Алты Алашқа әйгілі, қазақ халқының ұлы сазгері Шәмші Қалдаяқовтың туғанына биыл 90 жыл. Ән әлемінің падишасы болған Шәмшінің әндерін білмейтін, әуеніне ермейтін қазақ жоқ шығар?! Қазақ даласын әнімен тербеген Ән-Аға халықтың сүйіспеншілігіне бөленіп, көзі тірісінде-ақ аңызға айналды. Қазақтың ортасынан шыққан тума талант, үлкен дарын иесі атанды.
Шәмшінің шығармашылығы мен ғибратты ғұмыры осы уақытқа дейін талай зерттеліп, том-том кітаптарға арқау болды. Әлі де талай зерттелері хақ.
Ән-Аға
Шәмші Отырар ауданы, «Сарыкөл» елді мекенінде дүниеге келген. Әкесі Қалдыаяқ ұста, ескіше сауаты бар, өнерпаз болған көрінеді. Ал анасы Сақыпжамалдың әніне елі елітіп жүреді. Шәмші дүниеге келгенде өзге балалар секілді жыламай, біртүрлі әуезді ырғаққа ұқсайтын үн шығарып жыласа керек. Сонда қолына алып тұрған әкесі:
– Мен сені қиссадағы Жамшид патшаның атымен атағалы жүр едім. Бірақ мына дауысың патшаныкі емес, әншілікке көбірек ұқсайды екен, – депті. Сонда қасында тұрған құрдасы Құдайберген:
– Оу, Қалдаяқ, балаң адамдардың емес, әннің патшасы болса да тақияңа тар келмес, – депті.
– Айтқаның келсін. Есімі Жамшид болсын, – дейді әкесі.
Сол Жамшид отыз жыл өткен соң Шәмші Қалдаяқов болып, халқының сүйікті ұлына айналады.
Шәмші бала кезінен қағылез, талантты болып өседі. Оның табиғатпен үндестігінің өзі бір әлем. Өз қатарластарының арасында сондай дарынды, қарапайымдылығымен ерекшеленген. Бұл туралы бала кездегі досы Келдібек Жабатаевтың естелігінен оқуға болады.
«Бір күні Шәмші «мен сендердің кім болатындарыңды болжай аламын, қатар тұрыңдар» деп бізді қаз-қатар тұрғызып, «сен анау, сен мынау боласың» дейді. Шофер боласың дегенде түнімен қуанып шығатынбыз. Себебі, ауданда екі-ақ жеңіл машина бар. Біз өзің не боласың дегенде «музыкант» боламын дейтін. Сол ниетіне жетті. Шәкеңнің дүниесіндегі тағы басты байлығы табиғатқа тағзым етуі, жан-жануарлардың, өсімдіктердің көктем мен жаз айларындағы, әсіресе, құстардың тыныс-тіршілігіне қатты қайран қалып, дауыстарын тыңдағанда бір ғажайыпқа кенелетін». Осыдан-ақ, сазгердің өнерінің табиғатпен бірге өрілгендігі аңғарылады.
Сазгер жайлы деректерді ақтарғанда «Шәмші орысшаны жақсы білген» деген ақпарды көзіміз шалды. Негізінде Шәмші мектепті орысша бітірген. Өмір дерегіне сүйенсек, алғашында Қапланбек мал дәрігерлік-зоотехникалық техникумына, одан кейін Сахалиндегі әскери училищеге түсіп, кіші офицер дәрежесінде аяқтайды. Өнерге деген құштарлығы одан әрі оны Ташкенттегі Хамза Хакімзада атындағы мемлекеттік училищеге әкеледі. Ол жерде әнші Жамал Омаровамен кездесіп, Шәмшіні елге шақырады. 1956 жылы сазгер Құрманғазы атындағы консерваторияның композиторлық факультетіне түседі. Бірақ консерваторияны бітіру Шәмшіге бұйырмайды. Музыкалық білімінің болмауы оның өнеріне кедергі келтіра алмады, керісінше, тосын ырғақ, соны саз іздеумен болды. Өнер додасында өзін қамшылаумен жүрді. Осылайша, оның өнерге деген махаббаты ән ғұмырына айналды.
Ән-ғұмыр
Шәмшінің әндері – өмірдің өзіндей әсем, адамның жанындай сұлу. Қай әнін алсақ та ғажайып саздылығымен, сылдырап аққан бұлақ суындай тап-таза мөлдірлігімен ерекшеленеді. Оның шығармаларының ұлттық нақышпен құнарлануы, халықтың тыныс-тіршілігімен қабысуы, өткен мен бүгінді ұштастыруы сазгер жанының қазақы дәстүрмен терең сусындағанын көрсетеді. Бұл – Ш.Қалдаяқов туындыларының даңқын тасытып, дүйім далаға кең жайылуына сеп болды.
