Мәселенің мән-жайы
«Ақсақал» тақырыбы өзімді көп жылдар бойы әркез мазалап келгенмен, осы мақаланы жазуға мынадай бір оқиға тікелей түрткі болды. Жақында әлеуметтік желіден қазақтың бір жас азаматы ақсақал мәселесін қайта көтерді. «Қайта» дейтінім, осыдан бірнеше жыл бұрын академик Төрегелді Шарманов ағамыз «шал» мен «ақсақал» ұғымдарының аражігін аша келіп, өзінің ақсақалдық сөзін де, ойын да айтқан болатын. Бірақ бұл әңгіме БАҚ бетінде де, әлеуметтік желіде де арагідік қылаң бергенімен, әттең, кейін жүйелі түрде жалғасын таппады.
Әлгі азаматымыздың бұл мәселені тағы да орынды көтергенімен, «елімізде қазір ақсақалдық сөз айтар адам қалған жоқ» деп қара аспанды жаудырғаны маған ерсі көрінді. Оған жауап ретінде және жалпы қауымға арнап, сол желіге мынадай ойымды жолдағанмын. «Кім екен бұл «жоқ, жоқ» деп жылап отырған? Ел ішінде өз басы дана ақсақалдарды іздеді ме екен? Олардан кімдерді біледі екен? Олармен сұхбаттасты ма екен? Ай қайдам…
Елімізде, шүкір, сөз айтар ақсақалдарымыз баршылық. Бірақ оларды кім іздеп жатыр? Олар кімге қажет болып жатыр мына сөз тыңдамайтын, сөз қадірін қастерлеп, орынды бағаламайтын заманда? Абай данышпан: «Сөз түзелді, тыңдаушы сен де түзел» дегендей түзелген сөздер бүгін баршылық. Алайда олардың көпшілігін айттырмайды, БАҚ-та бастырмайды, оларды тыңдайтын құлақ болмай тұр ғой. «Тыңдалмаған сөз жетімнің» заманы. Өкінішті-ақ. Дегенмен, айта беру керек, сөйлей беру керек, жаза беру керек. Елімізде лайықтылардан (алдымен республика деңгейінде) «Ақсақалдар алқасын» құрып, оларды сөйлететін арнайы телеарналар ашылса және осы ұсынысымды газет-журнал шығаратын азаматтар қолға алып жатса, құба-құп болар еді» дегенмін.
Кейінірек осы ұсынысымды әрі қарай таратыңқырап, газет-журнал оқырмандарына бөліссем деген ойға келдім. Бір ескертерім, бұл тақырыпты жасым жетпіс алты жасқа қараған шағымда, ақсақал мәселесіне азды-көпті көңіл бөліп келген қатардағы өркениеттанушы-руханияттанушы ретінде ғана көтеріп отырмын. Өйткені шынайы ақсақалға, әсіресе «ақсақал» сөзіне қойылатын талаптың өте-мөте жоғары болатынын ескеру қажет-ақ.
Жол бастаудан да, қол бастаудан да, сөз бастаудың қиын екендігін бала кезімнен ауыл ақсақалдарынан жиі естігенмін. Кейінірек қазақ ауыз әдебиеті кітаптарынан оқығанмын да. Саяси экономия маманы ретінде К.Маркстің «Капитал» еңбегінің бірінші томына жазған алғысөзіндегі «Кез келген нәрсені бастау қиын – бұл ақиқат барлық ғылымға тән» дегені де есімде. Тіпті халқымыз айтпай ма «Өнерді бастау қиын, бастаған соң – тастау қиын» деп. Қала берді, оның растығына көзімді жеткізген нәрсе – осы күнге дейін елу жылдан астам білім беру саласындағы оқытушы-зерттеушілік қызметімде өз басымда болған сөз бастаудағы, сөз қозғаудағы, сөз саптаудағы талай өкінішті «әттеген-айларға» толы қиындықтар.
