Әлемде бітіспейтін жанжалдармен бірге тағы бір проблема пайда болды. Ол – жылдам қарқын ала бастаған әлем халқының қартаю үдерісі. Бұл әлеуметтік ғана емес, саяси түйіткілге айналды.
Сарапшылардың пайымдауынша, 2050 жылға қарай әлемдегі әрбір алтыншы адамды немесе халықтың 16 процентін 65 жастан асқандар құрайтын болады. Бұл қарқын қазір үдемелі жылдамдықпен дамып келеді. Сондай-ақ дәл осы 2050 жылы Еуропаның және Солтүстік Американың әрбір төртінші тұрғынының жасы 65-те және одан да жоғары болады. 2018 жылы адамзат тарихында тұңғыш рет әлемде 65 жастан асқан адамдар саны 5 жастағы сәбилердің санынан асып түскен. Болжамдарға сәйкес 80 жастағы адамдар саны 2019 жылғы 143 млн-нан 2050 жылы 426 млн-ға жетеді.
Осының барлығы Біріккен Ұлттар ұйымын алаңдатуда. БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы 1999 жылды Қарттар жылы деп жариялады. Сонымен бірге бұл көптеген елдерді әлеуметтік, сонымен бірге қаржылық, салық салуға қатысты шұғыл шешімдер қабылдауға мәжбүр етеді.
Қалыптасқан жағдайға байланысты Қазақстанда нендей мәселе бар? Соңғы жылдардағы есеп бойынша республикадағы әрбір 100 балаға 65-тен асқан 26 азамат келеді екен. Бұл арақатынас еліміздің солтүстігінде біршама күрделі. 2016 жылы әрбір 1000 тұрғынға шаққанда туу коэффициенті Қазақстандағы 16 аймақтың 5-уінде ғана өскен. Одан кейінгі жылдардағы жағдай да мәз емес. Қазір Солтүстік Қазақстан облысының елді мекендерінде қартаю индексі 100 балаға 65 егде адамды құрап отыр. Ең төменгі көрсеткіш Атырау облысында тіркелген. Бұл өңірде 15 жасқа дейінгі әрбір 100 балаға жасы 65-тен асқан 14 адамнан келеді. Ал Алматы қаласында 100 балаға 37 зейнеткерден келеді. Егде жастағылардың үлес салмағы Солтүстік Қазақстан, Қостанай және Шығыс Қазақстан облыстарында басым.
Бірақ сарапшылар Еуропамен салыстырғанда бұл деректерге алаңдауға негіз жоқ екенін айтады. Мысалы, Ресейде жасы 65-тен асқандардың үлесі 13 процент болса, Еуропада бұл көрсеткіш одан екі есе жоғары.
Қазақстандық академик Төрегелді Шарманов мынадай қызғылықты деректер келтіреді. Мысалы, Қазақстанда 1897 жылы әйелдердің орташа жасы 31, ерлердікі 33-ті құраған. 2008 жылы бұл көрсеткіш 67 жасқа жеткен, қазір 70 жастан асқан. Чилиде 1910 жылы адамдар орта есеппен 29 жас жасаса, 2000 жылы көрсеткіш 72 жасты құраған. Сондай-ақ парагвайлықтар, хорваттар, эквадорлықтар, Оңтүстік, Солтүстік Америка, Оңтүстік Азия елдерінің халқы біршама ұзақ өмір сүреді. Орта өмір сүру жасы жөнінен Чили, Куба секілді экономикалық жағынан әлсіз елдердің жағдайы бөтен емес.
Редакция халықтың жасына қатысты деректерге қанығу үшін облыстық статистика департаментіне арнайы қатынас жолдаған еді. Департаменттен төмендегідей мәліметтер алдық.
