Ақыл-ой кемістігі – бұл жай ғана «ақыл-ойдың аз мөлшері» емес, бұл барлық психиканың, жалпы тұлғаның сапалық өзгеруі, орталық жүйке жүйесінің органикалық зақымдануының нәтижесі болып табылады. Бұл ақыл-ой ғана емес, эмоциялар, ерік-жігер, мінез-құлық, физикалық даму зардап шегетін даму атипиясы. Ақыл-ой кемістігі бар балалардың патологиялық дамуының мұндай диффузды сипаты олардың жоғары жүйке қызметінің ерекшеліктерінен туындайды.
Ақыл-ой кемістігін тудыратын себептер әртүрлі, бірақ оған белгілі бір жалпы белгілер тән. Мидың зақымдануын тудырған аурудың әртүрлі сипатына қарамастан, мидың зақымдануы сөйлеу мен ойлау дамығанға дейін орын алған. Ақыл-ой кемістігінің барлық этиологиялық факторлары эндогенді-тұқым қуалайтын және экзогенді (органикалық және әлеуметтік-орта) әсерлерге бөлінеді
Артта қалушылықтың пайда болуына ықпал ететін тұқымқуалайтын факторлар бірдей емес, сондай-ақ, аурулардың клиникалық көріністері бірдей емес. Ақыл-ой кемістігінің терең дәрежелері тұқымқуалаудың рецессивті түрі кезінде жиі байқалады. Ақыл-ой кемістігінің аутосомно рецессивті түрлерінің көпшілігі метаболикалық аурулар болып табылады, олардың патогенезінде зат алмасуының (ақуыз, май, көмірсулар және т.б.) бұзылуы басты рөл атқарады.
Ақыл-ой кемістігінің рецессивті зерттелетін түрлеріне фенилкетонурия, галактоземия, гаргоилизм, Корнелия де Ланге синдромы жәнет.б. сияқты аурулар жатады. Доминантты типке тұқымқуалайтын-отбасылық формалар жатады, мысалы, Марфан синдромы және т. б.
Этиологиялық факторлардың басқа тобы экзогенді зияндылықты құрайды, не жүктілік кезінде ана ағзасы арқылы дамып келе жатқан ұрыққа әсер етеді, не постнаталдық өмірдің алғашқы жылдарында баланың бас миын зақымдайды.
Генезінде мидың дамымауы мен туа біткен әлсіздік интранатальды гипоксия мен босану жарақатына белгілі бір мән беріледі. Оттегі жетіспеушілігі мен ұрықтың дамуының бұзылуына жүктілік кезінде ананың жүрек-қантамырлары жетіспеушілігі, қан, бүйрек, эндокринопатия және т. б. ауыр созылмалы аурулары әкелуі мүмкін. Асфиксия мен босану жарақатының дамуына ықпал ететін факторлар алуан түрлі: токсикоздар, ұрықтың дұрыс орналаспауы, клиникалық тар жамбас, тез немесе созылмалы босану, кіндік тамырларындағы қан айналымының бұзылуы, плацентаның аномальды құрылысы, босану қызметінің әлсіздігі және т. б. Ананың жұқпалы ауруларының ұрыққа патогенді әсері ұрықтың қан арнасына плацента арқылы микробтар мен вирустардың ену мүмкіндігімен байланысты. Ұрыққа ең қауіпті деп іріктелген инфекциялар (қызылша қызамығы, тұмау, инфекциялық гепатит, листериоз, цитомегалия және т.б.) саналады.
Ақыл-ой кемістігінің генезінде жүктілік кезінде анна мен қабылданатын кейбір дәрілік препараттар (антибиотиктер, сульфаниламидті препараттар, барбитураттар және т.б.), рөл атқаруы мүмкін.
Ақыл-ой кемістігінің туындауына ата-аналардың созылмалы алкоголизміне де белгілі бір рөл беріледі. Постнаталды кезеңде этиологиялық факторлар ретінде көбінесе нейроинфекциялар (менингиттер, энцефалиттер, менингоэнцефалиттер), дистрофиялық аурулар, ауыр уыттану, бас сүйек-ми жарақаттары, сондай-ақ мидың зақымдануына және оның даму аномалиясына себеп болатын өмірінің алғашқы жылдарында бастан өткерген басқа да зияндылықтар болады.
Ақыл-ой кемістігінің пайда болуына ықпал ететін экзогенді факторларға, сондай-ақ, ана мен ұрық қанының резус-фактор бойынша және АВО факторлары бойынша иммунологиялық үйлесімсіздігі жатады. Сонымен, ақыл-ойдың дамымауы тұқымқуалайтын, экзогенді-органикалық және микро-орта факторларынан болуы мүмкін. Бір жағдайда ауру осы факторлардың бірінің әсер етуі нәтижесінде, басқаларында – көптеген патогенді зияндардың күрделі өзара әрекеттесуі нәтижесінде пайда болады.
Жалпы психикалық дамудың негізгі ерекшеліктеріне мыналар жатады: танымдық қызметтің жоғары формаларының қалыптаспауы (талдау, синтез, жинақтау, абстракция); ойлау нақтылығы жетіспеушілігі, сөйлеудің баяу дамуы; эмоциялық – еріктік саланың жетілмеуі. Ақыл-ой кемістіктері үшін танымдық мүдделердің дамымауы тән, ол олардың қалыпты құрдастарына қарағанда азырақ, таным қажеттілігін сезінеді.
Балалардың психикалық дамуында қалыпты жағдайда жаңа әсер қажеттілігі маңызды рөл атқарады. Дами отырып, ол танымдық қажеттілікке айналады және әрі қарай баланың психикалық дамуының қозғаушы күші болып табылады. Арнайы (түзету) мекемелер жағдайында дұрыс ұйымдастырылған дәрігерлік-педагогикалық әсер ету кезінде осы балалардың дамуындағы оң динамиканы белгілейді.
Г. АЛТЫНБАСОВА,
Еңбек, әлеуметтік-қорғау және көші-қон комитетінің
Қызылорда облысы бойынша департаментінің бөлім басшысы
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
