Қолына қалам ұстаған халықтың мына дүниедегі бір бақыты – өзінің сана түкпіріндегі аласапыран ой-толғамдарын сол қалам құдіретімен ақ қағаздың бетіне түсіріп кететін талайлы тағдырында болса керек. Шығармашылық адамы болып тіршілікке араласып, қоғамда өмір сүріп жүрген соң әр талант өз әлінше өмір-тірлік жайлы ой толғайды, өмірдің арғы-бергі сырларына парасат көңілімен араласып отырады, өйтпеске әддісі жоқ. Әрине, айтуға ғана оңай, ал шынтуайтына келгенде, мұның бөлекше рахатты азабын басынан ол тек өзі ғана өткеретіні тағы белгілі. Ал енді оның жазып кеткен дүниесі аз ба, көп пе халықтың, кейінгі ұрпақтың еншісі болып қалады. Саналы ұрпақ содан өз мүмкін-қадарынша алады керегін. Ала алмаса – өз соры. «Айтып өткен ақында арман бар ма!..» демекші, сол жан дүниесін өмірдің от-жалынына салып, елін, елдің қазыналы адамдарын, қоғамының тағдыр-талайын патша көңілдің таразы-талқысымен өлшеп, екшеп-елеп жазған Сыр бойының сарабдал азаматы, жаны сырлы жазушы ағамыздың бірегейі – біздің Айжекең, Айжарық Сәдібеков еді.
Кеше ғана арамызда қатар тіршілік кешіп, сіз-біз десіп, қолдан келгенше әздесіп жүрген абзал ағаның бүгін енді мынау фәни тіршілікте жоқ екеніне сенбеске уақыт шіркін қояр емес. Әдетте «сексеннің сеңгірі» дейтін сәлделі жасқа ағамыз тым-ақ жақсы келген-ді. Жазда туған жерінің топырағына барып, ел-жұртымен қауышып, көңіл марқайтып, айдынды Аралының ақшаңқан алабын аралап, ата-баба басына тәу етіп оралған болатын. Кете-кеткенше қолынан қаламы түспеген Айжекең, шынында да, журналистиканың нағыз еңбекторысы еді-ау. Әр жылдарда жарық көрген дүниелерінің басын қосып, «Көктемін күткен қызыл гүл», «Аққұмның ақ түндері», «Ашық мұхитқа шыққан алып», «Бал айы», «Жұмыр жерде біз бармыз», «Шұғыла шуағы» атты жинақтары бірінен соң бірі жарық көріп жатты. Ол үнемі өз ортасындағы жылт еткен жақсылықты халық жадында жаңғыртуды ойлаумен жүретіндей көрінеді. Бұған аталған еңбектері бек куә. Әсіресе, ағаның шығармашылыққа деген, шығармашылық адамдарына деген ерекше ілтипаты мен шынайы таза көңілі ойға орала береді.
Адам Мекебаевпен сұхбатында екеуінің қиын жастық шақтары ұқсас екенін айта келіп: «Тағдыр бізді Қызылорданың пединститутында табыстырды. Бір тілім нанды бөліп жеп, бір бөлмеден өріп жүрдік. Бізді қолымыздан жетелеп жүріп оқытқан, қолтықтан демеп қызметке тұрғызған көкелеріміз де болған жоқ. Кеңес өкіметінің қамқорлығымен оқып, білім алып, аяқтанып кеттік» дейді, кейіпкерімен ұқсас тағдырға ортақтаса отырып. Атақты Қалтай Мұхамеджановтың редакторлығымен шығып жатқан «Түркістан» халықаралық газетіне енді ғана қызметке тұрғанда Қалтай ағасының 10 мың теңгені редакция кассасынан санатып бергізуінің де есте қалып қоятын сыры бар – сол баяғы қиыншылық, тапшылық… Сонымен Қалағасы: «Қалғанын Жақайымдар берер, – деп, мені де күлдіріп қойды. Аға алақанына жарымаған шегене басым іштей тебіреніп толқыдым…» – дейді Айжекең. Бірақ бұл аз ғана нәрсеңіз – автордың өмірдің қиын жолдарында сан мәрте басынан өткен, керек десеңіз сіздің өзіңізге де тікелей қатысты маңызды мәселе болып шығатынын іштей аңғарасыз. Қазақтың «Адамның күні адаммен» деген мәтелін әркім әрқалай түсіндіруі мүмкін, бірақ тіршілікте шығармашылық адамдарының бірімен бірінің таза жүректен шыққан түсіністігінің, аласыз қарым-қатынасының өнерге де, талант иесіне де берері көп.
