Айтыс – қазақ халқына Алланың берген ерекше сыйы, ұлттық белгісінің бір көрінісі іспетті. Олай деуімізге негіз бар. Кезінде С.Мұқанов ауыз әдебиетінің бұл түрін: «Айтыс – халық өмірін бейнелейтін көркем әдебиет саласының бірі. Одан халықтың қуанышы да, қайғысы да, саяси-шаруашылық тұрмысы да, мәдени дәрежесі де, замана идеологиясы да, әдет-ғұрпы да, жалпы әлеуметтік және жеке адамдардың қарым-қатынастары да, заманына лайық өрбіген тартысының формалары да көрінеді», – деп сипаттаған болатын.
Өткен дәуірлердегі Жанақ, Түбек, Кемпірбай, Шөже, Сүйінбай, Орынбай, Шернияз, Нұрым, Бақтыбай, Қашаған, Молда мұса, Манат қыз, Ырысжан, Біржан, Сара, олардың кейбірімен замандас болып, соларды пір тұтқан, олардың өнерін жалғастырып, кейінгі ұрпаққа жеткізген, Жамбыл, Нұрпейіс, Доскей, Нартай, Кенен, Саяділ, Бұдабай, Иса, т.б. көптеген ақындардың айтыстары ауыз әдебиетінің үлгісі ретінде жинаушылар тарапынан хатқа түсіп, талай рет жинақ болып басылып шықты және әдебиет зерттеушілерінің назарына ілікті.
Алайда, қазақ айтысының тілдік тұрғыдан зерттелуі кемшін екені анық. Расында, әр дәуірдің айтысы өз кезеңінің насихатшысы, сол дәуірдегі халық тұрмысының айнасы десек, соған байланысты қолданысқа түскен сөз саптау ерекшеліктері де болды және бұл ерекшеліктер көбінесе лексикалық тілдік бірліктерден айқын аңғарылып отырды.
Мұның өзі сол кезеңдердегі айтыстың мақсат-мүдделерінен туындайды. Бұл жөнінде белгілі ғалым Р.Сыздық: «Үлкен айтыстарда ақындар қарсыласын жеңу үшін тек тақырып, факт, логика, аргумент мықтылығын ғана көздеп қоймайды, сөз-образдардың орынды, әсерлі әрі соны болуына да қам жейді. Ол үшін тілдік-көркемдік дүниенің дәстүрлі түрлерін пайдаланумен бірге, жаңаларын да тудыруға тырысады…», – дейді.
Міне, осындай пікірлерден кейін айтысқа қатысқан ақындардың (олардың қай топтың өкілі екеніне қарамастан) жекелей де, ортақ та сөз қолданыстарының болуы заңды деп есептейміз.
Әрине, қай айтыстың да арқауына халқымыздың тіл қазанында ғасырлар бойы қайнап піскен байырғы төл сөздеріміз – айшықты эпитеттер мен терең мағыналы теңеулер, ұлтқа тән ұлағаты мол мақал-мәтелдер мен шешендік сөздер, тіпті халықтың ауызекі тілінде ғана қолданылатын, айтыскердің жеке басын немесе айтыс уақиғасына кейіпкер болғандарды кемсітетін дөрекілеу сөздер де орнын тауып қолданылып жатады. Алайда, мақаланың мақсаты осы ерекшеліктердің бәрін егжей-тегжейлі баяндау емес және қай ақын жеңді, қай ақын жеңілді, қайсысы кімді жақтады, айтыс қандай жағдайда, қашан, қай жерде болып еді дегенді анықтау да мақаланың мақсатына жатпайды.
Қазіргі қазақ тіл білімінде тілді зерттеудің қалыптасқан қолданымдық-тұлғалық жүйесін «антропоөзектік парадигма» жүйесі ауыстыра бастағаны белгілі. Нақтырақ айтқанда, «…тілдің табиғатын адамның мәдени, рухани, әлеуметтік, психологиялық болмысымен, оның қимыл-әрекетімен ұштастыра талдаған қазақ ғалымдары соңғы кезде таным мәселесіне ерекше назар аударып, «ұлт пен тіл біртұтас» деген қағидаға сәйкес қазақ тіл білімінде антропоөзектік бағытты қалыптастыруда», – дейді ғалым Ж.Манкеева. Тілді осындай жаңа бағытта зерттеушілердің қай-қайсысы да зерттеудің қайнар көздерінің біріне фольклорлық шығармалар мен қазақ ақындарының шығармаларын жатқызады. Екі ғасырдың куәсі болып, 100 жасаған жыр алыбы Жамбыл айтыстарының мақала нысаны етілуінің себебі де осында.