Түрткі болған өмірлік жайттар
Тақырыпқа тікелей көшпес бұрын әлқисса ретінде қаралмақ мәселеге қатысты өз басымнан өткен бірнеше жайттарға тоқталмақпын. Бала кезімізде (өткен ғасырдың 50-жылдары) Қазалы теміржол стансасына жақындау жерге орналасқан «Ақкиіз ауылы» деп аталатын біздің бөлек ауылымыздың ру басшысы (көсемі) hәм батыры, ел-жұрттың нағыз ақсақалы Шәден көкеме (1878-1961 жж., ол кісі менің Әлі атамның інісі) арнайы сәлем береміз деп сонау Ырғыз, Қарабұтақ жағынан бір топ аттылы ағайындар жиі-жиі келіп тұратын. Келген қонақтардың бір бөлігі ылғи да біздің үйге жайғасатын. Оларды күтіп алу жабдығына әкем Жолмырза (1898-1982 жж.) жауапты. Анам Жамила (1912-1998 жж.) әжептәуір діни білімі бар (жас кезінде ишаннан дәріс алған) адам ретінде қонақтар жиналған кезде ойын баласы жасындағы бізді «үлкендердің әңгімесін тыңдаңдар» деп есік жаққа отырғызып көгендеп қоятын. Сол көп сабақтардан басты есімде қалғаны: үлкен кісілердің бір-бірімен емін-еркін, жайбарақат отырып, өнегелі әңгіме-сұхбат құру тәртібі мен өнері бұл – менің осы күнге дейінгі ұстанымым.
Сол Шәден көкемнің баласы тұрмай, ұлдан жалғыз ғана Байқазақ ағамыз – (1936-1978 жж.) өзінің әкесінен дарыған ұлттық тарихи, фольклорлық, салт-дәстүрлік, әдет-ғұрыптық және зайырлық (инженер-механик, техникумның бөлім меңгерушісі, училище директоры) білімділігімен, біліктілігімен, айрықша шешендігі және сұңғылалығымен, нағыз азаматқа тән жайлы да жайдары, мәрттік мінез-құлығымен жасы қырыққа жетпей-ақ «ел ақсақалы» атағына ие болған адам. Басқа басқа, ағайындары бас қосқан үлкен жиындарда бір айтқанын еш қайталамай ұзақ-сонар ғибраттық әңгіме-толғаулар айтып отырып, бір кездері оянып кетіп: «Ау, ағалар, әңгіме неге айтпайсыздар?» дегенде бағанадан бері оны үн-түнсіз рахаттанып тыңдап отырған, өзінен 30-40 жас үлкен ағалары: «Байқазақжан-ау, сен сөз сөйлегенде әңгіме бізге не керек?» дейтұғын. Мен осы Байқазақ ағама өте жақын болдым, үйінде жатып, Қазалы ауылшаруашылық техникумын бітіріп шықтым. Кейін сол жерде қызметтес те болдым, одан кейінгі кездерде де жиі-жиі кездесіп әңгіме-дүкен құратынбыз. Тоқ етерін айтсам, ол кісі – маған арнайы да өмірлік сабақ берген нағыз Ұстаз және «ақсақал қандай болу керек?» дегенде ылғи да Байқазақ ағам еріксіз есіме түседі!
Реті келгенде аталған тақырыпқа қатысты айта кететін тағы бір қағидат-ұстанымым бар. Ол «Адамның сәні не, жердің сәні не, сөздің сәні не, пікірдің сәні не?» деген сауалға ойланбастан жауап берген, он алты жасынан бастап әділ билік айтып, үлкен дау-даламаларды шешкен Әлім тайпасынан шыққан атақты Жетес бидің (1828-1914 жж.) жауабы. «Адамның сәні – өнер-білім ақылы, Жердің сәні – жеміс-өнім дақылы, Сөздің сәні – өнегелі өткір нақылы, Пікірдің сәні – ең пайдалы мақұлы». Шіркін-ай, бүгінгі күнгі ақсақалдарымызға осы Жетес бабамыз айтқан қасиеттер – «өнер-білім ақылы, өнегелі өткір нақылы, ең пайдалы мақұлы» тән болып жатса ғой деймін армандап!
Ақсақалтануға алғашқы қадам
Ал енді осы «Ақсақал институтын» болашақта айшықтайтын Ақсақалтануға (ақсақалтанымға) қатысты қандай сұрақтар қойылып, қандай мәселелер талқыланбақ? Ел ақсақалдары тарапынан қандай елдік те аталы, тұшымды да ғибратты, үлгілі де өнегелі сөздер мен ойлар, пікірлер мен ұсыныстар айтылмақ керек?» деген сауалдар төңірегінде аздап сөз қозғайын. Бұны ақсақалтануға қатысты авторлық сөзімнің бастауы деп қабыл алыңыздар, құрметті үлкенді-кішілі газет оқырмандары!