Әрине, өмір жолы тақтайдай тегіс емес, өмірде бәрі бірдей ойдағыдай бола да бермейді. Айжекең бірде: «Бізде, жалпы, өнер өрісінде жүргендер бірін-бірі жақсылыққа қимайды. Ара қатынастары қым-қиғаш. Бірін бірі көреалмаушылық індетіне шалдыққан. Кейде өзімнің осы күніме қалай жеткеніме, қалай жер басып аман жүргеніме таңғаламын, тәубе деймін. Жасыратыны жоқ, біздің кейбір қаламгерлеріміз жүрген жерінде халыққа бірінің жазған шығармасын бірі дәріптеп жүрудің орнына қайдағы жоқты бықсытып жүреді» деп налиды. Жазушының шын сөзі, шын реніші, өнерге деген ақиқат жанашырлығы екеніне сенесіз.
Ағасы Зейнолла Шүкіров шығармашылығы туралы, онымен бірге Арал теңізі жағалауында дем алған бір ғажайып сәттері туралы естеліктері де ерекше мейірімге толы. Мешітбай ағасының өзіне деген бөлек көңілі жайлы айта келіп, жетпіс жасына аз ғана күн қалғанда, бауырдан кеткен әріптес аға туралы: «Мәтқапыл соққан сол қаралы күн бізді бір орны бөлек рухани жебеушімізден айырды» деп қапаланады. Мешітбай ағасының «Арал аспаны» кітабына белгілі ақын Қ.Шаңғытбаевтың: «Ақынның даралығы дейміз бе… қатқыл да сұсты кәсіптен поэзия іздеу осы ақынның ғана үлесіне тиіпті» деп, ішкі істер қызметкерінің шығармашылығына тәнті болған пікірін өзі жалғастырып: «Ол «Арал аспаны» кітабымен ХХ ғасырға назын айтып, ХХІ ғасырдан «сауға» сұраған еді» депті.
Айжекең Б.Сарбалаевтың сыншылық өнерге адалдығын, ізденгіштігін, Ә.Кекілбаевтың сөзімен айтқанда, «идеялық-көркемдік бракқа ымырасыздығын» мактанышпен айтады. Көркем әдебиет сыншысының қазіргі қазақ қоғамындағы анша-мұнша сүйкімді көріне қоймайтын тағдырын өмірлік еншілеп, тіпті ғылыми атақ қорғап алуды да мақсат етпей, өз ісіне бірыңғай берілуін үлгі тұта отырып, ризашылық ілтипатын да білдіреді. Сыншының 1984 жылы шыққан «Өткірдің жүзі» атты сын жинағы үшін Халықаралық «Алаш» сыйлығының лауреаты болғанына қуанады.
Айжекең Сыр бойы әдебиеті мен әдебиетшілерінің шығармаларын талдау арқылы өз жеріміздегі қалам иелерінің қырларын аша отырып, олардың астанадағы белгілі әдебиетшілерден кем соқпайтындығын көрсетіп, біздерде осындай асыл дүниелеріміз бар, солардың қадір-қасиетін тани білейік. Олар – қазақ әдебиеті мен өнері атты үлкен қазынаның лайықты өкілдері, дегенді жарқырата айтуды мақсат тұтатындай. Ал «Дарияның тұмасынан жыр боратқан» («Арна», Алматы, 2012) атты жинағында Сыр өңірі ақын-жазушыларының, өнерпаздарының шығармашылық тағдыры туралы тебірене жазады. Жақсылық Түменбаев шығармашылығын талдай отырып: «Журналистік бір «ауру» болса, «жазушылық» екі «ауру» еді. Неге «ауру» дейміз? «Ауру» дейтініміз – қолына қалам ұстаған Адам, ол және жаза алатын болса, жазбай тұра алмайды. Әне «ауру» дегенің сол. Жазу өнері де дертпен тең. Онымен жолдас болған адамның бір ұйқысы кем, бір күлкісі және кем» дейді. Айжекеңнің жазушылыққа қояр талабы өте жоғары. Әдебиетіміздің Ә.Нұрпейісовтей, З.Шүкіровтей мықтыларының шығармашылығын талдай отырып, олардың әдеби лабораториясына енуді мақсат тұтады. Авторлардың жеке адам ретіндегі де, жазушы ретіндегі де жан қалтарыстарын өзінің көрген-түйсінген нақты деректері арқылы сөйлету – А.Сәдібеков талдауларының бір ерекшелігі десе болар. Қай авторды алса да ол нақты өзі бастан кешкен, көбіне көзбен көрген жайларды әңгімеге арқау етеді. Бұл оқырман үшін тың дерек болуымен қатар, әдетте, қызықты деректер болып келеді. Осындай жайлар әсіресе «З.Шүкіров феномені» атты мақаласында айқын көрінеді. З.Шүкіровтің адами қасиеттерін тәптіштей айтқанда, өзі де соған жан-тәнімен қызыға, беріле отырып баяндайды. Мұндай жайлар өзге авторлар туралы еңбектерінде де үнемі аңғарылады. Ал бұл оқырман үшін шығарма тартымдылығының басты факторы екенінде дау жоқ. Әсіресе, Зейнолла туралы бірнеше мәрте жазды. «Бірде: – Зеке, жаныңызды осынша қинап не болды, жазуды ептеп сиретіңкіретсеңіз қайтеді?.. – дегенімде: «Сиретсем, өлем ғой!» деді жұлып алғандай. Соңыра мына жалғыз көзімнің көрмей, тіпті қолымның қалам ұстауға жарамай қалуы да мүмкін ғой. Сендер соны неге ойламайсыңдар? Мықтағанда елу жасармын, алпысың неғайбыл-ау, бала…» деп күлгендей болды. Ақыры айтқаны дәл келді, айтқан алпысы топырақ жасына бұйырды» дейді қамығып («Періште қанатты тағдыр»).
