Партия, кеңес органдарында қызмет атқарған соғыс ардагері, журналист Теңел Жұмабаевтың 1998 жылы жазған естелігінде ақылшы ұстазы Мағау Садуақасовпен Алматы жаяу әскер училищесінде курсант болып жүргендегі кездесуі, ұстаздың ұлағаты баяндалады.
Сераға, Серғали Еспенбетұлы Толыбеков жасы ұлғайған сайын ұзақ өміріндегі ең бір есте қаларлық, өзгелерге ұсынарлық, тағылым-тәрбие аларлық оқиғаларды жиі, көңілденіп, шабыттанып әңгімелейтін.
– Ұзақ өмірімдегі ең бір қызық кезең студенттік жастық шағым. 1927 жылы КазПИ-ге қазақ жастарының қаймағы түсіп, бітірді. Бұлар өмірдің барлық саласында алғашқылар болды. Бірінші ғалымдар да, бірінші қоғам, мемлекет, мәдениет қайраткерлері де, бірінші білімді оқытушылар да, ағартушылар да солардың қатарынан шықты. Қазақстанның өсуіне, өркендеуіне сол алғашқылардың қосқан үлесі ұшан-теңіз, өлшеусіз.
КазПИ-де Ажармен Мағау Садуақасов дейтін жігіт курстас, сыныптас болды. Алып-қашпа мінезі жоқ, өте ұстамды, талантты еді. Білімге, әдебиетке өте құмар, құштар болатын. Барынша өнерлі еді, музыка аспаптарының көбінде шебер ойнады. КазПИ-де Жазушылар одағынан кем түспейтін әдебиет үйірмесі болатын. Үйірмені Сәкен басқаратын. Кейін қазақ әдебиетінің классиктері болған жазушылар, ақындар, драматургтер, сыншылар қатысатын. Олардың тұсауы осы үйірмеде кесілді, белгілі болды. Үйірмеге мен де, Мағау да қатысатынбыз. Бір кезекті отырыс Абай поэзиясына арналды. Студенттер көп болды, айтыс қызды. Тап Мағаудай Абай поэзиясын әсіресе, оның философиясын білетін адам болмады. Үйірменің жұмысын қорытқан Сәкен «Абайды Садуақасовтай білу керек» деді. Мағаудың қолын қысты. Үлкен, мөлдір көзі жасаурады.
Керекулік Мағау Сұлтанмахмұт Торайғыровтың «Қамар сұлуын», «Кедейін», «Кім жазықтысын» жатқа айтатын. Қарапайым, момақан жүретін, қызбалыққа, мақтаншылыққа салынбайтын ол әдебиетке, музыкаға келгенде мүлдем өзгеріп, жанданып, арқасы қозып кететін.
Мағау институтты бітіргеннен кейін біздің Қызылордаға, ұмытпасам ірі, негізгі саналатын педтехникумға жіберілді. Оның кейінгі өмірі қалай өтті, қазір бар ма, жоқ па, білмеймін, – деді Сераға.
– Сераға, жаңағы айтқан Мағау Садуақасов мені оқытты. Екеуміз армияға бірге шақырылып, бес ай Алматының жаяу әскер соғыс училищесінде бірге оқыдық. Бір батальонда, бір взводта, бір бөлімшеде болдық.
– Міне, қызық! Тағы не білесің, бар ма, тірі ме?
– Бар ма, тірі ме білмеймін. Қызылордада жоқ екені анық. 1942 жылдың тамызында училищені екіге бөлді. Бір бөлігін Сталинградқа жіберді. Мағау ағамыз Сталинград түбіне, мен Ленинград майданына жіберілдік. Күлкен деген қарындасы болатын. Бізбен бір мектепте оқыған. Майданнан келгесін іздеп едім, Алматыға оқуға кетті дегенді естідім. Қазір Алматыда тұрады деген сөз бар. Жұбайы ғалым дейді.
– Неге іздеп таппайсың, ағаң, оқытушың болса, армияда бірге болсаң, қарындасымен бірге оқысаң, ағасын іздеп табуың керек қой. Алматы – Нью-Йорк, Шанхай, Токио емес, кішкене қала емес пе?! Іздесең, табасың. Ізде, тап, тағдырын біл! Мұның жарамайды, ұят, – деді Сераға ренішін білдіріп.
– Сераға, ескертуіңіз дұрыс-ақ. Бірақ арада жарты ғасыр өтті. Іздеу салғанда кімді табамын? – дедім.
