Энциклопедиялық деңгейдегі білімдар, жалынды публицист, заңгер-ғалым, сыртқы саясаттың майталман маманы, терең тарихшы Мұстафа Шоқай өз заманындағы сан тақырыпқа қалам тартқан болатын. Алайда, оның басты нысана еткені сол кездегі қазақ, қырғыз, өзбек, түрікмен, қарақалпақ, орыс және түрлі ұлт өкілдері тұратын Орта Азия кіндігі – Түркістан аймағындағы кеңес шындығы еді. Басқа еңбектерін былай қойғанда тек «Түркістан» атауымен тікелей байланысты 200-ге тарта туындыда туған елдің саяси-құқықтық, экономикалық және әлеуметтік мәселелері жеріне жеткізіле жан-жақты талданды. Сондықтан Мұстафа Шоқайды кеңестану ғылымының негізін салушылардың бірі деушілерді толық түсінуге болады.
Түркістанның бүгіні мен ертеңін, болашағы мен келешегін ойлаған Мұстафа Шоқай қоғам дамуында айрықша рөл атқаратын ұлттың зиялы қауымы туралы тақырыпты ретті жерінде әңгіме етумен, өзі замандас болған талай зиялылар туралы қалам тартумен, пікір айтумен шектелмей, арнайы «Ұлттық зиялы» және «Ұлттық зиялы жөнінде» деген арнайы екі мақала жазды. Бұлар, көлемі жағынан бас-аяғы 8 беттей болғанымен, әсіресе алғашқының көтерер жүгі салмақты, айтар ойы терең, берер тағылымы мол.
«Ұлттық зиялы» атты мақаласын бірден «Ұлт зиялысы деп кімдерді айтамыз?» деген сұрақтан бастап, оған былайша жауап береді: «Бір қарағанда жеңіл көрінгенімен, шын мәнісінде бұл сұрауға дұрыс жауап қайыру оңай емес. Оқыған, тәрбие көрген адамның бәрін зиялы деп атап, оны өз ұлтының зиялысы қатарына қосуға болады деп ойласақ, қателесеміз. Біздіңше, белгілі бір мұрат-мақсаттардың соңында жүрген және сол белгілі мұрат-мақсаттар төңірегінде жиналған оқымыстыларды ғана зиялы деп атауға болады». Бұл ойларды қанағат етпей, әрі қарай дамыта, тереңдете, айқындай түсіп, автор «ұлттық зиялылар қатарына тек өз халқының саяси, экономикалық және әлеуметтік дамуына қалтқысыз қызмет ете алатын адамдар ғана кіре алады» деп нақты тұжырым жасайды.
Қай қоғам болмасын оның тағдыры ең алдымен зиялылардың назарында болатыны белгілі. Олардың «міндеті ұлы да қасиетті болуы себепті өте ауыр» екенін, бүкіл түркі халқының азаттығы үшін күресіп, өз басынан күнделікті өткізіп жүрген ұлы тұлға жақсы білді. Сондықтан ол зиялылардың міндетін бұрынғыдан бетер кеңейте, байыта түседі: «Халықты ұлт деңгейіне көтеру, яғни жері, суы, қазынасы, тілі мен діні бір болған халық бұқарасын бірлестіріп, олардың санасын біртұтас саяси, әлеуметтік, ұлттық санаға жеткізуде ұлы тарихи міндеттің маңызды бір бөлігі зиялылардың үстіне жүктеледі».
Түркістанның азаттығы үшін күресте оның ең бірінші ішкі бірлігін аңсаған Мұстафа Шоқай «Дүние жүзінде зиялыларсыз ұлтқа айналған халықтың саяси, әлеуметтік бірлігі болған емес» деп атап көрсетумен бірге халық бұқарасынан қолдау көрмеген зиялы қауымның да ештеңе істей алмайтынын ашық айтқан болатын. Сол себепті ол халықты ұлт деңгейіне көтеріп, оны жат үстемдіктің тепкісінен құтқарып, өз мекемелеріне өзін ие етіп, тәуелсіздік сияқты негізгі мақсатқа жету үшін ұлттың зиялы қауымы мен халық бұқарасы арасында бір ортақ сана болуы керектігіне де назар аударды. Зиялылардың міндеті осындай сананы айқындау, яғни халық тілегін дұрыс және анық бір формаға келтіру, аталған мақсатқа жету үшін іс пен әрекет бағдарламасын жасау қажет деп атап көрсетті.
