Мемлекет және қоғам қайраткері, Социалистік Еңбек Ері, Ұлы Отан соғысының ардагері Исатай Әбдікәрімов ел-халық ерекше құрмет тұтқан адам. Бірнеше ауданды, облысты басқарып, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының төрағасы қызметін атқарған бұл тұлғаның феномені том-том кітаптың мазмұнын құрар еді. Оның тағдыры күрделі, өмірі өнегелі, ал, есімі аңыз боп қалған. Біз де өз білгендерімізді бір деммен айтып өтпекпіз.
Шығыршының
балалары
Ашаршылық кезінде «Өзгенттің» жұрты да өлместің күнін кешті. Әбдікәрім әкей шығыршы еді. Күннің атысы мен батысы судың басында жүреді. Әңгіме-сөзбен шаруасы жоқ, саясат дегеніңнен мүлде құралақан. Айнала адамдар бір-бірін аңдып, бәле іздеген кез. Белсенділер белден басып, асырасілтеушілер аша тұяқты сыпырып жатыр. Аңқылдаған қазақы көңіл бір адамда қалған болса, осы Әбдікәрімде қалған.
Бір күні үйіне өзі жақсы көретін бір жамағайыны келе қалды. Ескілік жолдан жығылғысы келмеген шал жалғыз қозысын сойып, ауыл кісілерімен қосып тамақ берді. Ертеңіне екі-үш ер адам суыт келіп, шалды алып кетті. «Қалменнің Әбдікәрімі колхоздың малын талан-таражға салып, өткен-кеткенге сойып беріп жатыр» деп асын ішкен адамдардың бірі төсегін тіліпті, бәтшағар. Мұқтасарды білетін бұл кісінің бір кезде бала оқытқаны бар еді. Сонымен түрмеге қамап үш ай тергеді. Ақыры, «кеңес үкіметіне зияны жоқтығы» анықталды. Сонда шалдың үйге келіп айтқан сөзі: «Үкімет әділ ғой, ақ-қарасын ашпай жібермейді» депті. Осыдан кейін қазақы көңіл бір адамда қалған болса, осы кісіде қалды дегенді қалай айтпайсың?!
Әбдікәрім әке мен Зәуре ананың үлкені Жапбар, онан кейінгі екі қыз Назым мен Зейнеп тұрмысқа шыққан. 1930 жылы үйдің кіші баласы Исатайды ағасы Жаңақорғандағы интернатқа оқуға берді. Шеңгелдің қоңырауын қағып, диірмен айналдырып талқан қылған тұрмыстың ауыр күндері бастан өтті. Интернаттың талғажауы – қара шай мен атала көжесі. Тері шалбар, жамау шекпен, құрау-құрау құлақшын, желге қамсау демесең, жетіскен киім емес. Бала Исатай осы тірліктің ішінде. Сол бір аты жаман ашаршылық кезеңінде Қалмен атаның екі ұлы, бір қызы, он немересі құрбан болды.
Жапбар Жаңақорғанда соттың хатшысы еді, бір кезде молданың баласы, қожа деп қудаланды. Содан ақталып шығып, аудан тергеушісі болып Шәуілдірге жұмыс ауыстырғанда әкесінің қайтыс болған інісі Үсеннің баласы Мизам мен Исатайды өзімен бірге ала кетті. Сол жерде мектеп бітірген Исатай Шымкент техникумына түсті. Алайда, ұмытып бара жатқандай болған қудалау қайтып соқты. 1938 жылдың қысында Жапбарды «үш әріптің» адамдары ұстап, түрмеге жапты. Сол кеткеннен мол кетті. Сөйтіп, он төрт құрсақ көтерген Зәуре ананың бір ұл, бір қызы – Назым мен Исатай ғана қалды.