Жамбылмен айтысқан ақындардың қай-қайсысы да сол заманның, өз ортасының түлектері, бәрінің қолданатыны – қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптастырған тіл байлығы мен сөз өрнегі. Сол арқылы біз халқымыз тарихының ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы әлеуметтік, экономикалық, тұрмыс-салттық, дәстүрлік, тілдік үрдісін танимыз.
Мәселен, Жамбыл мен Құлмамбет айтысында Албан, Дулат, Ысты, Шапырашты сынды ұлы жүз руларының аттары аталады. Олай болатын реті де бар, өйткені ол кезде қазақ халқын құрайтын әр әлеуметтік топтардың сөзін сөйлейтін, оларды қалың жұртқа танытатын, бұрынғы кездерден қалыптасқан дәстүр бойынша «сарай ақындары» тәрізді өз ақындары, от ауызды, орақ тілді шешендері, шежірешілері болған. Міне, осылардың ауызы арқылы қазақ шежіресінің белгілі бір тармақтарының бізге жетуі кейінгі ұрпақ үшін де маңызды. Өйткені, атам заманнан қалыптасқан қазақтың қайдан шыққанын, оның туыстық қатынастарын айқындайтын шежірелер халқымыздың бірлікте болуының, өз жерін сыртқы жаулардан қорғауының, жер дауы, жесір дауы тәрізді ішкі кикілжіңдерді дұрыс шешуінің кепілі болып келді.
Шежірені «Елтану мектебі» деп атаған бірегей ғалым А.Сейдімбек: «Шыншыл тарих жазу үшін ең алдымен деректемелерге (источники) мұқият ден қою керек. Ал, деректемелер санатына тарихи айғақ-деректің бәрін жатқызуға болады… Осылардың ішінде қазақтың шежірелік мұрасы өзінің тарихи деректерге қанықтығы мен шыншылдығы жөнінен құнды. Қазақ халқының тарихын зерттеу барысында дерек көз ретінде шежірені асыра дәріптеу әбестік болса, оны мүлде қаперге алмау топастық болар еді», – дейді.
Айтыста Албан мен Дулат атынан сөйлеген Құлмамбет осы рулардың артықшылығын ондағы байлардың малының көптігіне сүйену арқылы көрсетуге тырысады. Айтысқа төрт түлік малдарының молдығымен кейіпкер болған Қасқарау Нұрқан, Бектембай, Тарпаң, Тоқсейіт, Ниязбектің Сәрсембайы, Өтегеннің Нұрқаны, Тілеуқабыл, Үсембай, Көбікбай, Қарабай тағы да басқа толып жатқан кісілердің (антропонимдер) байлығын шеберлікпен асыра жырлаған ақынның сөзінен біз қазақ халқының (байдың да, кедейдің де) сол тұстағы жағдайын: біріншіден, феодалдық қоғамнан шығып болмаған әлеуетін, екіншіден, әлеуметтік те, экономикалық та тіршілігінің малға байланыстылығын, үшіншіден қазақ даласының осыншама кеңдігі де, оны сақтап қалу да малмен тығыз байланысты болғанын танимыз. Айтыста сол мыңғырған малды қойнына сыйғызып жатқан Жайылмас, Қасқарау, Қарқарау, Телдітай, т.б. жер су атаулары да (топонимдер) молынан аталған. Нақтырақ айтқанда, сол тұстағы қазақ малының көптігімен ғана қазақ бола алды деуге болады.
Ал Кеңес үкіметі халықты тапқа бөлмейміз, теңестіреміз деген желеумен қазақты осы байлығынан айыру арқылы сағын сындыруға, өзіне тәуелді етуге тырысты. Егер қазіргі саясат тұрғысынан келгенде сол аталған байлардың ұрпақтары осы айтыстармен танысу арқылы ата-бабасының жоғалған рухын іздеуге, солар өмір сүрген жерлерді атамекен ретінде ұлықтауға құқылы. Сондықтан кешегі күні бізге жат болып көрінген «байшыл ақын» Құлмамбет те өз заманының шындығын жырлаған ақын ретінде танылуға тиіс.
