Аймағымызға белгілі қаламгер, жазушы-журналист, Жалағаш ауданының Құрметті азаматы Шыңғыс Айбосынов ағамыздың балалық шағы, Арал теңізінің шағаласы қалықтап, толқыны ақ көбік атып, шалқып-тасып тұрған дәуірінде өтті. Теңіздің дүркіреген шағын кейінгілерге айтса ертегі сияқты.
Ол туған ауыл Үшкөл деп аталатын. Жағалаудан жүз метр жерде еді. Балалар үйден шыға салып, теңіздің суына күмп беріп, қойып кететін. Үшкөлде балық зауыты жұмыс істейтін. Ол кезде теңізде флот болды, флоттағы катерлер, шағын корабльдер ауылдарға азық-түлік, басқа да қажетті заттар әкеліп, Арал қаласына балық алып кететін. Қазіргідей үлкен тоңазытқыш, мұздатқыштар жоқ, жердің астынан қазылған үлкен ұраларда мұз сақталатын, балықты сол мұздың үстіне тастайды.
Отбасында төрт түліктен бір түйе, бір мініс ат, екі сиыр болды. «Байлық мұрат емес, кедейлік ұят емес» деген қағиданы ұстанған Дәуренбек ақсақалдың бар байлығы балалары еді. Мұсылманша оқыған сауаты, сол заманға жарайтын орысшасы да бар-тын. Балаларының бәрін түйемен қатынатып оқытты. Өзі азғантай біліммен балық зауытында партия ұйымының хатшысы, колхозда басқарма бастығының орынбасары қызметін атқарды, соңғы жұмысы ауылдық кеңестің төрағасы болды. Кітап жинайтын, көп оқитын. Сол кезде ауылдағы кітабы көп үй Дәуренбек ақсақалдың үйі еді. Кітап оқуды да балалары әкесінен үйренді.
Шәкең 1955 жылы оныншы сыныпты бітіргесін Алматыға сол кездегі С.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университетінің математика факультетіне құжат өткізді. Төрт-бес сабақтан емтихан тапсырды, конкурстан өте алмады. Емтихан комиссиясы бес-алты адам ұзын үстелде отыр, орыс-қазағы аралас. Аудиторияның алдында кезекші бір қыз жүреді, сол кезекпен кіргізеді. Бұл сәйкестік пе, әлде кездейсоқтық па, Шәкең ылғи орыс мұғалімге тап болады. Сол кезде математика факультетінде профессор Персидский деген болды. Әйелі де мұғалім екен. Емтиханда соның әйеліне тап болды. Берген есебін шемішкеше шағып, шығарып тастайды. Бірақ теорияны орыс тілінде жеткізіп айта алмайды, сөйтіп төрт қойды. Физикада да солай, орыс мұғалімге сәйкес келді. Емтихандарды тапсырып болды, қолына емтихан тапсырды деген анықтама берді. Бірақ бұл анықтама қағазды бәріне бермеді.
Декан қағаз алған балаларды жинап алып, «Балалар, біз мына емтихан тапсырды деген анықтама қағазды бәріңізге бергеніміз жоқ. Сендер университетке түсе алмағандарыңмен бұл қағазбен басқа институттарға барып оқуларыңа болады» деді. Қағазын салып алды, ауылға барғанда әкесі, «Емтиханды қалай тапсырдың?» дегенде көрсетем ғой деп ойлады. Қызылордада вокзалда пойыздан түссе ауылдың бір топ баласы жүр. Амандасып жатыр.
– Әй, неғып жүрсіңдер? – деді Шәкең оларға.
– Біз осындағы пединститутқа түсіп, енді ауылға қайтып барамыз, өзің не қылдың? – деді олар.
Шәкең жағдайын айтты.
– Ой, мен емтихандарды тым жақсы тапсырып едім, бірақ конкурстан өте алмадым.
– Кәні, емтихан тапсырған қағазың бар ма, әкелші көрейік, деді ішіндегі пысықтау бір-екеуі.
Шәкең қағазын берді, олар көрді де:
– Оу, Шыңғыс, мынауың жақсы ғой, сен мына қағазыңды пединститутқа алып бар, оқуға түсесің, үшпен де қабылданғандар бар, – деді.
Сонан айдап отырып пединститутқа барсын. Қабылдау комиссиясында Тәжімағамбетов деген кафедра меңгерушісі бар екен. Кабинетінде бір жігіт отыр.
– Кел, кел, не шаруа, айта ғой – деді ол кісі.
Шаруасын айтты. Қағазын көріп шықты. «Сендер отыра тұрыңдар мен қазір ректорға барып келейін» деді де, шығып кетті. Бейтаныс жігіт екеуі күтіп отыр. Көп ұзамай ағайы қайтып келді. «Ал, жігіттер, құтты болсын, сендер де оқуға қабылдандыңдар» деді. Сөйтсе қасында отырған жігіт кәдімгі кейін профессор, академик болатын Әбдімәлік Нысанбаев екен. Ташкенттің темір жол институтына барып, Шәкең сияқты конкурстан өте алмай келіп отыр екен.