Шәмші әндерінің қазақы бояуы жылдар өткен сайын қаныға түсуде. Адам жүрегінің қылын шертіп, өмірге деген, өнер мен елге деген сүйіспеншілігін арттыруда. Оның әндерінен ізгілікті, зор сүйіспеншілікті, үлкен сағынышты, мейірім мен махабатты сезесің. Сондықтан да болар, қазақ мәдениетінің өшпес мұрасына айналған сазгер туындылары адам жанын тебірентпей қоймайды.
Шәмшінің әндерін, оның жүріп өткен жолдарын айтқанда журналист Қали Сәрсенбайдың мына бір естелігі еріксіз ойға оралады.
«Қазақ музыкасының Мұқағалиындай болған Шәмшіні біз неге айта береміз, неге ұмытпаймыз, неге жақсы көреміз?
Қаншама қылкөпірден өтсе де адамды арын биік ұстап, халқын рухани жетілдіруді, рухын көкке көтеруді ғана мақсат тұтып, парасатын пендешілікке айырбастамаған, «өйтіп едім, бүйтіп едім» деп міндетсінбеген, ішсе де атына сөз келтірмей әдемі ішкен, есесіне есеппен ішпеген, өнерден басқа өмір жоқ деп білген, соншама талантты, жер жарар атағы бола тұра қарапайым өмір кешудің классикалық үлгісін көрсеткен Шәмші жалғыз еді. Шәмшінің әндері болмаса, дүниенің дидарына дақ түсіп, аяулы сезімдер әлдеқашан жоғалып кететіндей еді». Расымен, қарапайымдылықтың үлгісін көрсетіп, сезімдер пернесін оята білген, әнімен елін тербетіп, әрбір жанды өнерге, әнге іңкәр еткен Шәмшіні ұмыту, оны жақсы көрмеу, әндерін айтпау мүмкін емес.
«Шәмшіге айт,
Тағы да бір таңдандырсын,
Жындандырсын жүректі,
жандандырсын!
Мәңгі өлмес Махаббатым
айта жүрер,
Мәңгілік өлмейтұғын
ән қалдырсын!» –
деп жырлаған ақын Мұқағали Мақатаевтың бір шумақ өлеңінен-ақ Шәмші әндерінің құдіретін сезінуге болады.
Сонау ХХ ғасырдың ғұлама жазушысы Мұхтар Әуезовтің өзі Шәмші саздарын «Ақан, Біржан өнерпаздығынан кейінгі бір «жыл келгендей жаңалық» сезіндіретін үздік құбылыс деп жоғары бағалаған еді. Жұрт аузында «бүкіл қазақ еліне ән салдырған Шәмші» атануының сыры да сонда.
«Сыр сұлуы»
Шәмші әндерінің қай-қайсысы да айтқан сайын жаңара, жаңғыра түседі. Оның әрбір әні тұла бойдың толқынын, сол бір кездің сағынышын жеткізеді. Сазгердің жазған әр әні – жеке бір тарих. Өзіндік мазмұнымен ерекшеленетін саздарының шығуының өзі бір бөлек. Сондай шығу тарихы өзгеше, Шәмшінің шоқтығы биік әндерінің бірі – «Сыр сұлуы» әні.
Өз дәуірінде қазақ қызының әнұранына айналған бұл ән әлі күнге дейін тұмардай сақталып, сабақтастығын тауып келеді. Шығу тарихына көз жүгіртсек, 1964 жылы Баян Құтыбаева бастаған Сырдың белсенді қыздары бірігіп, күріш егуді қолға алып, комсомол жастар бригадасын құрады. Қолына қалам алып, студент болуға ұмтылатын кезде қаламды кетпенге айырбастаған сұлулардың бұл еңбегі далаға кетпейді. Алғашында бригада құрамына 7 қыз кіреді. Еңбектері жанып, олар әр гектардан 52 центнерден өнім алады. Бригаданың еңбегі жайлы газет беттерінде жарыса түрлі мақала жазыла бастайды. Тіпті, облыстық конференциялардың бірінде ғарышкер Г.Титовтың қолынан марапат алу бақыты бұйырады. Бүкілодақтық Халық шаруашылығы жетістіктері көрмесінің күміс медалін, ақшалай сыйлықтарға қол жеткізеді. Осыдан кейін еңбек бригадасына кіруге тілек білдірушілер көбейіп, қыздардың қатары толысып, он алтыға жетеді.