Мен 1938 жылы Ақтөбеден Қызылордаға келдім. Оқу жылы басталатын күн де жақындады. Үйіміз педучилищенің түбінде еді. Қасында К.Маркс атындағы 7 жылдық мектеп бар. Сол мектепте оқуды шештік. Мектептің оқу ісін басқарушы Хакимовке Ақтөбенің №6 мектебінің алтыншы класын бітірген куәлікті тапсырдым.
Мұғалімдер құрамы онжылдық мектептерден артық болмаса, кем түспейтін: есептен Жамал Байжанова, тарихтан Пірімбетов, орыс тілінен Мун, қазақ тілінен Мұса Арыстанов, биологиядан Мағау Садуақасов сабақ беретін. Мағаy ағамыз негізінде педучилищенің оқытушысы еді, біздің мектепке қосымша сабақ берді. Өрнектеген қисық жаға көйлек, кілем тақия, қоңыр шалбар, жылтыраған туфлимен жүретін. Орта арықтау бойына осы киімдері жарасатын, қазақша айтқанда, өзіне құйып қойғандай болатын. Сократ маңдайлы, жасы 30 шамасында еді. Мінезі кең, қарапайым, ұстамды, кішіпейіл, сабақты аз сөзбен дәлме-дәл түсіндіретін. Жауаптың нақтылығын қалайтын. Көп сөйлегенің үшін емес, білгенің үшін, игергенің үшін ғана баға алатынсың.
Сөзуарларға «Шырақ, биология – әдебиет, тарих емес, нақты ғылым. Дәл, нақты айт, білмесең уақыт алма! Екінші сабаққа даярланып кел!» дейтін.
1938-1940 жылдары Ергеш Адаев екеуміз «Октябрь балалары» газетіне, мен қосымша «Пионеры Казахстана» газетіне үзбей мақала жазатынбыз және жазғандарымыз жиі жарияланатын. Белсенді, екпінді тілшілер саналатынбыз.
Бірде Мәкең сабақ аяқталғаннан кейін:
– Жұмабаев, көшeгe шығайық, қыдырайық, әңгімелесейік, – деді. Мен ере шықтым, 10-15 минут үнсіз жүрдік.
– Сен газеттерге жиі жазып тұрасың ғой. Мақалаларыңды оқимын. Жазушылық қабырға газетінен басталады. Қазір жер жүзін таңдандырып жүрген ақын ағаларың қабырға газеттері арқылы дүниеге келген. Мен КазПИ-де көптеген ақын-жазушымен бірге оқыдым. Олар өлеңдері қабырға газетіне шыққанда ұйқы көрмейтін, қуанышында шек болмайтын, мазаны алатын. Әдебиет үйірмесіне қатысқан кездерім болды. Талас, айтыс қызатын. Үлкен ағаларымыз ғана басатын. Қазір біреуі бар, біреуі жоқ. Әдебиетпен айналыссаң, шындап айналыс. Шын берілмесең, үлкен мақсат етпесең, ешнәрсе шықпайды. Өлең жазбайтын жас болмайды, мыңның бірі ғaнa ақын болады. Абай ғасырда бір туады, – деді.
1940 жылдың шілдесінде ағамызды Қазалыға жауапты қызметке тағайындады да, сонда көштік. Маған бірге оқыған жолдастармен, достармен, мұғалімдермен қоштасуға тура келді. Құрметтейтін оқытушым Мәкеңмен де қоштастым. Ол өткендегі ақылын қайталады.
Қазалыда 8-класта оқыдым. Сосын аудандық газетке алмастым. Ұлы Отан соғысы басталды. Өмір күрт өзгерді. Маған да кезек 1942 жылдың 10 наурызында келді. Сәуір айының басында Алматы жаяу әскер училищесінің курсанты болдым.
Казарманың ұзын коридорында жаңа келгендермен ұшыраса кеттім. Ішінен Мәкеңді, Мағау Садуақасовты, өзімнің оқытушымды, ақылшымды көрдім.
«Ағай, Мәке!» деп құшақтай кеттім, көзімнен жас та шықты. Командир: «Сөйлемеңіз, кейін сөйлесерсіз. Садуақасов та училищенің курсанты» деп жекіп алды.
О, тағдыр! Мәкең училищенің №3 жаяу әскер батальоны 12-рота 4-взводтың курсанты болды. Бұл – біздің взвод, біздің рота. Қуанышымда шек жоқ. Бұрын келген жолдастарға, әсіресе Қызылорда облысынан келгендерге таныстырып жатырмын. Қызылордалықтардың Мәкеңді танымайтын, білмейтіндері болмады. Барлығы да ерекше құрметтеді.
