Әлемде ұлттық мәдениетіміз орта немесе төмен дейтін халық жоқ. Барлығы да жоғары деп санайды, айтады, жазады. Біз де сондай ұлттар қатарындамыз.
Шын мәнінде, қазақ мәдениетінің ұлттық сипатын ұлттық код деп атауға болады. Мұндай кодтардың бірі біздің туысқандық қатынастарымызда жатыр. Туысқандық қатынастың көрініс табатын жері – салт-дәстүрімізде. Қазақтың салт-дәстүрі – ұлттық мәдениетінің биік тұғыры. Осы салтпен, дәстүрмен ғасырлар бойы халқымыз «тал бесіктен жер бесікке дейін» өз ұрпағының саналы, мәнді, қызықты, философиялық мәні зор өмір сүріп келгенін бізге дейінгі ғылыми еңбектерден көреміз.
– Елбасы Н.Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында: «Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты – сол ұлттық кодыңды сақтай білу. Онсыз жаңғыру дегеніңіздің құр жаңғырыққа айналуы оп-оңай» дейді. Байыптап қарасақ, аталған мақаланың қазақ үшін маңызы ерекше. Салт-санадағы ұлттық бренд болуға лайықты ұлттық кодтың халқымыздың өзегі, тіні болу қажеттігін ескере отырып, осы мақаламызда ой қозғайтын боламыз.
«Жаңғыру атаулы бұрынғыдай тарихи тәжірибе мен ұлттық дәстүрлерге шекеден қарамауға тиіс. Керісінше, замана сынынан сүрінбей өткен озық дәстүрлерді табысты жаңғырудың маңызды алғышарттарына айналдыра білу қажет. Егер жаңғыру елдің ұлттық-рухани тамырынан нәр ала алмаса, ол адасуға бастайды», – делінген Елбасы мақаласында.
Әрине, мұндай ұлттық кодтарымыздың әрқайсысы қазақтың қазақ екенін даралап тұрады. Ұлттық кодымызды даралаушы салт-дәстүріміздің бірден-бір көрінісі – құдалық. Құдалықты өткізу мәдениетінде қазақтың үлкен коды жатыр.
Қазақта туысқандық белгінің бірі – бір-біріне кез келген затты еш қайтарымсыз беру дәстүрі. Жоғарыда айтып өткеніміздей, құдалық – осы қатынастарды әйгілейтін туыстық қатынастардың бірі.
Құдалықтың басы – жайшылықта айттыру немесе құдандалық сөйлесумен басталса, кейде ұзақтан келетін бейтаныстардың құдалық жорасын тұспалдай білдіретін «біз шаншу» деп аталатын ғұрыппен де басталып жатады. Ондайда «қонбайтын қонақ түсте келеді, қонатын қонақ кеште келеді» деген жосықты бұзып, түсте келген мұндай қонақтар ешкіммен ашылып сөйлеспей, аттарының ер-тоқымын бір жерге жиып қойып, түскі асын ішкен соң да кетпей жатып алады. Үй иесі қонақасына кешке мал сойып, бағып, күтеді. Келгендер ертеңіне үн-түнсіз аттанып кетеді. Қонақтар кетісімен үйдегілер бұл сырдың жұмбағын шешкілері келіп, жапатармағай сырмақ қағуға кіріседі. Сол кезде сырмаққа шаншылған бізді көреді.
Бұл – ұл ер жетті, қыз бой жетті, хас құлақ бала бізде бар, хас сұлу сізде бар, жекжат болайық дегені.
Араға көп уақыт салмай қыз жағы қайрақ сұратып кісі салмаса, әлгі қайта келіп құда түседі. Бұл жердегі ерекшелік – бізде. Біз – қазақта көбінесе ерлер қолданатын сайман. Ал наным-сенімдік тұрғыдан оның нышандық (символикалық) мәні – ер адамның өсіп-өну, өрбу мен күш-қуатын меңзейтін астары бар. Сонда ақсақалдардың сырмаққа біз шаншып кетуі – бізде ұл бар еді, ол осы шаңыраққа да ұл болса қалай қарайсыздар деген емеуріні.