Кітапқа аты қойылған мақалада («Дарияның тұмасынан жыр боратқан») өз замандастары, қатарластары, достары Әскербек Рахымбекұлы, Махмұтбай Әміреевтердің шығармашылығын талдай отырып, екі ақынымыздың да шығармашылық ерекшеліктерін дөп басып сипаттайды. Махмұтбай ағамыздың эпикалық тынысқа бейімділігі мен Әсекеңнің сонымен қатар әдемі нәзік лириканың асқан шебері екеніне нақты дәлел-деректер келтіреді. «Ал енді Махмұтбай, Темірше, Балашбекпен бастас ақын Әскербектің жыр додасындағы шабысы бұлардан бөлек. Біз білетінде Әскербек қандай жосықта жазса да, шабыттанып, шамырқанып жазатын» деп, ақынның әсерлі жыр жолдарынан мысалдар келтіреді.
Жақсылық Түменбаев туралы: «Тіпті шығармашылық қуатының қаншалықты шарықтағанын сыншылар тарапынан естіп те үлгіре алмай кетті. Екілесіп келгенде, әрбір шығармасы кім-кім сыншылар тарапынан да елеусіз қалмауы керек еді» деп қайғырады. «Атақты жыраудың жүз жылдығы» (қармақшылық Молдахмет жырау туралы), «Ескерусіз қалған есім» (жырау Ібаш туралы), т.б. мақалалардың тақырыптарының өзі жазушы көзінен белгілі есімдер мен көпке бейтаныс қалып бара жатқан өнер адамдарының қайсысы да таса қалмағанын аңғартады.
***
А.Сәдібеков тек Сыр бойы әдебиеті мен өнері, өнер адамдары туралы ғана жазады, тек соларды ғана насихаттайды десек, мұнымыз таяз түсінік болар еді. Автор қазақ әдебиетінің танымал өкілдері О.Бөкеев, Ф.Оңғарсынова, С.Мұратбеков, т.б. авторлардың шығармашылығы туралы талдаулар жасап, оларға өзінің шығармашылық көңілінің көзімен үңіле біледі. Мысалы, Оралханның повестерін («Қар қызы», «Сайтан көпір», «Біздің жақта қыс ұзақ», «Жетім бота») талдау үстінде жазушының кейіпкерлерді даралау ерекшеліктеріне баса назар аударады. Айталық, «Қар қызы» повесін «жетімдер мен жесірлердің, күштілер мен әлсіздердің тайталасқан тағдыры» дей келіп, жалғыздық пен кеңістіктің арақатынасы, адамдардың өскен ортасына қарай өзгеру стихиясы әдемі айтылғанын аңғарады. Ары да, жаны да таза адамдарды жазушы кеңістік пен күштілердің қыспағынан жан жүрегі шырқырап тұрып қорғайды» дейді. Мақала тақырыбын «Рухы мықтылар немесе адалдықтың аласапыран толқындары» деп қойыпты. Айжекеңнің мақалаларында жалпы қазақ әдебиетінің тарихы мен өсу жолдары, мәселелері де тұтаса қарастырылады. Бұл дүниелерінде де әдебиет пен өнер адамдарына деген жанашырлық лебі есіп тұрады.