Құлмамбетпен айтысып жеңген «кедейшіл ақын» Жамбыл болса, сол кезеңдегі байларға «құл», «күң» ретінде қызмет еткен басым көпшілік қазақтардың жыршысы ретінде, әсіресе жер үшін күрескен қазақ батырлары мен ел қамын жеген азаматтарды тілге тиек етуі арқылы қалың қазақ кедейлерінің ақыны ретінде танылғаны белгілі. Айтыс кезінде Жамбыл қарсыласының ыңғайына қарай аруақты Қарасай бабасын ұран еткен өз руының байлығын жалпылай ғана айтады да, негізінен ел ішінен шыққан атақты Сұраншы, Саурық, Сыпатай, Қалқаман, Тақаман, Кіжік, Байтелі, Камен, Дәулет, Жәпек, Мырзабек, Әлі, Нұрабай, Қилыбайұлы Қожабай, Өтеген, Қазыбек, тағы да басқа ел қорғаны болған батырлығымен қоса, байлықтан да құралақан емес, ағайынға қамқорлығын аямайтын жомарт жандарды жырға қосады. Жамбыл қарсыласының мысын басу үшін осындай тұста аруақтанып, құдай берген тіл шеберлігін, сөз мәйегін еркін қолданады. Ақынның басымдығы:
…Адамдықты айт, ерлікті айт, батырлықты айт,
Ел бірлігін сақтайтын татулықты айт…
…Елімнің ерлігімен мақтанамын,
Сырт дұшпан көрген бізді сескенеді…
…Елді қорғап өлгеннің арманы не,
Қалың қазақ құрметтеп соңына ерген… – деген тәрізді шумақтарынан айқындалады.
Жамбыл жырына арқау болған, туған жер мен елді қорғау жолында өздерін құрбан еткен батырлардың бірсыпырасының (Қарасай, Саурық, Сұраншы, Сыпатай) кейінірек болса да қазақ тарихынан өз орындарын тапқаны және кейінгі жас ұрпақты ел сүю, отан қорғау рухында тәрбиелеуде үлгі етіліп жатқаны белгілі. Алайда, ақын атаған көп ерлер және олардың ұрпақтары жөнінде мәліметтің жоққа тән екені де рас. Оларды іздеу, зерттеу, тарих сахнасына шығару – ендігі жас ұрпақтың, сол батырлардың ұрпақтарының міндеті. Өйткені, бұл ерлер – халқымыздың жүріп өткен тарихының бір кезеңіндегі шындық бейнелер.
Мұндай бейнелер Жамбылдың Досмағамбетпен айтысында да кездеседі. Ақын өзіне дейінгі және өзіне тұстас, замандас ақын-жыраулардың (Шөже, Балта, Асанқайғы, Бұқар жыраулар мен Құлмамбет, Түбек, Қарқабат) аттарын тілге тиек ете отырып, өзінің ұстазы болған Сүйімбайды «пірім» деп көрсетеді және сол ақындардың ісін жалғастырушы өзі екенін баяндайды.
Осы айтылғандардан шығатын қорытынды – сырттай қарағанда, ақындар бұл есімдерді өздерінің жеңісі үшін пайдаланған сияқты көрінгенімен, шындығында есімдер иесінің қай-қайсысы да бірі байлығымен, бірі ақындық, жыршылық, шешендік қабілетімен өзі өмір сүрген қоғамның қозғаушылары, сол қоғамның қызметшісі болғандар. Егер осы есімдер аталмаса, «айтыс» деп аталатын халық мұрасы да нәтижесін бермеген, тіпті жүзеге аспаған да болар еді.
Жамбыл айтыстарында кездесетін атаулардың тағы бір түрі – кейінгілер үшін мағынасы түсініксіз немесе қазіргі қолданыста көп кездеспейтін сөздер. Олардың бірсыпырасы ескірген не ескіре бастаған, не авторға тән жеке қолданыстар немесе диалектілік лексемалар да болуы мүмкін. Бұл жөнінде: «…ХV-ХІХ ғасырларда жасап өткен жыраулар мен ақындардың өлең-толғауларындағы көне, ескі, бейтаныс сөздерді талдау мәдени мұраны іздеуде көп материал береді», – дей келіп, академик Р.Сыздық мұндай сөздерді ажыратып талдаудың өзі көп білімді, ұзақ уақытты қажет ететіндігін ескертеді. Сондықтан ондай талдаулар жүргізу бір мақаланың көлеміне сыймайтындығын ескеріп, Құлмамбетпен айтысқан кездегі Жамбыл тілінде кездесетін бірсыпыра ерекше сөздерге тоқталайық.
Салғыр (Қызғанша айғай шығып едім салғыр) – қазіргі әдеби тілдегі салғырт сөзінің баламасы. Оны сөйлемнің мазмұнынан байқау қиын емес. Яғни, «қарсыластың сөзіне салғырт (немқұрайды, селқос, қалай болса, солай) қарап отыр едім» деген мағынада айтылған сөз. Мұны жеке авторлық қолданыс десе болады.
Делбе сүзек (Делбе сүзек кісідей шалықтамай) – ауру атауы (сүзек ауруының бір түрі) екені түсінікті болғанымен, делбе сөзінің мағынасы дәл осы қолданыста екінің біріне түсінікті болмауы мүмкін. Сөздікте осы сөздің екінші мағынасы малды жындандыратын (құтыртатын) жұқпалы ауру деп берілген. [7] Әрине, бұны қазір тек мал шаруашылығымен айналысатын мамандар ғана біледі. Ал бұрынғы кезде тіршілігі малмен байланысты кез келген қазақ білетін болған. Жамбыл қарсыласының психологиясын аурудың екі түрін қабат қолдану арқылы білдірген.
