалуға болатын еді. Өйткені мемлекеттің өзі мүмкіндік берді. Саналы түрде бармадым. Адам болмысы қызық қой, барлығына ұмтыла бергісі келеді. Менің ойымша, ниет тазалығына ештеңе жетпейтін сыңайлы. Ертеде бір данышпан: «ниетіңе орай жаза аласың, өлшеміңе қарай үлес аласың» депті. Сол айтпақшы, өмірден бұйырған несібемді алған адамға ұқсаймын. Ұл-қыздан немере бар, құда-жекжатпен, жора-жолдаспен сыйластыққа не жетсін?! Бар тапқаным осы, ал осыдан артық бақыт бар ма?…
Әңгімелескен
Жолдасбек АҚСАҚАЛОВ,
«Сыр бойы»
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