Өз ойларын әрі қарай өрбіте, кемелдендіре отырып, Мұстафа Шоқай тағы да «Зиялылар қауымы өздерінің тарихи міндетінің мүддесінен шығуы үшін не істеуі керек?» деп өзіне өзі сұрақ қояды. Жауабын да өзі беріп, зиялылардың өздеріне жүктелген міндеттерді білу мен атқаруы жеткіліксіз екенін, олардың өз халқына қызмет етудің, онымен ортақ тіл табыса білудің неғұрлым тиімді жолдарын табуы тиіс деп жазды. Әрине, бұл зиялыдан адалдықты, әділеттілікті, аса зор жауапкершілік пен қажыр-қайратты қажет етсе, сондай-ақ бұқара халықта да зиялыны түсіне алатын тиісті сана болуы керек еді.
Бүгін ата-бабаларымыз сан ғасыр күресіп, керек болса, ғұмырын сарп етіп, қол жеткізген тәуелсіздікті тұғырлы етуден асқан ұлы міндет жоқ. Алайда, осыны түгел түсініп, бар күш-жігерімізді, рухани қуатымызды осы іске бағыттай алып отырмыз ба? Бірыңғай жауап беру қиын. Мысалы, қазір қоғамымызды жегідей жеп, кең етек алып отырған сыбайлас жемқорлықпен ұсталып жатқандардың көбісі – сауатсыздар, оқымағандар емес, алды бірнеше жоғары оқу орындарын бітіргендер. Алайда жеке мүддені халық, мемлекет мүддесінен жоғары қою, нарықтық экономиканың жекеменшік иесі ететін құдіретті күшті тек өз басына қатысты түсіну талайды қылмысқа апарып, түрмеге тығып отыр. Бұлар әсте білімсіз бейшаралар емес, адалдықты аяққа басқан, дүние көрсе бас салатын, құлқынның құлы болған, алдындағыны асап қалудың сан айласын игерген, белгілі бір «мектептен» өткен, өздерінше өзгелерді бейшара санайтын «білімпаздар».
Мұстафа Шоқай ұлттық кадрлардың ұлттық тәрбие алуына ерекше көңіл бөлген болатын. Сондықтан ол Батыс мектептерінде тәрбиеленген зиялылар өз халқына ұлттық тәрбие беріп жарытпайды және халық та олардан пәлендей бір ұлттық тәрбие алып жарымайтынын ашып айтты. Сондай-ақ Батыс тәрбиесі көптеген туыстарымызды халқымыздың жан-дүниесіне сіңген, ұлттық тарихымыздың өн бойында жатқан «шығыс зердесінен» айыратынын, сондықтан ондай зиялылар рухани жақтан өз халқына өгей болып қалатынын да ескертті. Батыс тәрбиесін алған туыстарымыз басқа жақтан жинаған білімдерін өз халқының өмірімен (Шығыс зердесімен) бірлестіре алмады дегендегі ойдың мәні, Мұстафа Шоқай тілімен айтқанда, олардың «шығыстық рухтың», «ұлттық рухтың» қайнар бұлағынан сусындай алмауында жатыр.
Мақалада өз тарихымыздың орыс тепкісінде өткен дәуірінен ащы бір мысал келтірілген. Аса дарынды, мол білімді көсем боларлық деңгейге көтерілген Шоқан Уәлихановтың берісі орыс, әрісі Батыс халқының рухымен өз халқын бақытты ету мүмкіндігін іздегені, бірақ таба алмай, өз басынан кешірген ащы сабақтардан, қайғылы оқиғалардан кейін барып, өз халқына өгей болып бара жатқанын сезінгені, барлығынан бас тартып, ауылға кеткені жазылған.