Исатай ержетті, білім алды. Техникумды бітірген соң мың адам кетпендеп қазған Мырзашөл каналының қауырт жұмысына араласты. Біраз қара жұмыста шыңдалған талапты жас Алматының ауылшаруашылық институтына келіп түсті. Бірақ, оқуы ұзаққа бармады, елдегі ыстық тіршіліктің бойына мұздай су құйғандай соғыс деген сұрапыл басталып кетті. Сымдай тартылған азаматтармен бірге ағасының баласы Мизам екеуі майданға аттанды.
Шығырға да шама керек, бұл кезде қажыры ортайған Әбдікәрім шал ауылдан қиян шет колхоздың малын бағып жалғыз үй отырған.
«Қара қағаз»,
ақ тілеу
Жауынгер Исатай 1942-нің жазында Мәскеу, Калуга, Тула бағытындағы ұрысқа келіп кірді. Қырық рудан құралған жасақта кіл өрімдей жастар. Снаряд ысқырып бір жауғанда жаңағылардың жартысы жаһанамға аттанып кете барады. Оқта таныс жоқ, қарасы ілінгенді қиып түседі. Ажалмен бетпе-бет келіп, от-жалынға оранып бара жатқан сол боздақтардың жай-күйін айтуға ыстық көмейімнен суырған сөздің шамасы жетпейді.
Исатайдың ротасы Жиздра өзенінің арғы бетіндегі жауды талқандау тапсырмасы бойынша таңғы сағат бестен бастап өткел салуға кірісті. Таңқараңғысында тасырлаған жау оғы қаншама солдатты жусатып салды. Жан берісіп жүріп ақыры арғы бетке аяқ артты. Исатайдың оң жағы да, сол жағы да солқ-солқ құлап жатыр. Қашан оқ тиеді деп қорқатын түйсік жоқ, тек алға ұмтылу ғана бар. Бір кезде өзі де естен тана құлап түскен. Ұрыс саябырсығанда сапты түгендегендер оны санитарлардың көтеріп әкеткенін білмей, айқасып жатқан өліктердің ішінде болар деп ойлап, ауылға қарай «қара қағазды» аттандырып жіберді. Соғыстағы есеп жүргізудің заңы солай.
«Қара қағаз» колхозға келіп жетті. Алдымен колхоз басқармасы Оспанның қолына тиді. Ол кезде «басқарма бастығы» демейді, «басқарма» дейді. Осекеңнің өзі бұл кісілерге ағайын еді. Сондықтан басқарманың қиянда отырған шалға жаманат хабарды естіртуге дәті жетпеді. «Бәлкім жаңылыс шығар, ондай да оқиға болған» деп жүргенде «қара қағаз» екінші мәрте келді. Осекең енді сасайын деді. Қызыл әскердің хабарын уақытында жеткізбеген деп ертең біреу өзін жазғырмаса қайтсін.Сонымен, қасына ауылдың бес-алты үкенін ертіп, шалдың мекенін бетке алды. Сонадайдан келе жатқан адамдарды үйдің түрулі іргесінен көрген шал оларға айқай салды: «Кетіңдер әрі! Не айтқыларың бар? Балам өлген жоқ, ол тірі, тірі келеді!» Бұл сөзді естіген топ «Құдайлық іс қой» дегенді дауыстарын шығарып айта алмай, ілбіп кері бұрылды.
Шалдың шалт кететін себебі бар екен. Бір күн бұрын түс көріпті. Түсінде ақбоз үй тігіп, қымыз ішіп отыр екен. «Ақбоз үй баламның шаңырағы ғой, қымыз несібем ғой» деп сонда шал өз түсін өзі жорыпты.
Қайран, әке десейші! Ақ тілеуін Алла беріп, Әбдікәрім шалдың айтқаны айнымай келді.
Жұлдыз боп
қалды жарқырап
Соғыстан аман-сау оралған жас Исатай келе Жаңақорған аудандық комсомол комитетінің екінші хатшысы болды. Ол соғыста жүргенде де батальонның партком хатшысы болған. Саяси сауатты әрі омырауында орден-медаль жарқыраған жеңіс жауынгері қандай жұмысқа да қайраулы. Сол жерде жүріп, ауаткомда хатшы болып істейтін Магүлсіммен танысып, тілек қосты.