Құдалықтың осы аталған және басқа түрлерінің келесі сатысы жігіт жағынан бірнеше әйелдің (әдетте, жігіттің жеңгелері) келіп, сыбағалы асын жеп, түстеніп, сөз салып, құдалар жағының ауанын барлап қайту. Ертеректе мұндай адамдарды «тілші» деп те атаған.
Осы «біз шаншу» дәстүрі өкінішке қарай бүгінде жоқ. Бұл дәстүрді заманға лайықтап қолдануға да болар еді. Біз құралының маңызын ата-бабамыз жақсы түсіндіріп кеткен ғой. Оның негізгі тіні қалып, мазмұны да лайықты болғаны, заманауи тұрғыда жаңғырғаны ұлтымыз үшін маңызды болмақ.
Құдалықтың баянды болуы көп жағдайда қыз айттыратын жаушыға байланысты. Жаушы жөн-жосықты білетін, тіл-ауызды, әзілге жүйрік адам болуы тиіс. Жаушылар сырт белгісімен-ақ көзге бірден ерекшеленіп тұрады. Қызыл (бурыл) ат мінген, сәнді, жеңіл киінген, шалбардың бір балағын етік қонышына салып, келесі балағын шығарып киген жаушы қыз үйінің төрінен бір-ақ шығады. Қызын беруді ұйғарған болса, мал сойылып, құрмет көрсетіледі. Сыбағалы табақ тартылып, ас ішіліп болған соң келген жаушы сөз алып: «Сізде бір лашын, бізде бір сұңқар бар. Сол лашынды сұңқарыма ілдірейін деп едім», – деген ниетін тұспалдай жеткізеді. Қыздың ата-анасы жаушының өтінішін қабыл алған болса, соның белгісі ретінде, екі жақтың құдалығының берік болуын нышандап, жаушыға «шеге шапан» жабуы, тіпті, мырзалық танытса, жолына қарай «шеге ат» мінгізуі – жігіт жағының құдалыққа келе беруіне ниет білдіргені. Жаушы қайтып келген соң жігіт әкесі оған өз әлінше «бата аяқ» аталатын кәде жасайды. Енді жігіт жағының туыстары жиналып, құдалыққа баратын адамдардың құрамын, санын және бас құданы тағайындап, белгіленген күні «құда түсу тойына» аттанады. Бас құдаға көргені мен түйгені көп, салт-дәстүр, жөн-жобаны жақсы білетін, шешен, өнерлі адам тағайындалады. «Құданы құдайдай күт» деген бойынша қыз ауылы үйлер тігіп, құдаларды салтанатпен қарсы алады.
Құда, құда деселік,
Құйрық-бауыр жеселік,
Құйрық-бауыр жемесек,
Несіне құда деселік, – деп өлеңдете келіп, құдаларға, отырған адамдарға айнала құйрық-бауыр асатып шығады.
Осы екі дәмнің үйлену салты кезіндегі ерекше сипатқа ие болуының астары – халықтың дәстүрлі наным-сенімінде жатыр.
Мәселен, мал баққан көшпелі халықтарда май – молшылықтың, береке-байлықтың нышаны саналады. Жаңа түскен келін босаға аттаған соң есіктің екі босағасына май жағуы, үйге кірген соң ошақ басында отқа май құюы, сияқты, т.б. жөн-жоралғылар майдың наным-сенімдік тұрғыдан туындайтын ғұрыптық қызметтерін айғақтайды. Сондай-ақ, жайлы, жағымды, келісті, бай, ауқатты ұғымдарының синонимі ретінде қазақтар «майлы» сөзін де қолданатыны бар.
Ал бауыр сөзі қазақ тілінде туыс, ағайын және іні деген ұғымдарды білдіреді. Бауырластық – туыстық, меймандостық ұғымдарына ұқсас түсініктер беретіні мәлім. Сондықтан, бауырдай тату-тәтті болып, туыстасып, бауырласқанының белгісі ретінде бауыр тартылады.