«Батыс білімін» «шығыс рухымен» ұштастыру үстіндегі Түркия тәжірибесін үлгі ете отырып, Мұстафа Шоқай оны біз үшін аса құнды деп санайды. Бұдан түйетін қорытынды – бүгін сыртта оқудың мүмкіндіктері мол болып отырғанда жастарымызды соған дайындау, олардың ұлттық рухтан молырақ сусындауына ерекше көңіл бөлу керек. Рухты сырттағы оқумен астастыра, қиыстыра алатындай қабілетті болғандары, оны халқымыздың игілігіне жарату жолдарын да білгендері маңызды. Ал ұлттық рухтың негізі – ұлттық тіл. Қазіргі шетелде білім алған жастарымыздың, жас мамандарымыздың, тіпті билік басында жүргендердің өз ана тілінде еркін сөйлей алмай, сөйлесуге талпынбайтыны көңілді алаңдатады. Өйткені олар ондай лауазымды қызметке бару үшін қазақ тілін білу міндетті емес екенін ертеден жақсы білді. Сондықтан бүгін өзінің ана тілін жеткілікті білмей-ақ басшылықта жүргендер жүздеп саналады.
Ал «Ұлттық зиялы жөнінде» деген келесі мақаласында Мұстафа Шоқай соңғы кездері Түркістандағы кеңес баспасөзінде жергілікті ұлтшылдардың өлкені орыс пролетариатының тепкісінен құтқару мақсатында астыртын және ашық түрде жүргізіп отырған іс-қимылдарын көп жаза бастағанына назар аударады. Сондай-ақ Ташкенттегі Хамза атындағы театрда көрсетіліп жатқан «Түркістан ұлттық комитеті» деп аталатын астыртын ұйымның қызметін арқау еткен, көрермендер пікірі бойынша, Түркістан ұлтшылдарының іс-қимылын большевиктік тұрғыдан көрсеткен «Тарихқа тіл бітті» атты пьесаға қатысты екі мәселеге арнайы тоқтайды.
Пьесада Түркістандағы астыртын комитет мүшелерінің орыс пролетариатының үстемдігінен ұлттық буржуазияны құтқару мақсатында дегендегі буржуазия туралы кеңестік түсінікке талдау жасалады және олардың «Англия мен Жапония үкіметтеріне жобалар тапсырғаны» туралы айтылады. Автордың талдауынша, бұл өңірде «ұлттық буржуазияға» жатпайтын адам қалмаған.
Ал пьесадағы екінші Кеңес үкіметінің уайымын үдетіп отырған мәселе Түркия мен Алманияда оқып жатқан түркістандық жастар жайы еді. Қойылымда авторлар Түркістан ұлтшылдарын Түркия мен Алманияға жастарды оқуға жіберіп, Түркістанның ұлттық мүддесін жан пида етіп қорғайтын кадрлар дайындауды мақсат етеді деп айыптайды. Мұстафа Шоқай Түркістан зиялылары жастардың орыс оқу орындарында оқуына ешқашан қарсы болмағанын айта отырып, атамекеніміздің қоғамдық саяси өмірінде елеулі рөл атқарған адамдардың көбі Ресейде оқығандар деп бұған нақты мысалдар келтіреді. Мақала соңында автор мынандай аса маңызды қорытынды жасайды. Ол – «адаспау үшін, адаса қалғанда дұрыс жолды қайта табу үшін де білімнің керектігін» атап көрсетеді.
Мұстафа Шоқайдың әңгіме өзегі болған екі мақаласынан қандай түйін түюге болады. Оны кезінде биыл туғанына 175 жыл толатын ұлы Абай айтып кеткен болатын. Ұлы ұстаз «Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да – бәрі орыста зор» дей отырып, «Залалынан қашық болу, пайдасына ортақ болуға тілін, оқуын, ғылымын білмек керек» дегенді арнайы қосқан еді. Алайда осы кезге дейін «залалынан қашық болу» ұғымының мағынасына тереңдеп бара алмай жүргеніміз өкінішті-ақ. Біріншіден, ұлттық тілімізге деген бетбұрыстың толыққанды болмай отырғаны. Екіншіден, орыс тәрбиесі ұлттық рухымызды тұншықтырып отыр. Осы орайда Мұстафа Шоқайдың «Ұлттық рухсыз ұлт тәуелсіздігі болуы мүмкін бе? Тарих ондайды көрген жоқ та, білмейді де. Ұлт азаттығы – ұлттық рухтың нәтижесі. Ал ұлттық рухтың өзі ұлт азаттығы мен тәуелсіздігі аясында өсіп дамиды, жеміс береді» деген сөзін айта кетсек, артық болмас.
