сурет ашық дереккөзден алынды
Келер жылдан бастап елімізде «9-20-25» мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасы пайда болмақ. Атынан-ақ түсінікті, бұл – соңы даулы болып біткен «7-20-25» жобасының жаңа формадағы, сәл жетілдірілген жалғасы. Көптен бері ойластырылған балама бағдарлама халықтың баспаналы болуына септескелі тұрғанымен, келесі бір қолайсыз жақтары барын жоққа шығара алмаймыз.
Ескі жоба есіркемеді
Сонымен, өткен аптада Үкімет басшысы Әлихан Смайылов жаңа бағдарламаны таныстырды. Жобаны «Отбасы банк» пен «Бәйтерек» АҚ бірлесе әзірлеп жатыр.
– «9-20-25» бағдарламасы – 9 пайызбен 25 жылға дейін берілетін ипотекалық несие. 9 деген қазір өте төмен пайыздық ставка», – деді Ә.Смайылов.
Премьер-министрдің айтуынша, бағдарламаны іске асыру үшін есептеу жүргізіліп жатыр. Жыл сайын 150 млрд теңге бөлінуі мүмкін. Сол арқылы 8 мың адам ипотекаға мүмкіндік алады. 100 млрд теңге нарықтан тартылса, қалған 50 млрд теңгені «Отбасы банк» өзінің таза табысынан қарастырмақ екен. Тағы бір ерекшелік, бағдарлама негізінен жастарға арналады. Бұл да себепсіз емесі анық, осыған дейін Мәжіліс депутаттары жастар ипотека алуы үшін өзге бағдарламаларда алғашқы жарна ретінде сұралатын 50 пайыз мөлшерді жинай алмайтынын талай ескерткен. Кезекті бағдарлама сол олқылықтың орнын аз да болса толтыратындай көрінді.
Алайда бағдарлама алдыңғылар секілді дау тудырмай ма деген күмән да жоқ емес. «7-20-25»-ті меңзеп отырмыз, ол бағдарлама 2018 жылдың жазында басталып, содан бері мыңдаған қазақстандықтың баспаналы болуына жәрдемдесті. Бірақ 2021 жылдың 19 мамырында Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің төрағасы Мәдина Әбілқасымова «7-20-25» бойынша қаржыландырудың тоқтайтынын жария еткені сол, бағдарламаның аясында дау туындай бастады. Себебі мемлекет нарық принциптеріне орын босатып, біртіндеп несиелеу бағдарламаларынан шығуы керек болатын. Ол бойынша Ұлттық банк 2023 жылдан бастап мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландырудан кете бастайтыны айтылған. Солай істеді де, «7-20-25» биыл түбегейлі тоқтағаны белгілі.
Мәселенің төркіні неде жатыр? Негізі «7-20-25» бойынша 1 жылға 100 миллиард теңге қарастырылып отырды. Бірақ ол сомма сұраныстың көптігінен жетпеді. 3-4 жыл бұрынғы нарықпен әр үйді 20 миллион теңгеден бағаласақ, әрі кетсе 5 мың баспана алуға жетті. Ақыры көпшілік бекітілген лимитті алып тастауды талап етті. Жауаптылар лимитті көбейте алмайтыны белгілі. Қосымша қаржы тағы да шығынды талап етеді. 2022 жылдың 29 қыркүйегіндегі ақпарат бойынша «7-20-25» аясында 54 022 займ берілген, ол үшін 701,5 млрд теңге қаржы бөлінген. Ұлттық банк таратқан дерек бойынша, бағдарлама аясындағы займдардың басым бөлігі Астана (287,4 млрд теңгеге 18914 займ), Алматы (157,8 млрд теңгеге 10712 займ) және Шымкент (48,2 млрд теңгеге 4008 займ) қалаларына тиесілі. Ақыры бағдарламаның қаржыландыру көлемі 1 трлн теңгеге жетіп, тоқтады.
Баспана алуға арналған басқа да бағдарламалар бар екені белгілі. Дегенмен жұрт неліктен «7-20-25»-ке үйірілді десеңіз, жауабы оңай, бар мәселе пайызының төмендігінде. Мысалы, «Баспана Хит» ипотекалық бағдарламасы бойынша жылдық мөлшерлеме 10,75 пайызды құрайтын. Бірақ ол да көпке ұзамай 2021 жылдың соңында аяқталып қалды. Бір нәрсені аңғарсаңыз, елдегі баспанаға қатысты бағдарламалардың «ғұмыры» ұзақ болмаған. Алдағы жоба да солардың кебін қайталауы мүмкін.