Ендеше, адамдардың жақындасқандығын білдіретін, «бір табақтан ас ішкен» делінетін ежелгі салт бойынша май мен бауыр жесу арқылы жақсылық пен жамандықта бірге болып, туысқандық жүгін бірге көтерісуге серт беріскен магиялық мәнді ғұрып атқарылады. «Құдай» (уәде) дескен, құйрық бауыр жескен» мақал осыдан қалса керек.
Бұл – ұлттық код. Кодымызды, кейбіреулер айтып жүргендей, қой етінің иісі болуымен, холестеринінің көптігімен, зияндылығымен шатастырмай, керісінше, ұлттық ерекше сипат ретінде сақтай білуіміз керек.
Тіршіліктің осы бір сарынынан қазақтың бүкіл салттық өмірін, дәстүрін, мәдениетін көреміз. Өміріне үлкен мән болып енгенін де соңғы «Құдай» (уәде) дескен, құйрық бауыр жескен» деген мәтелінен де көруімізге болады. Қазақтың бүкіл өмірі бір-біріне деген үлкен сенімнен тұратындығын, ол сенім уәде деген сөзге барып тірелетінін бағамдаймыз.
Демек, айтылған сөз, атылған оқ деп қарайтын қазақ үшін уәделесу, сөзге тоқтау деген өте киелі саналып, оны бұзбау – өмірді бұзбаумен, мына сан-салалы, қым-қуыт тіршіліктің ұрыссыз, жанжалсыз өтуіне жағдай жасайтынын қазақ философиялық тұрғыдан тереңнен түсінгенін пайымдауымызға болар еді.
Осыны тереңнен түсінген халқымыз адамдар арасындағы коммуникацияны реттеу мақсатында өте нәзік әрекеттермен қарым-қатынасқа түскен. Әрине, бүгінде біз шаншудың дәл өзін алмасақ та, сондағы негізгі идеяны алуымыз керек деп санаймын.
Құда түсуден кейінгі керемет дәстүріміздің бірі – киіт кигізу. «Киіт кию» – құда болдық деген келісімнің белгісі. Киіт – құдалыққа әркімнің өзінің жолына қарай, яғни құдаға жақындығына қарай алатын сый-сияпат. Киітті әркім өзінің мүмкіншілігіне қарай кигізеді. М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы салт-дәстүріміздің энциклопедиясы деуге толық негіз бар.
Біреулер «киіт» деп ішік, манат кисе, Құнанбай баласы Абайға Алшынбайдың Түсіп деген баласының Ділдә деген қызын айттыра келгенде «киіт» деп «тайтұяқ жамбы» алған.
Бүгінде киіт кигізбей қоя салуды көздейтіндер де бар. Әрине, қазіргі заманға сай деп, бәрін осы заманға жаба салу оңай-ақ. Дегенмен, салтымызды жасамасақ, қазақтығымызға сын болмай ма? Керісінше, киітті қазіргі заманға лайықтап кигізуді ойластырған жөн-ау. Қоғамда әртүрлі топтағы адамдар болатыны белгілі. Қазіргі өзіміз өмір сүріп жатқан қоғамда бірнеше сатыдағы адамдар бар. Соған сәйкес киіт кигізу салты құдалардың «көрпесіне қарай» болғаны да жөн секілді.
Ілу – есік көре барған күйеудің әке-шешесінің құдаларына әкелген сыйы. Ілу – киітке орай болады. Бірақ Құнанбай досы Алшынбаймен есептеспей «тайтұяқ жамбының» орнына одан үлкен «Бесік жамбы» алып барған. Бұл – ілудің басы. Қыздың «қырық жетісі» – деген салт-жоралғы, ол «ілуден» бөлек рәсім. Күйеудің қайын жұртына алғаш келуін «Есік көре келу», «Қайындату», «Ұрын келу» немесе кей жерлерде «жыртыс сала келу» деп те атайды.