Шыңғыс аға математик болса да жазуға, шығармашылыққа бой ұрды.
– Жазуды 1959 жылы институттың бесінші курсында жүргенде бастадым. Әр нәрсеге бір жай себеп болады ғой. Біз оқып жүргенде Жәутіков деген ғалым болды, математика ғылымының докторы. Сол кісі оқу орындары үшін «Жоғары математикалық анализ» деген оқулық жазды. Оқулықты сатып алып оқып, пікір жазып, сол кездегі «Ленин жолына» бердім. Бұл жерде де бір қызығым бар. Газеттің әдебиет, мәдениет бөлімінің меңгерушісі шымкенттік Зейілбек деген жігіт еді. Кабинетіне барсам, алдында маңдайы жарқыраған бір жігіт отыр. Зейілбек сәл ойланып отырып, бірталай ескертулерін айтып, әлгі жігіттің өлеңдерін қайтарып берді.
Сосын мақаламды алып, оқып көрді, не дегенмен математик емес қой, түсінді ме, түсінбеді ме білмеймін, алып қалды. Мақалам газеттің келесі нөміріне шағын ғана болып басылып шықты. Бұл 1959 жыл еді. Алпысыншы жылы институтты бітіріп, елге келдім, жұмысқа кірістім. Ол кезде «Мәдениет және тұрмыс» деген тамаша журнал болатын, жаздырып алатынмын. Бір күні осы журналдың кезекті санына бір жас ақынның өлеңі шығыпты. Оқып отырсам әлгі өлең таныс сияқты. Бір жерден оқыдым ба, әлде есіттім бе, әйтеуір таныс. Сөйтсем осыдан бір жыл бұрынғы «Ленин жолы» газетінің редакциясында Зейілбектің талдап отырған өлеңі. Құлағымда қалып қойыпты. Өлеңнің астындағы авторын қарасам Қомшабай Сүйенішов деп тұр. Міне, Қомшабай ағаңмен осылай танысқанмын, – деді ол.
Сол уақытта сабақты өмірмен байланыстырып оқыту деген нұсқаулар болатын. Физиканы әдебиетпен байланыстырып оқыту туралы мақала жазып, «Қазақстан мұғалімі» газетіне жіберді. Жұп-жұмыр дүние болып басылып шықты. Содан аудандықтан бастап, облыстық, республикалық газеттерге жазатын болды.
Аупарткомда 1966 жылға дейін бір жыл істеді де, Алматыға Жоғары партия мектебіне түсті. Журналистика бөлімін 1968 жылы бітірді. Аупартком нұсқаушылығын 1973 жылға дейін атқарды.
1973 жылы обкомға шақырылды. Көктем мезгілі еді. Жігіттер бірінші хатшы Тәкей Есетовке кіргізді.
– Шыңғыс, сені Жалағаш аудандық партия комитетіне ұйымдастыру бөлімі басшылығына қолайлап отырмыз, қалай қарайсың? – деді Тәкең амандық-саулықтан соң.
– Сенім білдірсеңіздер барамын, Тәке, – деді.
Сөйтіп 1973 жылы Жалағаш аупарткомына ұйымдастыру бөлімінің меңгерушісі қызметіне келді. Сол жұмысты 1973 жылдан 1986 жылға дейін он үш жыл атқарды.
1975 жылы обкомға нұсқаушылық қызметке шақырды. Бұл кезде Жалағаш аупарткомының бірінші хатшысы Қонысбек Қазантаев «Әлі жассың, өсетін уақытың алда, мен де жаңа келіп жатырмын, бірге жұмыс істейміз» деп жібермеді. 1980 жылы обкомға парткомиссияның нұсқаушылығына тағы қызметке шақырды. Бұл жолы да Қонекең жібермеді.
– Қонеке, бұл жерде бірталай жыл істедім ғой, мені неге жібермейсіз? – дейді ағамыз.
– Мен сені хатшы қыламын, жақсы кадр маған да керек, – дейді екен Қонекең.
Аупарткомның ұйымдастыру бөлімі дегеннің жұмысының шеті-шегі, ұшы-қиыры жоқ. Обкомның қатынас қағаздарына жауап беру, партия ұйымдарының ақпарларын қабылдау, талдау, кадр резерві жұмыстары, келген тексеру комиссиялары, оларды жайғау, хатшының баяндамалары, тағы басқа мың сан жұмыс. Жалпы аупарткомның ішкі егесі – осы ұйымдастыру бөлімі. Бөлімде он жылдан аса істеп, Қонекеңнің тәрбиесін көрді. Кейін «Қазантаев мектебі» деген кітап жазды.