Шынында да, ұлттық рух – тамаша қасиеттерге ие етумен бірге өз ұлтыңды шынайы тануға, өз халқыңның алдындағы өз борышыңды жоғары сезіне түсуге көмектесетін құдіретті күш. Ал ұлттық рух шынайы ұлтшылдық үдерісінде қалыптасатыны аян. Халқымыздың мәдени және рухани саладағы жетістіктерінің барлығы ұлтшылдық қозғалысына тән деумен шектелмей, Мұстафа Шоқай Түркістанда ұлттық өкіметтің үстемдігінен басқа ешбір күшті мойындамау негізіне құрылған ұлтшылдық идеясын «халқымыздың жаны мен жүрегі. Ұлтымыз өмір сүрсе, ол да бірге өмір сүреді» деп түсіндірген болатын.
Саяси күрестің от-жалынында шыныққан, өмір жолында сан түрлі, сан мінезді саяси қайраткерлермен жолығып, олардың кейбіреулерімен айтысқа да түскен Мұстафа Шоқайдың саяси тұлғалар туралы айтқан ойлары да ұлт зиялыларымен сабақтас. Өзінің қайтыс боларынан бес жыл бұрын жазылған «1936 жыл» деген мақаласында: «Жалпы ұлттың мүддесін жеке қожалықтар мен жеке топтардың мүддесінен жоғары қоя білген, өзінің белгілі бір түзімге белгілі бір себептермен қалыптасқан қатынасын, оған тәуелділігін жалпы ұлт мүддесі тұрғысына сәйкес, ұлттың жалпы жағдайына үйлесетін түзім жолында құрбан ете білген адамдар ғана нағыз ұлттық патриот және ұлтқа пайдалы қызметші бола алады» деген болатын. Өйткені кешегі кеңестік кезеңде барлығын Мәскеу шешті. Енді өзіміз жол тауып, өзіміз шешуіміз қажет-ақ.
Әрбір қоғамның мақтанышы саналатын оқыған, білімді, сауатты, ұлттық рухы жоғары зиялы қауым ондаған, тіпті жүздеген жылдардың ішінде қалыптасады. Сондықтан тәуелсіздік жылдары шынайы зиялы қауымның қалыптасуы күрделі жағдайда өтуде. Оның бірнеше себептері бар. Біріншіден, Кеңес заманында ұлтымыздың бар зиялысы, сүттің қаймағы қалқып алынды, қуғын-сүргінге түсті, айдалды, атылды. Содан қоғамымыздағы зиялылар дәстүрі үзілді. Екіншіден, өткен тәуелсіздік жылдары қоғамдағы демократиялық үрдістердің әсері де аз болмады. Үшіншіден, зиялы кісілердің ой-тұжырымдарымен санасатын қоғамдық сана да қалыптаса алмауда. Төртіншіден, осындай себептерден зиялы кісілеріміздің ұлттық рухы жетілмей отырған жай бар. Сондықтан қоғамда кездесіп жатқан қиыншылықтардан шығар жолды сілтеп, билікке көмектесудің орнына, оның алдына түсіп алып, өзі қайда бара жатқанын түсінбей, жүрегін алып жүгірушілік бүгін аз емес.
«Біз саяси қайраткерлерді оның ұрандарына қарап емес, іс-қимылдарына қарап бағалаймыз» деп Мұстафа Шоқайдың өзі айтқандай, ұлы күрескердің сонау лицейдегі оқушы және Петербордағы студенттік кездері, одан кейінгі саналы да сан салалы, қиын да күрделі күрескерлік жолы, кейін жат жерде де қайғы мен қасіретті аз тартпаған, алайда бір сәт толастамаған арпалысқа толы жалынды өмірі, ұлтына қызмет етуді, ұлттық рух пен ұлтшылдықтың шынайы көрінісі болатын.
Сөзімізді Мұстафа Шоқайдың «Зиялы қауымның өкілдері қоғамның кішігірім әлеуметтік тобын құрайды да, өз ұлтының терең парасатын, шығармашылық қабілетін жария етушісі, жақтаушысы ғана емес, сонымен бірге оның адамгершілік, мәдени, рухани үлгісі (эталон) болып саналады» деген ойымен аяқтай отырып, ұлттық рухсыз ұлт зиялысы толыққанды бола алмайды, шынайы мағынасындағы ұлтшылдықсыз зиялы қауым да әсте қалыптаспайды дегіміз келеді.
Әбдіжәлел Бәкір,
саяси ғылымдар докторы,
профессор.
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
