Қазақ жауынгерлерінің ерлігі жайлы қандыкөйлек қаруластарының естеліктерінен білсек те, олардың аттары мен өмірдеректері белгісіз. Солардың екі-үшеуінің атын атап өткен артық болмас деймін.
1984 жылы «Лениншіл жас» газетінің редакциясына Мәскеуден хат келген. Оны жазған атақты кинорежиссер Григорий Чухрай еді. Ол кісі 1941 жылы 23 маусымда өзінің өлім аузынан қалғанын, бұл ажалдан Мұханбетжан Бекшінов деген қазақ жауынгерінің құтқарғандығын тебіріне еске алған. Григорий Наумовичтің баяндауынша оқиға былай болған. Соғыстың екінші күні бұлар қызмет ететін 134-дивизияның 229 батальоны Мариупольдан Шығысқа қарай шегінеді. Командир орманды алқапқа жақындағанда құрамында Григорий Чухрай, Мұханбетжан Бекшінов, Михаил Сомко сияқты жауынгерлері бар взводты шолуға жібереді. Ну жыңғыл тоғайға кіре бергенде оған неміс десанты бас салып, сол қолын сындырады да тұншықтыра бастайды.
Егер бұлардың үстінен Мұханбетжан Бекшінов түспегенде, оқиғаның немен аяқталатыны түсінікті еді. Қаруласының кеудесін тізесімен езгілеп, қылғындырып жатқан жау солдатының ту сыртынан шыға келген қазақ жігіті оның шүйдесін мылтықтың дүмімен ойып түсіре ұрып, жолдасын аман алып қалады.
«Қолым сынып, оң көзіме зақым келген мені жаралыларға қосып, Харьковке жөнелтті. Емделіп бөлімшеге қайтып келсем Мұханбетжан мұнда жоқ болып шықты. Қаза тапты ма, көршілес дивизияға ауысып кетті ме, білмеймін. Білетінім – оның аты-жөні, әскерге Алматы қаласынан шақырылғаны және біздің батальонда байланысшы болып қызмет атқарғандығы. Соғыстың өн бойында да, одан кейінгі бейбіт кезде де оны еш уақытта естен шығарған емеспін. Өйткені қазақ Мұханбетжан Бекшінов болмағанда мен тірі жүрмес едім».
Иә, Григорий Наумович дұрыс айтады. Егер ол сол қатерден аман қалмағанында «41-жыл», «Солдат туралы баллада», «Ашық аспан» секілді кең тынысты, тамаша фильмдер болмас еді. Қазақ Мұханбетжан Бекшінов кім? Туыстары бар ма? Елге аман-сау оралды ма? Әлде Батыста бір төмпешік болып қалды ма?
1944 жылдың 23 тамызындағы «Красная звезда» газетінде қызық бір мақала жарияланған. Ол КСРО-ның екінші дүниежүзілік соғыстағы одақтастары АҚШ және Ұлыбритания мемлекеттері басқыншыларға қарсы майданда ерлік көрсетіп, марапатталған Кеңес офицерлері мен жауынгерлерінің тізімін жариялаған. Сондағы 324 адамның ішінде жалғыз қазақ бар. Ол – аға сержант Жаппас Ізбасқанов. АҚШ президенті Рузвельт қол қойған Жарлықта оған «Легион» ордені берілгені айтылған.
Осы оқиғаны майдангер жазушы Сағынғали Сейітов былайша әңгімелеген:
– Ол кісімен 1944 жылдың желтоқсанында 5-армияның 193 дивизияның штабында әскери тілші болып жүрген кезімде кездестім. Майдандық газетке мақала да жаздым. Жаппас Ізбасқанов Ақтөбе облысынан. Ауылда шофер, тракторшы, ферма меңгерушісі болып жұмыс істеген. МТС директорының орынбасары қызметін атқарып жүріп, 1942 жылы шақырылған. Оның кеудесіндегі шетелдік награда «Легион» ордені бес тармақты жұлдыз сияқты. Алтын жалатылған лентасы үш түсті – көк, ақ, қызыл. Сол Жаппас Ізбасқанов Жеңіс күніне жетті ме? Елге оралды ма? Оның шетелдік наградаға ие болған санаулы қазақ жауынгерінің бірі екенін жерлестері біле ме?
1985 жылы Мәскеудегі «Плакат» баспасы «Жеңіс» атты иллюстрациялық күнтізбе шығарған. Басқа күнтізбеден оның ерекшелігі – мұндағы әр бет Ұлы Отан соғысы туралы бұрын еш жерде жарияланбаған жәдігерлерге толы болған. Ондағы жауынгерлер хаттарын, гильза мен медальон ішінен табылған ақтық сөздерді, қамал, блиндаж қабырғаларында жазылған қолтаңбалардан тұратын топтамаларды тебіренбей, толқымай оқу мүмкін емес. Солардың ішіндегі бір құжат түрме қабырғасында жазылып, кейін фотоға түсіріліп, КСРО Қорғаныс министрлігінің архивіне өткізілген. Онда «Мен Пруссияда танкім жанып, қолға түстім. Таңертең атуға әкелді. Қош бол, жарық дүние…» делінген. Жоғарыдағы ақтық сөз орысша жазылған. Әсіресе ондағы соңғы сөйлем жүректі тербетіп, көзіңе жас үйіріп, жан дүниеңді астан-кестең етеді «Прощай, белый свет…». Бұл азамат Қазақстанның қай өңірінен, іздеушілері бар ма екен деген сұрақ еріксіз ойыңа оралады.
Маршал И.Якубовскийдің «От жалынға оранған жер» атты мемуарында: «1943 жылғы 21 қазанда Днепрден өтер кезде гвардиялық танк полкінің командирі қазақ Ғали Әділбеков ерлікпен қаза тапты. Жастайынан жетім қалған ол балалық шағын Семей қаласында өткізген. Содан кейін 1925 жылы әскер қатарына алынады да өмір жолында әбден ысылады.
Соғыстың алғашқы кезеңінен бастап-ақ Ғали Әділбеков қиындықтан қорықпайтын ержүрек әскери командир болды. Аман болғанда бұл офицер қазақ танк әскерінің үлкен басшыларының бірі болып, көптеген даңқты істерді тындырар еді» деп толғана жазған.
Генерал-полковник П.Романенконың мемуарындағы: «Қазақтар – дархан көңілді, кеңпейіл, ержүрек батыр халық. Менің жауынгерлерім кілең қазақтардан құралса, өз басым оған әрқашан риза болар едім» немесе ағылшын зерттеушісі А.Верттің: «Қызыл Армияның табанды жауынгерлері – қазақтар еді. «Олар соғыстың өн бойындағы өздерін жақсы жақтарынан көрсете білді» деген пайымдары көп жайды аңғартқандай. Жанқиярлықпен, табандылықпен басқа ұлт өкілдеріне бас идіртіп, жоғарыдағыдай жақсы пікірлерге негіз қалаған сол ерлердің аттарын түгендеп, анықтап жаңғыртуда не тындырып жүрміз? Боздақтар есімімен қайта қауышуға не кедергі? Бойымыздағы жайбарақаттық па әлде немқұрайлылық па?
Опат болған әр боздақ туралы деректі жинақтап, ұрпақ жадына көшірсек, үлкен жұмыс тындырылар еді.
Рысбай КӘРІМОВ,
ҚР Журналистер одағының мүшесі,
Жалағаш ауданының Құрметті азаматы
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