Әрине, армия өмірі, әсіресе, соғыс кезіндегі армия өмірі мүлде басқаша. Ауыртпалыққа 18-19-20 жастағылар тез қалыптасты, тез үйренді. Жасы ұлғайғандарға оңай болмады. Мәкеңе де көп қиналуға тура келді. Оған әсіресе, ұзындығы 3 метрге жақын балтырға орайтын құрды (обмотканы) байлау ақырет болды. Қатарда келе жатқанда құр шешіліп кетіп, взвод командирінің жәрдемшісі Левченкодан ескерту алу, арына тиетін сөз есту жанына қатты батты. Қарсы келуге шама жоқ, ішінен тынып шыдап бағатын.
Алматыда 1942 жылдың мамыр, маусым айлары өте жауынды болды. Бірнеше рет лагерьден қаладағы казармаға көштік. Өзендер тасыды, буырқанды. Оқу-жаттығу кезінде тасып жатқан өзеннен өттік. Мәкең қолындағы aғаш мылтығын (винтовка) абайсызда түсіріп алды. Тасқын су мылтықты лезде ағызып алып кетті. Взвод командирі, кіші лейтенант Гордиенко басын шайқап: «Курсант Садуақасов, қаруына ие болмайсың ба?» деді де қойды.
Левченко осы оқиғаны төтенше жағдайға айналдырып, айқай-шу шығарды. Акт жасады, рота командирі аға лейтенант Шевцовқа, батальон командирі капитан Мякишевке рапорт жазып берді. Мәкеңнің басына қара бұлт төнді, мазасы кетті. Ішіміздегі батылдау Көккөзов:
– Левченко, сен қу ағаш туралы сөзіңді қоймасаң, түнде аузыңа орамал тығып үн шығармайтындай етіп, мойныңа тас байлап, Алматинканың ең терең, ең ағысы қатты жеріне лақтырып жібереміз. Ешкім таба алмайды. Өлімің бізден болады. Садуақасов кім, сен кім? Фамилияңды дұрыс жаза да алмайсың. Командирлердің малайы, үретін иті. Ескертеміз, сөзді қоймасаң өлер сағатың жақын. Тірі жүрем десең, Садуақасовқа ғана емес, бірде-бір қазаққа тіліңді қадамайсың, тіліңді жыланның тіліндей суырып аламыз. Қай жерде, кімнің жерінде жүргеніңді біл, шегір көз! – деді. Бұл жерде Жұбанов, мен, Жұбаниязов болдық. Левченко ауызын аша беріп еді, Көккөзов ақырып жіберді.
– Үндемеймін деп антыңды бер! – деп бұйырды. Левченко үндемеуге антын берді. Батырға да жан керек.
Взвод екі палатаға орналасқан. Мәкең екеуміздің төсегіміз қатар. Левченко да бізбен палаталас. Шаршаған Мәкең бірден қатты ұйқыға кетті. Менің ұйқым жеңілдеу, тез оянамын. Левченко жаман қорыққан екен, кейде көрер таңды көзімен атқызып, жүдеді.
Кезекті далалық тактикалық оқуға шыққанда маған:
– Ағайындарың көзімді жоймақшы, Ана Көккөзов пен Жұбаниязовтан қорқамын. Ойлары да, түрлері де жақсы емес, – деді.
– Қорықпаңыз, сіз қазақтардың арасында туған, өскен адамсыз, мінезін білесіз. «Екі сөйлеген өлім» деген сөзді естіген шығарсыз. Сіз екі сөйлемесеңіз, олар да екі сөйлемейді. Ал Садуақасовқа келсеңіз, ол – менің оқытушым, құрметтейтін адамым. Тіл тигізбеуіңізді өтінемін, – дедім. Левченко уәде берді, обалы не керек, сөзінде тұрды. Мәкең туралы еш әңгіме айтпайтын болды.
Командирлердің де командирі бар. Екінші взводтың командирі, лейтенант Елкин нағыз зиялы жан еді. Кейде 2-4 взвод бірге жаттығамыз. Елкин жаттықтырушы болады.
Үзіліс кезінде Мәкеңді шақырып алады, шинелін төсейді. Екeyi ұзақ әңгімелеседі. Кейбір әңгімелерінен кейін «Садуақасовты армияға шақырмаса да болар еді. Тылға да білімді адамдар керек емес пе? Сіздер, қазақтар асыра сілтеуді жақсы көресіздер» деп сынап та алатын.