«…өзі Арғынға белгілі Қазыбек, Тіленшінің Алшынбайы. Бұл атырапта қазақтың одан үлкен аруағы жоқ. Сондай ауылға бала қайындату, әсіресе ұрын жіберу осал қам емес. Мал-дүниенің барлығынан да көп үлес, мол шығын шығару керек деген сөз» – дей келіп автор: «Үй ішінің бұл жөніндегі сөздері қалай да болса аз болған жоқ, ұзақ болған… Баратын қара малды айтқанда: жетпіс жылқы, отыз түйе аталды. Алшынбай ауылынан аяры жоқ. … жылқы ішінен бір құла айғыр, бір жирен айғырдың үйірі кірген. Басы осы болсын дескен.
Осыдан арғы үлкен әзірлікті тілейтін – жыртыстың пұл матасы» деп суреттейді ұлы жазушы.
Сонда ілу басы – бесік жамбы болғанда, ілу – екі үйір жылқы, отыз түйе, ал жыртыс – батсайы, мақпал, манат, дүрия, шағи секілді келінге жасау тігілетін мата. Яғни, келінге жасау тігілетін матаны қайын жұрты алып келген. Осындай бай дәстүрді мақтан етіп көрсетпей, керісінше дәстүрдің тозығы деп қарау – өзімізге жасаған қиянат емес пе? Мәселен, түріктің тарихи фильмдері «Сүлеймен сұлтан», «Көсем дәуірі» және т.б. тамашалағанда бүкіл байлықты, тазалықты, бекзаттықты көреміз. Ал тарихи шындық басқаша сөйлейді ғой. Біз неге қазақтың осынша байлығын, қымбат киімі мен бекзат болмысын тарихи фильмдерде көрсете алмаймыз? Бізде де қалалар болып еді. Мінекей, соңымызға бір қайырылып, рухани жаңғыратын уақытымыз жетті деп санаймыз.
Жоғарыдағы үзіндінің өзінен қазақтың бай дәстүрі көрінеді. Тағы да қайталап айтуымызға тура келеді. Қазақтың байлығын емес, адамдар арасындағы қарым-қатынастың реттелуіне қызмет ететін салт-дәстүр болды деуімізге толық негіз бар. Бұған қоса, қазақтың ырымы көп деп емес, әрқайсысына берілген атауды сақтап, сол салтты, дәстүрді сақтап, ұлтымызға, тілімізге құрмет көрсеткен жөн. Себебі ұлттың ұлт болып қалуы тікелей тілге байланысты.
Бір сұхбатында академик Асқар Жұмаділдаев қазіргі жастардың жақсы өмір сүруі үшін тұрақты жұмыс, қаржы керек. Сонда олардың махаббаттары мәңгілік болады деген болатын. Міне, осы сөзге тоқтай отырып, қалың мал беру – қазақтың ескілігі, қызды сату деп қарамай, керісінше, қазақтың жастарына деген ата-ананың қамқорлығы деп жаңғыртуымызға болады.
«Бірақ ұлттық кодымды сақтаймын деп бойыңдағы жақсы мен жаманның бәрін, яғни болашаққа сенімді нығайтып, алға бастайтын қасиеттерді де, кежегесі кері тартып тұратын, аяқтан шалатын әдеттерді де ұлттық сананың аясында сүрлеп қоюға болмайтыны айдан анық» деген Елбасы мақаласындағы осы қағида біздің сөзіміздің айқын дәлелі бола алады.
«Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар» дейді қазақ. Дәстүрдің озығының да, тозығының да қазақ халқының өмірінде маңызы бар болғанын атап өткіміз келеді. Ұлтымыздың әлеуметтік өмірінен хабар береді. Сонымен қатар, қазақтың өміріне, тәртібіне, тәрбиесіне белгілі бір дәрежеде үлесін қосты.
Сондықтан да оны тозық демей, қастерлеп, жаңғыртып қолданған жөн.
Айдана МАХАМБЕТ,
облыстық ішкі саясат басқармасының
«Қызылорда облысының тілдерді оқыту орталығы» КММ директорының орынбасары,
гуманитарлық ғылымдар магистрі
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