Әннің шығу тарихы турасында Шәмшінің досы, ақын Мұхтар Шаханов өзінің еңбегінде:
«Бірде Қызылорда облыстық партия комитетінің идеологиялық хатшысы Қаржау Жарқынбеков біздің үйге телефон соғып, Шәмші екеумізді кездесуге шақырды. Шәкең маған: – Болашақта бүкіл Сыр елі айтып жүрерліктей бір ән жазып ала барайық, – деді. Мен қолдадым. Шәкең бір түннің ішінде даяр етті. Бірнеше рет мандолинге салып та, ыңылдап та әннің әуенін санама сіңірді. Және «рыбасы» деп аталатын болашақ өлеңнің буын санын көрсетіп те берді… Бірақ маған тосын ой келді. Шәкеңе: – Сыр өлкесіне бара жатырмыз. Сол елде Зейнолла Шүкіров деген ақын бар. Осы әннің сөзін соған жаздырайық. Шәкең көнді. Қызылордаға бара салысымен Зейнолла ағаның үйіне телефон соқтым. Шәмшіге жасаған ұсынысымды өзіне айтып, түсіндірдім. «Әннің өлеңін жазуға бар күшіңізді салыңыз» деп қайрадым. Әнге Зейнолла аға «Он алты қыз» деп ат қойған екен. Шәкең «Сыр сұлуы» деп атады, – дейді ақын.
Осылайша, күрішші қыздарға арналған ән туады. Бір қызығы, әннің атауын ақын З.Шүкіров «Он алты қыз» деп атаса, сазгер «Сыр сұлуы» деп атайды. Ал, сол уақыттарда жарық көрген «Ленин жолы» газетінде қазіргі «Сыр бойында» ән «Күрішші қыз» деп аталған. Тіпті, ән нотасымен қоса көрсетілген. Мұны ән орындаушысы Данагүл Ержанова да мақұлдайды.
– Өзің көріп отырғандай, ән алғашында «Күрішші қыз» деп аталды. Мен солай орындадым. Кейіннен барып «Сыр сұлуы» атауына ие болды, – дейді.
Қалай десек те, ән жүректен жүрекке жетіп, Сырдың ғана емес, бүкіл қазақ елінің көгінде қалықтады.
Әнді орындау
кімге бұйырды?
Ән өмірге келді, оған сай өлеңі жазылды. Ән әлеміндегі үштіктің бірі орындаушы болса, сазгердің алдында нақышына келтіріп орындайтын әншіні табу тұрды. Сөйтіп, М.Мәметова атындағы қыздар педагогикалық училищесі өнерпаздарының арасында таңдау жүреді. Қолда бар деректерге сүйенсек, әнді айтқан орындаушылар арасында екі әнші қыздың есімі аталады. Бірі – Данагүл Ержанова, екіншісі – Зияш Жалиева. Мақаланы жазу барысында екеуімен де тілдестік.
Мен барамын дегеннен-ақ, Данагүл апа қолында бар деректерді жиыстырып отыр екен. Қарсы алған бойдан: «Талай рет жазылды, сонда да іздеушілер көп. Іздеп келген сайын қысыламын. Өнердің ізіне түспеген соң қысылады екенсің», – деп өзінің жайма-шуақ жайдарлы мінезімен қарсы алды.
– Апа, бұл – тарих. Шәмшінің жаңа туындысын өзімен бірге алғаш болып айту, кез келген адамға бұйырмаған, – деп Данагүл апаның көңілін көтергендей болдым.
Сарғайған газеттерді парақтай отырып, ақын, журналист Әскербек Рақымбекұлының «Данагүл», журналист Сәрсенкүл Жаудатбекқызының «Қайран сол, Сыр сұлуы қайдасың?», ақын Талайы Досымованың «Сарғайған газетте сақталған сыр» және «Ленин жолы» (қазіргі «Сыр бойы») газетіне басылған «Композитордың жаңа әндері» деген мақалаларды бір сүзіп өттім. Соңғы мақалада «Жас композитор біздің облыста болған уақытында «Күрішші қыз», «Алғашқы кездесу» атты ән шығарды. Бұл әндерді тыңдаушылары жылы қабылдады. Сұлу Сыр табиғаты, күріш басының сыбдыры, оны өсірген еңбеккер қыздардың ұшқыр қиялы әннің өн бойынан байқалады. Қаладағы қыздар педучилищесінің І курс студенті Данагүл Ержанова «Күрішші қыз» әнін жақсы орындады. Шырқалған ән композитор тарабынан қолдау тапты. Осы Данагүлмен құрбылас педучилищенің ІV курс студенті Зияш Жалиева да жұртты риза етті. «Алғашқы кездесу» атты жаңа әннің табиғатына Зияш дауысын құйып қойғандай екен» делінген. Мақаланың қақ ортасында Данагүл Ержанованың «Күрішші қыз» әнін Шәмшінің үйретіп тұрған суреті бейнеленген. Суретке көзім түскен сәтте ұлы сазгерді көрген кездегі әсеріңіз қандай болды? – дедім.