Жасы 50-ден асқан, саяси-әлеуметтік циклдан сабақ беретін аға саяси жетекші Востриков еді. Орталық Комитетте жауапты қызметкер де болған. Біздің ротаға келгенде «Садуақасов, бері келіңізші, әңгімелесейік» деп Мәкеңді қасына отырғызып нені бітіргенін, не істегенін сұрап, түрлі тақырыпта әңгіме қозғайтын. Мәкеңнен қазақ халқының тарихынан, әдет-ғұрпынан, салт-санасынан, мәдениетінен қысқа анықтамалар алып, көп-көп рақметін айтып, жылы қоштасатын.
Курсанттарға жексенбі күні демалыс берілетін. Әңгімелесуімізге мүмкіндік те туатын. Мәкеңді әңгімеге шақырамын. Студенттік жылдары кімдермен оқығанын, кімдердің оқытқанын сұраймын.
– Көбіне орталықтан түрлі себептермен Алматыға келген ғалымдар оқытты. Сен тісіңнен шығарушы болма, Санжар Асфендияров, Ахмет Жұбановтың aғacы Құдайберген Жұбанов, Сәкен Сейфуллин, тағы басқа да профессорларымыз болды.
Қазір республикалық басшылық қызметтерде жүрген Махамбетжан Әбдіхалықов, Серғали Толыбеков, Ахмет Сембаевпен, ғалым Қажым Жұмалиевпен, Хамит Науановтың ағасы Ғадылша Аяпбергеновпен, атақты ақын Тайыр Жароковпен, сыншы Есмағанбет Ысмайыловпен бірге оқып, институтты бірге бітірдік, – деді.
1942 жылдың 20 тамызы. Лагерьде жауынгерлік дабыл қағылды. Училищенің 5 батальоны орталық алаңға сапқа тұрды. Генерал-лейтенант даусы дірілдеп, Сталиннің атышулы «Бір адым кейін шегінбе!» деген № 227 бұйрығын оқыды.
Екі күн өтті, 4-5 батальон, 1-2-3 батальоннан 100-150 курсант майданға аттанатын болды. Бұл қатарға Мәкең де ілінді.
– Теңел, қарағым, інімдей болып кетіп едің. Бірге соғысқа баруға жазбады. Соғыстың аты – соғыс. Ойыншық емес. Бір-бірімізді ұмытпайық. Аман-сау көрісетін болалық. Артық кеткен жерім болса, кешірерсің, – деді.
– Aғa-ay, кешіретін не бар? Майданға бөлек аттанатынымыз батады. Қай майданда соғыссақ та, аман болайық! – деп, Мәкеңді құшақтадым. Көзімнен жас төгілді.
Біз өлім туралы ойламайтынбыз. Амандықпен келеміз деген үміттен басқа ой келмейтін.
Мәкеңдер майданға аттанғаннан кейінгі 2-3 батальонның курсанттары да қызыл вагондарға тиелді. Тамыздың 25-де Қызылордадан, 26-да Қазалыдан өттік. 5 қыркүйекте Волхов майданының құрамында Синявино түбіндегі күзгі шайқасқа қатыстық. 1943 жылдың 4 тамызында сол қолымнан ауыр жараланып, сол жылдың 31 желтоқсанында Қазалыға келдім.
1997 жылдың желтоқсанында облыстық «Кызылординские вести» газетін қарасам, 3-бетінде «Мағау Садуақасовтың тағдырын кім біледі?» деген мақалаға көзім түсті. Мақаланы түні бойы бірнеше рет қайталап оқыдым. Ұйқым шайдай ашылды. Таңды асыға күттім. Сағат 9-да редактордың бірінші орынбасары И.Корнилов мырзаға телефон соғып, «Садуақасовты мен білемін, қарындасына хабарла» деп өтіндім. Жарты айдай күттім, кешкілік екі қарындас келіп тұр. Таныстық. Мәкеңді іздеуші Рахима екен. Маған суретін көрсетті. Бірден таныдым.
Мәкең туралы қысқа естелік жазамын деп уәде бердім. Міне, сол қысқа естелік жазылды. Әңгіме естеліктің көркемдігінде емес, ағамызды қолдан келгенше көз алдымызға елестетуде ғой. Мен өзімше бұл мақсатқа жеткендеймін, орындағандаймын.
Бір нәрсе даусыз, Мәкең қазақ зиялыларының алғашқы қарлығаштарының бірі болды.
Теңел ЖҰМАБАЕВ.
Қызылорда қаласы, наурыз 1998 жыл.