Исатай ағаның партия сапындағы қадамы осылай басталды. Әрі еңбексүйгіш, әрі ізденгіш жасқа көрген адамның көзі тойды. 1948 жылы Қармақшы аудандық комсомол комитетіне 1-хатшы болып барды. Бір жылдан соң облыстық партия комитетіне нұсқаушы болып оралды. 1952 жылы облыстық комсомол комитетінің 1-хатшысы болды. Кең жерде тар пейілге таңылған баяғы арызқойлар мұны көрмей қалмады. Сондағы арызы мынау: «Әкесі – молда, ағасы –халық жауы, өзі – қожа». Бірі қата, бірі бата тиген заман, сол арызбен біраз уақыт жұмыстан шеттеп те жүрді. Алайда, соғыстың ажалы алмаған қайсар кеудені арызқойдың қаламы кері итере алмады. 1954 жылы Мәскеудің жоғарғы партия мектебінде оқып келіп, «Бәйгеқұм» МТС-ның аймақтық хатшысы болды. Ал, 1957 жылы Шиелі ауданы партия комитетінің 1-хатшысы болып бекіді.
Осы бір жастық өмірінде Ыбырай Жақаев, Ұлбала Алтайбаева, Хан Леонтий секілді Алтын жұлдызды алыптармен бірге еңбек етті. Өзі өнерді сүюші еді. Қонысбек Қазантаев секілді өз ісіне берілген берен тұлғаны бір жағына алып жүріп, Шиеліге мәдениет үйін салдырды. Сол кездерде облыс басқарған Сужиков, Ықсанов, Бектұрғанов секілді елдің де, ердің де бағасын білетін азаматтармен қойын-қолтық қызмет етті.
1962 жылы Қармақшы аудандық колхоз-совхоз басқармасының партком хатшылығына, 1965 жылы Жалағаш ауданы партия комитетінің 1-хатшысы қызметіне тағайындалды. Бұл кісінің азаматтық болмысының, басқарушылық қабілетінің шарықтау кезеңі Жалағаш еді десек, жарасар. Мөрәлі Шәменов, Несіпбай Әпірезов, Алдаберген Бисенов, Цай Ден Хак, Ұзақ Еспанов, Камал Бердәулетов, Сәлима Жұмабекова секілді атақты тұлғалардың топырағында Исатай Әбдікәрімовтің де еңбегі жанды, есімі құрметтелді.
Көлікке көтеріле еріп қою шаңы көз аштырмайтын жолдар асфальтталды. Аудан орталығынан ақшаңқан тұрғын үйлермен бірге әсем мәдениет үйі, еңселі қонақүй салынды. Сегізінші бесжылдықта шаруашылықтарда комплексті механикаландырылған звенолар құру, экономиканы біліп басқару ісіне бағыттау секілді тәсілдермен жұмыс істеген аудан басқалардың алдына шықты. 510 мың центнер ақ маржан жинаған Жалағаштың өнімі бес жыл мерзімде екі жарым есе көтерілді.
Аудан жетекшілігіндегі осындай жетістіктері үшін 1971 жылы наурыз-сәуір айында Мәскеуде өткен СОКП-ның ХХІV съезінде Исатай Әбдікәрімовке 5 мың делегаттың алдында Кеңес одағының ең жоғарғы марапаты Социалистік Еңбек Ері атағы табысталды.
1972 жылы оның басшылықтағы біліктілігі, еңбектегі тамаша бастамашылдықтары есепке алынып, Қызылорда облысы партия комитетінің 1-хатшысы болып бекітілді.
Облыста өндіріс орындарын ашуға көмек алу үшін Бас хатшы Брежневтің алдына кіруі, «Құмкөл», «Шалқия» кеніштерінің игілігі, Қызылорда қаласындағы тоқылмайтын маталар фабрикасының іске қосылуы, музыкалық училищенің ашылуы, Тасбөгеттегі мәдениет үйінің салынуы – обкомның 1-хатшысы кезіндегі Исатай Әбдікәрімовтің төл қолтаңбасы. Әрине, бұл халық үшін жасалған ауқымды жұмыстардың бәрі емес. Оның бәрін тізімдеуге газет беті тарлық қылады.