О.Сәрсенбаев туралы мақаласында («Төрге озған қаламгер»): «М.Мақатаевтың 60 жылдығында бір дүрлігістік. Көзі жоқта. Көзі жоқта түсірілген фильмінде өзі жоқ. Тек бір-ақ сәтінде, онда да қас қағым сәт, объективке ілініп қалған – отызында орда бұзған Мұқағали туралы емес, құдды басқалар туралы әңгіме болғандай қоңылтақсып қаласыз. Ж.Нәжмеденов ше? Оның да 60 жылдығы туралы көзі жоқта берілген телехабардан тіпті Мұқағали сияқты бір мезеттік тірі бейнесін де көре алмай пұшайман болдық. Авторлардың көрсеткісі келмегендігінен емес, хас таланттардың жазба бейнелерінің сақталмағандығынан, – деп ашынады. Жұмекен, Мұқағали сынды қарапайым тұрмыс кешкен сүлейлерімізді мансабы мықтылар да, былайғылар да көздеріне іле бермеген. Бізге тұлғалы кісілерді елуінде немесе алпыс-жетпісінде ғана есімізге алу дағды болып кеткен, – деп бұл істегі шалалығымызды көзге шұқып көрсетеді. Біз жазушы Оразбек Сәрсенбаевтың шығармашылығына қанық болғанмен, адами өмірнамасын білмейміз… дей келіп, нақты деректер келтіреді. Ал қазіргі оқырман біле ме осыларды? Әй, қайдам… Міне, Айжекеңді мазалайтын да осы жайлар. Шығармасын білумен қатар оның авторының өмірі мен шығармашылық тәжірибесін түсіну – егіз қатар жүргені абзал емес пе? Өйткені, автордың өмірінсіз оның туындысын толық білдім деу де бекершілік болар еді. Бұл, сонымен қатар, авторға деген зор құрмет те. Ал біздегі ахуалды қазақи жайбасарлық дейміз бе, әлде… Асқар Сүлейменовтің жаратылыс даралығы туралы естелік кітабын оқи отырып айтқан толғаныстарының өзі жазушыға деген ілтипат, ризашылыққа толы («Ақиқат күлік – Асқардың өзі еді»). Асқар Сүлейменовпен, Фариза Оңғарсыновамен жақын сыйлас көңілдері туралы да сөз арасында жыр ғып шертуші еді.
Айжекең бейне бір ел мұрасының жоқшысы тәрізді, байыз таппай соның кем-кетігін ойлаумен жүретіндей көрінеді. Біз автордың тек бір ғана кітабындағы мақалалары туралы аз-кем ой топшылаған болдық, ал оның қыруар дүниесі туралы ұзақ сонар әңгіме алдағы уақыт еншісінде. Ұзаған жылдың мәресінде жарық көрген «Бұрынғының адамдары» аталатын кітабының өзіне «Өлермен өмір» романы мен «Сұрапыл», «Қарашыққа қатқан мұз» атты екі бірдей повесі мен бірқатар әңгімелері еніпті. Я, қалам ұстаған халықтың тағдырлы өмір жолы ел мұратын жоқтаумен жалғасып жатса, арманы не… Жазушы Айжарық Сәдібеков ағамыздың бақытты тағдыры бұл.
Сонау Арал теңізіндегі алып шың Көкаралдың түкпірінде, алыс ауылда өскен балықшының кішкене ғана қарға тұяқ баласын азамат еткен – кешегі кеңестік кезеңнің мектебі екенін ағамыз күні кешеге дейін үлкен мақтаныш-ризашылықпен айтып отыратын. Қаршадайынан теңіз демімен, балықшы ауылдың батан тіршілігімен тыныстаған ағамыз өзінің балалық, жастық шағын кейінгіге естелік ретінде де, кейде бүгінгі қоғамның кейбір күйбең тірлігінің көңілге қонбас қоясына қарсылық-наразылық ретінде де тәмсілдеп отыратынының талай мәрте куәсі болдық. Ағамыздың үлкен бір қайғысы – сол балалық шағы өткен туған ауылының бүгінде құм астында қалып, ұмытылып бара жатқаны еді. Мұны ойласа, оның еңсесі түсіп, езіліп, жабырқап-ақ қалатын.
Енді бүгін сол туған топырақтың жоғын жоқтайтын абзал ағамыздың өзі де мәңгілік сапарында. Ел тағдырына, жұрт болашағына алаңдаумен өткен, Айжарық аға, көл қорыған қызғыш құстай халқыңның жоғын жоқтап қаламың қолдан түспеген азаматтық тұлғаңды да халқың ұмытпайды.
Шанжархан БЕКМАҒАМБЕТОВ,
Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің доценті,
филология ғылымдарының кандидаты
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