Біріншіден, алдымен әңгіме болып отырған тақырыпқа қатысты өзекті сөздер, атау сөздер (терминдер), ұғымдар мен категориялардың басын ашып алу керек-ақ. Айталық, халықаралық стандартты былай қойғанда қазақ халқы адамдарды жас жағынан және әлеуметтік орны жағынан қандай санаттарға бөліп, оларды қалай атаған? Мысалы, адам жасын 100 жылға шамалап, оны төрт дәуірге: 25 жасқа дейінгіні «жас дәурен», екінші 25-ті «жігіт ағасы», үшінші 25-ті «аталық», соңғы 25-ті «қарттық дәуір» деген де пікір бар. Бұл дәуірлердің әрқайсысының ішінде адамның жасы, жынысы, әлеуметтік жағдайына қарай одан әрі жіліктеліп-жіктеліп кететіні тағы бар. Олардың аталуы да біркелкі емес. Олай болса, мұны қалай бірізділікке салуға болар екен деген сұрақ туындайды.
Екіншіден, бізге керегі – негізінен «егде адам», «шал», «қария» «қарт» «ақсақал» ұғымдарының мән-мағынасы, оларға қойылатын нақты талаптар. Оларды қолдану аясы мен жағдайлары, шарттары мен үлгілері, ақсақал адамның орындар парызы мен атқарар міндеттері, көпшілік қолдайтын сөздері мен іс-қимылы, мінез-құлқы. Сонымен қатар «ақсақал» атану үшін адам белгілі бір жасқа толуы міндетті ме, ақсақалдық сөз бен іс-қимыл, мінез-құлық танытқан әйел адамды қалай атауға болады, «ақсақал» ұғымы мен «би», «көсем», «көшбасшы» (лидер) ұғымдарының және ислам әлемінен (араб, иран тілдерінен) бізге енген «азамат», «абыз», «ахун», «ишан», «ұстаз», «хазірет», «хакім» ұғымдарының арақатынасы қандай деген сұрақтар өз жауаптарын күтіп тұр.
Үшіншіден, «ақсақал» ұғымына толық сәйкес келетін және шынайы ақсақалдық мінез-құлық танытқан Қазақ Елі тарихында бұрын-соңды өткен және қазіргі кездегі қандай тұлғаларды атауға болады? Олар нақты несімен осындай мәртебелі атаққа ие болды және ел жадында қалай сақталып қалды. Әсіресе бүгінгі заманда (соңғы 30 жыл аралығында) үлгі тұтарлықтай, ауыз толтырып айтарлықтай қандай ақсақалдарымыз болды және бар? Олар не айтты, кімдерге айтты, қандай жерде айтты, қалай айтты, айтқандарын тыңдар құлақ болды ма, болса тыңдармандар не бітірді деген сыңайлы сауалдар еріксіз ойға оралады.
Төртіншіден, қазақтың «ақсақал» сынды қасиетті ұғымына сәйкес өзге елдер мен халықтарда қандай сөз, сөз тіркесі, ұғымдар бар екен? Бар болса, оларды біздің «ақсақалмен» салыстыра-салғастыра отырып неге зерделемеске, әсіресе жас зерттеушілерге?
Бесіншіден, аталған және аталмаған жайттарды БАҚ бетінде жан-жақты талқылай келе және оларды негізге ала отыра неге «Ақсақалдар кодексін» жасамасқа? Республикалық деңгейден бастап барлық деңгейде «Ақсақалдар алқасын» құрмасқа? Ақсақалдар алқасының орынды пікірлері мен нақты ұсыныстарын әр деңгейдегі билік өкілдеріне ресми түрде жеткізіп, жолдап отырмасқа? Бұл шаралар, билік жағын былай қойғанда («Бұрын әкімдер ақсақалдарды тыңдайтын, ал қазір ақсақалдар әкімдерді тыңдайтын болды» деген кереғар жайтқа қарсы), жалпы бүгінгі үлкен-кішіге де, әсіресе өскелең жастарға таптырмас игілікті дәріс те сабақ, үлгі де насихат, ізгілікті іс-амал болары хақ.
Ақсақалтанудың қалған бөлігінде оқырман қауыммен өзімнің көп жылдар бойы жиған-терген бірнеше ой-толғауларымды бөліскім келеді. Оның алғашқысы қазақ халқының белгілі мақалына, ал екіншісі адамдардың бір-бірімен амандасу-сәлемдесу рәсіміне қатысты болмақ.
Орақ АЛИЕВ,
«Тұран-Астана» университетінің профессоры.
(Басы. Жалғасы бар)
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