Осындай тау тұлға республика деңгейіндегі басшылыққа да қажет еді, сөйтіп, 1978 жылы желтоқсан айында ол Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының төрағасы болды.
Ел мен ердің
болмысы егіз
Исекеңнің ел аузында қалған есімі оның қарапайым халыққа жасаған жақсылығымен көбірек айтылатынына куәміз. Қарапайым жұрт алған орден-медальдарыңды санап отырмайды екен, олар қашанда азаматты ер болмысымен, адами биіктігімен бағалайды.
Біз мұны ел аузынан да естіп жүрміз, тұлға жайында жазылған бірнеше кітапты оқығанда да соған көзіміз жетті.
Ағамыздың Шиелі ауданында жүрген кезі болса керек. Айдарлы жақта жұмысы болып, алашаң жолмен асығып келе жатса, жол жиегінде ерсілі-қарсылы кезген біреулерді көреді. Үлкен бастықтың машинасы екенін біліп, олар тіпті қол көтермепті де.
– Тоқтайықшы, – депті ағамыз, – мыналардың түрі келісіп тұрған жоқ.
Тоқтаса, әлгілер үндемейді дейді. Сөйтсе, үйде бір келіншек үш сағаттан бері толғатып қиналып жатыр екен. Исағаң соны естіп, оларға ұрсып беріпті.
– Бастық атаулыдан жүректерің шайлығып, жақсылық дәметуді қойғансыңдар ма, жоқ өздеріңнің жандарың қиналмағасын бәрібір ме?!
Сонымен, Исағаң қасындағы қызметкерін көліктен түсіріп тастап, келіншек пен сол үйдің адамын алып, Айдарлыға тартады. Кешіккенде жағдай қиын болатындай, әйтеуір аман-есен іңгәлап ұл бала дүниеге келеді. Сол жерде бір үлкен кісі:
– Осы баланың атын өзің қойып кет, – деп өтініш айтады.
– Жаңа туған бала ғой, атын бар болсын деп қоя салуға да болар еді. Бірақ, адамға бар болу аз екен, ер болу керек екен. Бұл баланың атын Ерболсын қояйық, – депті сонда Исағаң.
Сол бала өзін әлі күнге «Исатайдың баласымын» дейді екен.
Бір күні обком хатшысының алдына бір кемпір кіреді.
– Шырағым, мені шырамытқан шығарсың, Жалағаштың кемпірімін, – деп кейуана өзінің бір қызы бар екенін осы қалада пәтер жалдаудан әбден мезі болып, ақырында күйеубаламен ажырасып жүргенін айтады.
– Ертең қызыңызды осында ертіп келіңіз, – деп Исағаң кемпірді шығарып салады да, күйеубаланың жұмыс орнын сұрап біліп, оны да шақырады. Сосын қалалық кеңеске телефон шалып, жағдайды білдіреді. Сәті түскенде бір мекеменің бос тұрған үйі бар екен.
Ертеңіне қыз да, күйеубала да жетеді. Иә, ол кезде ажырасқандар бейморальдық жолға түскендер деп есептелетін.
Бірақ, онсыз да жадап-жүдеп жүрген жанға 1-хатшы ештеңе демей, «Мынау сендердің үйлерің» деп, 3 бөлмелі пәтердің кілтін береді. Исағаңның өстіп кітап ашып, заң қарап, қағаздастырып жатпай-ақ талай адамға жақсылығы өтті дейді ел іші.
Мұндай мысалдар көп. Біздің мысалымыз – ел мен ер қай кезде де бітеқайнасып, бір-бірінен қуат алып, бір-бірін іздейтін егіз жандардай болады дегенді айту еді.
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