Шыны керек, шенділер «9-20-25» бағдарламасын шығарар алдында көп ойланды. Әсіресе пайыздық мөлшерлемесіне бас қатырғаны білінді. Былтыр күзде Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі болып тұрған шағында Қайырбек Өскенбаев «7-20-25»-тің орнын басатын жаңа бағдарламаны қолға алып жатқанын айтқан. Сол кездегі министрдің сөзінше, мемлекет алдымен халықтың әлеуметтік осал тобының баспанамен қамтылғанын қалап, туындаған қиындыққа байланысты әр отбасына жеке мән бермек болатын. Әр отбасының цифрлық портреті құрылатын. Бір қызығы, осы кезде Өскенбаев жаңа бағдарламада жылдық мөлшерлеменің 7 пайыздан аспайтынын жеткізген, яғни, формасы «7-20-25»-ке аумайтын. Бірақ кейіннен министрлік бұл тақырыпты дереу жапты. Ал осы жолы Үкіметбасы жаңа бағдарламаның жылдық мөлшерлемесі 9 пайызды құрайтынын айтып отыр. Демек, шенділер кеңесе келе пайыздық мөлшерлемені өсіруге мәжбүр болды. Оларды да түсінуге тиіспіз, арзан несие халықты жарылқағанымен, нарыққа кері әсер етіп, тағы да бағаның өсуіне соқтыруы мүмкін. Қайтсек те мәселеге біржақты қарамаған абзал.
Нарық үшін тиімсіз бағдарлама
Енді бұндай бағдарламалар неге көпке ұзамай жатқанын айтайық. Мұнда екі мәселе бар: біріншісі, бағдарламаға белгіленетін лимит. Мәселен, жаңа «9-20-25»-те бір жылға 150 млрд теңге қаралмақ. Әр баспананы орта есеппен 25 млн теңге деп алсаңыз, 6 мың несие беруге ғана жетеді. Ал Үкімет әр баспананы 18,7 млн теңгемен есептеген, көптеген өңірлерде бұл бағаға тұрғын үй табылады, бірақ үш мегаполистегілер бұл бағаға қанағат етпейді. Сондықтан позитивті болжамды кері ысырамыз. Содан соң кезекте тұрғандар дәл алдыңғысындай дау шығаратыны анық. Басқа ипотекаларға жүгінер болса, пайыз жоғары. Екінші мәселе, пайыздық мөлшерлеме. Жалпы, жеңілдетілген ипотекаға келгенде қаржы мамандарының көбі жақсы көзқарас танытпайды. Себебі мұндайда елдің экономикалық ахуалын да ойлаған абзал. Қазір пайдасы бар секілді боп көрінгенімен, түбінде экономикаға орасан зиян алып келеді. Пайыздық ставка 15 пайыз шамасында тұрған кезде 9 пайызбен несие беруге болмайтыны анық. Бұл – нонсенс, яғни нарықты кері сүйреу. Қазір мемлекеттік ипотека бүкіл ипотека нарығының 100 пайызын иеленіп тұр. Егер түрлі ипотекалық бағдарламалар тоқтар болса, үй бағасы қалыпқа түсер еді. Өйткені пайыздық мөлшерлемесі аз ипотека шыққаннан соң құрылыс саласында міндетті түрде баға өседі. Сайып келгенде, пайызы аз көрінгенімен, баспана бағасы қымбат болып шығады.
Мамандардың сөзінше, жеңілдетілген бағдарламаларды халықтың белгілі бір санаты, мәселен, көпбалалы отбасылар, жалғызбасты аналар, мүгедектігі бар адамдар, мүгедектігі бар бала тәрбиелеп отырған отбасылар үшін ғана қалдырған оңтайлы. Дегенмен жоғарыда айтылған пікірге қарсы тарап та бар, экономист Бауыржан Ысқақов Қазақстанның жағдайында жеңілдетілген ипотекалар міндетті түрде болуы тиіс екенін алға тартады.
– Қараңыз, қазір бізге басқалай балама болатын нұсқа жоқ. Егер жеңілдетілген ипотекаларды жоятын болсақ, баспана бағасы халыққа қолжетімді болуы керек. Бірақ тәжірибе көрсеткендей, бізде еш құрылыс компаниясы тұрғын үйлерін нарықтағыдан 10-15 пайызға арзан етіп сата алмайды. Олардың өз уәжі бар: құрылыс материалдарының 65-70 пайызы шетелден келеді. АҚШ долларымен немесе рубльмен алып, теңгемен сату тиімсіз. Ал тұрғын үй құнын қолдан түсірсек, қаншама компаниялардың банкрот болуына септесеміз. Сол себепті мемлекет нарыққа тиімді әсерін тигізу үшін жеңілдетілген несиелер беруі керек. Егер бұндай бағдарламалар жойылса, көптеген саланың құлдырауына жол ашып аламыз. Компаниялар 35-40 пайыз потенциялынан айырылады. Түбінде құрылыс материалдарын өндіретін кәсіпорындардың жұмысы шектелуі мүмкін. Қазіргі басты мақсат – құрылыс материалдарының кем дегенде 70 пайызын отандық өндіріспен өтеу. Сол кезде ғана бағаның өсуі тоқтар еді, – дейді ол.
Қалай десек те, сарапшылар алдағы 10 жылда халықтың тұрғын үйге сұранысы 15-20 есеге дейін өсетінін болжап жүр. Ал сұраныс бар жерде баға да өсетін нарық заңдылығы бар, яғни, алдағы уақытта баспана құны арзандамайды. Азаматтардың басым бөлігі тұрғын үйді ипотекасыз, қолма-қол ала алмасы тағы анық. Сондықтан аз да болса осы олқылықтың орнын «9-20-25» тәрізді бағдарламалармен толтыруға мәжбүрміз.
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