Төтейін (Қалай айтсаң олай айт, Құлмамбет саған төтейін) – бұл да ақынның өзіне тән қолданыс екендігі анық: «төтесінен айтайын» деген тіркес құрамындағы екі сөздің бірінің түбірін, екіншісінің қосымшасын біріктіріп бір сөз етіп қолданған. Олай қолданудың да өзіндік мәні бар: алдыңғы мәтінде айт сөзінің бірнеше рет қайталанып келуі сөзді осылай қысқартып қолдануға (тілдік экономия) алып келген.
Кіреуке (Ақ кіреуке жамылып) – бұрынғы батырлардың жаудан қорғану үшін киетін темірден тоқылған киімі, сауыт. Көбіне көркем әдебиетте ғана кездесетін ескірген сөз.
Садақ, қылыш (Садағын белге байланып, Жауға қылыш сермеген) – екеуі де ертедегі батырлардың жауға жұмсар негізгі қарулары. Кешегі күнге дейін бұл қарулар көнерген сөздер қатарында келді. Қазір садақ қару емес, спорттық құрал түріне, көпшіліктің бейбітшілікте қолданатын құралына айналды. Қылыш та қарулық міндетінен айырылып, әскери шерулерде, мемлекеттік жиындарда лауазымды сардарлар ұстайтын экзотикалық құрал болып қалды.
Ескек (Мен сөйлесем қаларсың Ашылмас тұман ескекке) – бұл сөздің мағынасы да, дәл осы қолданысында екінің біріне түсінікті бола бермейді. Себебі сөздің жұртқа таныс екі мағынасы бар: бірі – қайықты жүргізетін құрал, екіншісі – желдің түрі (ескек жел) – салқын самал, жайлы жел. Ақын осы сөзді тұман сөзімен тіркестіре айту арқылы «тұман болып, жел соқпаса тұман тарқамай, жолдан адасатындығын» меңзеп айтқан тәрізді.
Мұндай мағынасы көмескі сөздер Жамбылдың қарсыласы Құлмамбетте де баршылық. Бірнешеуіне тоқталайық.
Шеттік (Көптікті айтсам үземін шеттігіңді) – бұның сөздікте бірнеше мағынасы бар. Соның ішінде мағына жағынан жақын келетіні – ерсілік, дөрекілік, оғаштық. Оған себеп – алдыңғы жауаптасуда Жамбыл Құлмамбетке «Ағып жатқан сумен кет», «Қызарып батқан күнмен кет», «Қу пәлекет, арман кет», «Таз Құлмамбет сен болсаң» деген тәрізді намысқа тиер сөздер айтқан болатын. Бұны да «ерсілігіңді, дөрекілігіңді басамын» деген мағынадағы көнерген сөз деп есептеуге болады.
Өттік (Ерлікпенен көрсетпе өттігіңді) – көнерген сөз. Сөздікте өтті сөзінің желге қатысты айтылатын бір ғана түсінігі өтті жел – суық жел деген түрде берілген. Біздің ойымызша, мәтіннің мазмұнына қарай, сөздің мәні өткір сөзінің негізі болатын өт сөзінің мағынасына қатысты айтылған болар деп ойлаймыз. Сонда сөз мәні «ерлігің мен өткірлігіңді айтып мақтанба» дегенге саятын тәрізді. Яғни, жоғарыда айтылғандай, Жамбылда кездескен сөзді ықшамдап қолдану әрекеті Құлмамбетте де бар деген сөз.
Қорыта айтқанда, Жамбыл және оның тұсындағы халық арасынан шыққан ақындардың қай-қайсысы да өз заманының шындығын жырлай отырып, сол кезеңдегі тыңдаушы ортаға ортақ, солар еркін қолданатын тілдік бірліктерді қолданды. Бұл қолданыстар өз кезегінде кейінгі ұрпақты сол дәуірдегі ата-бабаларымыздың тұрмыс-тіршілігінен хабардар етумен бірге, олардың тарихтағы орны мен рөлін айқындау бағытындағы ізденістерге жол ашады. Нақтырақ айтқанда, алдағы уақытта айтыстардың кешегі мен бүгінгі түрлерін қазақ тіл ғылымына еніп жатқан жаңа бағыттар мен теориялар негізінде жан-жақты салыстыра талдай зерттеудің нысанына айналдыру қажет-ақ. Бұл тілші ғалымдардың еншісінде екені анық.
Жеңіс СӘДУАҚАСҰЛЫ,
филолология ғылымдарының докторы, Қорқыт ата атындағы
Қызылорда университетінің құрметті профессоры
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