– 1964 жыл. Орта мектептің сегізінші сыныбын бітіріп, мұғалімдер даярлайтын училищеге оқуға түскен кезім. Жасым небәрі он төртте. Бірінші курста оқимын. Күзгі науқанның уақыты. Осы кездерде училищеге Зейнолла Шүкіров пен Шәмші Қалдаяқов келіп, студенттермен кездесті. «Сыр сұлуы» әніне орындаушы іздеп жүргендерін айтты. Сонда бірнеше қызды тыңдап, менің дауысыма тоқталды. Шәмші Қалдаяқовты бірінші рет көруім. Шағын ғана келген ақсары кісі екен. Саусағы пиониноның пернесін басқанда көз ілестірмейді. Қатар-қатар қойған орындықта сырғып жүріп ойнағанда тіпті, ерекше тамсаныста болдым. Беріліп ойнайды. Бір қызығы, әнді түсте бір-екі айтқызып көрді де, кешке қаладағы А.Тоқмағамбетов атындағы мәдениет үйінің сахнасына бірден әнді орындауға шығарып жіберді. Сөзін жаттап үлгіре алмадым. Суретте көріп тұрғаныңдай газетке қарап тұрып айттым. Осылайша, «Сыр сұлуын» ең бірінші мен сахнаға алып шықтым. Мына сары газеттегі материал, ондағы сурет маған өте ыстық. Себебі, әннің бірінші орындаушысы екенімді танытатын бір ғана естелік, – деді Д.Ержанова.
Данагүл Ержанова мұнан кейін оқу бітіргенше сахна төрінен «Сыр сұлуын» түсірмей, 1967 жылы үшінші курста «Сыр сұлуы» ансамблінің құрамына қабылданады. Үлкен сахналарда әсіресе, Мәскеуде Қазақстанның он күндігі шарасына қатысып, сахна саңлақтарымен бірге өнер көрсетті. Бірақ өнер жолына түспеді.
– Педагогикалық училищені бітірерде Ұлттық консерваториядан белгілі вокалист Бекен Жылысбаев келді. Дауысымды тыңдап, «бізге қабылдандың» деп қуантып кетті. Бірақ әкеден ерте айырылған соң анам бұл ойымды құптамады. Жақын-жуықтармен ойласып көрсе, «қой әртіс деген не ол?!» деп бетін қайырыпты. Осылайша, «әнші боламын» деген арманым алыстай берді, – деді енді бір сөзінде.
Дегенмен, оқу бітірсе де, 1968 жылы Қармақшыда «Сыр ұшқыны» атты ансамбль құрылып, сонда қызмет ете бастайды. Оған Серік Елеусізов, Әсет Бейсеуов сынды өнер тарландары жетекшілік еткен екен.
– Онда екі бөпелі болғанша концертпен іссапарға шықтық. Әрі мектепте ұстаздық еттім, – дейді кейіпкеріміз.
Жоғарыда айтып өткендей, ән орындаушылары жөнінде екіұдай пікір қалыптасқан. Осыған орай Зияш Жалиеваға да хабарласып, қандай ән орындағанын сұраған болатынбыз.
– Училищеге бір топ адам келіп іріктеу жүргізді. Күз айы болатын. Сол кезде мені таңдап, «Сыр сұлуы» әнін орындап шықтым. Бәрі өз уақытысында екен, – деп қайырды әңгімесін. Зияш апа – бүгінде зейнетке шыққан ана.
Әнді кім қалай жеткізсе де, әлі күнге дейін қазақ қыздарының әнұранындай болған ән, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, өзінің өміршеңдігін дәлелдеуде. Иә, бұл да бір тарих. Ал тарихты таразылау – уақыт еншісіндегі дүние.
Мейрамгүл ДАУЫЛБАЙҚЫЗЫ.
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