Он жыл поселкелік кеңес төрағасы лауазымында істеді. Оның алғашқы жылдары еліміз тәуелсіздігінің қиын кездеріне сәйкес келді. Ал, кейінгі жылдар – елдегі жағдайдың қалыптасу, тұрақтану кезеңі.
– Ештеңені төңкеріп тастағаным жоқ, елмен бірге өзімнің шамам келгенше, бар мүмкіндігіммен қызмет еттім деп ойлаймын. Мен поселкелік кеңеске төраға болып келгенімде қыстақта қырық сегіз көше бар екен. Жұмысты неден бастаймын деп ойландым. Төлеген Қыстаубаев деген ағамыз болған. Қолмен қойғандай қылып, осы қыстақтың көшелерінің негізін қалаған, ағаш еккізген. Енді осы ағаларымыздың жұмысын жалғастыруымыз керек. Мен жұмысқа кіріскеннен кейін әр көшеге бір журнал арнадым, яғни, қырық сегіз көшеге қырық сегіз журнал. Сол журналға көшеде қанша үй бар, үйдің нөмірі, ол үйде қанша жан бар, қанша мал бар, қанша тал бар, осындай мәліметтер түсірілді. Қораның ішіндегі, парктегі ағаштарды есепке алғанымыз жоқ. Әлгі аталған қырық сегіз көшеде сол кезде екі мың түп ағаш бар екен. Мен жұмысты қойып, поселкелік кеңесті тапсырған кезде осы ағаштардың саны он бес мыңға жетті.
Шығыс халықтарында ағаш егуге қатты мән береді. Ағаш егу олардың өмірінің мәні болып есептеледі. Кез келген шаралар осыдан басталады. Менің поселкелік кеңестің төрағасы болып істегендегі ауыз толтырып айтатын жұмысым осы. Әрине, поселкенің майда-шүйде жұмысы да бастан асады. Бірақ оның бәрін тізбелеп отырудың қажеті бола қоймас. Ол кезде қазіргідей қомақты қаржы да бөлінбейді. Жұмыстардың басында өзіміз жүреміз. Көктемгі ағаш егу кезінде арықтарға су келтіру керек. Суды жетелемесең жүрмейді ғой. Сәбит Мырзағалиев деген орынбасарым болды. Сол Сәбит, «Комхоздың» бастығы Базарбай Наурызбаев үшеуміз арық жағалап жүретінбіз, – дейді ол.
Уақыт бір орнында тұрмайды, алдыңғы буын өзіне тиісті міндеттерін атқарып, кейінгі толқын – жастар келеді. Ел тәуелсіздік алғаннан кейін қоғамдағы талаптар да өзгерді, адам да өзгерді. Кеңестік кезеңді қазір әркім әртүрлі айтып жүр. Кез келген қоғамның жақсы да, жаман да жағы бар. Тақыр жерден ештеңе пайда болмайды, барлығының арасында сабақтастық байланыс болады. Онсыз мүмкін емес, ештеңе нөлден басталмайды, әйтеуір бір негіз болу керек. Жаңа қоғам өзінің алдындағы қоғамның жақсы жақтарын, тәжірибесін алады.
Шәкеңде әңгіме көп, қолқаласаң шыға береді және болған жайды сипай қамшыламай, қалай болса солай айтады. Бұл-дағы өзі айтпақшы ешкімге жалтақтамайтын, жалпақтамайтын, дұрысты «дұрыс», бұрысты «бұрыс» дейтін турашылдығы болса керек. Ол зейнет демалысына шыққасын да қарап жатпады. «Қазантаев мектебі», «Тынарбай Төлегенов», «Сыр елінің қайраткер қызы» «Қаламгерлік», «Зейнеткерлік», «Қайраткерлік», «Егемендік», «Сырласу мен сыр ашу» атты естелік кітаптар дүниеге келді. Қарап жатқанша не істейді, ермек, отбасы, ошақ қасының әңгімесін термейді. Өмірден көрген-білгендерін, түйгендерін қағазға түсіре береді. Кейінгі жастар керегін алар, керек емесі болса да қалады. Құрметтеп, шақырған жерге барады, шақырмаса «мені неге шақырмайсыңдар?» деп байбалам салмайды. Үлкейген сайын тіпті ешқайда баруға зауқы да жоқ. Немерелерінің қасында болғанды жаны қалайды.
Шәкеңнің кеудесінде «Құрмет белгісі» ордені, бірнеше медаль жарқырайды. Сөз зергері Сейілбек ағамыз айтқандай, сексен бес деген – арман жас, себебі екінің бірі бұл жасқа абыроймен жете алмайды. Сондықтан ағамызға арман жасыңыз құтты болсын дейміз. Асқар тау аға болып, алдымызда жүре беріңіз.
Тұрақ Адисұлы,
Қазақстан Журналистер
одағының мүшесі
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