Қызылорда облысы халқының жасына қарай саны
адам
| Қала, аудан атауы | 01.01.2019ж. | 01.01.2020ж. | ||
| Барлық халық саны | оның ішінде: 16-62(58) | Барлық халық саны | оның ішінде: 16-62(58) | |
| Қызылорда облысы | 794 334 | 447 792 | 803 531 | 452 602 |
| Қызылорда қ.ә. | 303 204 | 166 739 | 312 861 | 170 899 |
| Байқоңыр қ.ә. | 39 111 | 25 945 | 39 341 | 26 243 |
| Арал ауданы | 79 150 | 44 067 | 79 693 | 44 645 |
| Жалағаш ауданы | 35 705 | 20 737 | 35 098 | 20 379 |
| Жаңақорған ауданы | 84 474 | 46 578 | 84 383 | 46 642 |
| Қазалы ауданы | 77 185 | 44 137 | 77 373 | 44 392 |
| Қармақшы ауданы | 54 265 | 31 829 | 53 781 | 31 603 |
| Сырдария ауданы | 38 841 | 22 220 | 38 389 | 22 107 |
| Шиелі ауданы | 82 399 | 45 540 | 82 612 | 45 692 |
Халықтың тууы, өлім-жітімі және табиғи өсімі
адам
| 2018 жылы | 2019 жылы | 2020ж. қаңтар-желтоқсанында | 2021ж. қаңтар-ақпанында | |||||||||
| туу | қайтыс болу | табиғи өсім | туу | қайтыс болу | табиғи өсім | туу | қайтыс болу | табиғи өсім | туу | қайтыс болу | табиғи өсім | |
| Қызылорда облысы | 19 195 | 4 299 | 14 896 | 19 347 | 4 527 | 14 820 | 21 674 | 6 008 | 15 666 | 3 495 | 743 | 2 752 |
| Қызылорда қ.ә. | 8 401 | 1 728 | 6 673 | 8 700 | 1 758 | 6 942 | 9 621 | 2 452 | 7 169 | 1 508 | 321 | 1 187 |
| Байқоңыр қ.ә. | 548 | 132 | 416 | 613 | 158 | 455 | 616 | 200 | 416 | 89 | 18 | 71 |
| Арал | 1 826 | 435 | 1 391 | 1 897 | 509 | 1 388 | 2 064 | 660 | 1 404 | 337 | 70 | 267 |
| Жалағаш | 782 | 201 | 581 | 785 | 192 | 593 | 877 | 251 | 626 | 127 | 31 | 96 |
| Жаңақорған | 1 925 | 334 | 1 591 | 1 869 | 389 | 1 480 | 2 217 | 520 | 1 697 | 355 | 48 | 307 |
| Қазалы | 1 738 | 437 | 1 301 | 1 702 | 480 | 1 222 | 1 944 | 647 | 1 297 | 372 | 81 | 291 |
| Қармақшы | 1 242 | 354 | 888 | 1 155 | 345 | 810 | 1 387 | 444 | 943 | 201 | 49 | 152 |
| Сырдария | 834 | 241 | 593 | 758 | 230 | 528 | 815 | 256 | 559 | 143 | 50 | 93 |
| Шиелі | 1 899 | 437 | 1 462 | 1 868 | 466 | 1 402 | 2 133 | 578 | 1 555 | 363 | 75 | 288 |
Цифрлардан көрініс беріп отырғандай, Қазақстанда аймақтар бойынша бала туу көрсеткіші, әсіресе, оңтүстік өңірлерде жоғары. Олардың қатарына Қызылорда облысы да енеді. Демек, әзірге, Қазақстанның санаулы облыстарында ғана қартаю үдерісі байқалмайды. Табиғи өсім жоғары, демографиялық жағдай тұрақты.
Бірақ ғалымдар қазақстандықтардың «жылдам қартаю синдромына» ұшырағанына алаңдаулы екенін жасырмайды. Бұл орайда ең қауіптісі, жастай ағзаның тозуы байқалады. Түсінікті болу үшін оны былай сипаттауға болады: адамның күнтізбелік жасы оның биологиялық жасымен сәйкес келмейді. Бейнелеп айтқанда, қырық бес жастағы адам ағзасы тозғандықтан елуді еңсерген егде адамдай көрінеді. Бұл дерт үлкендерге қарағанда жастар арасында етек алып келе жатқаны алаңдатпай қоймайды. Мұны өркениетке тән құбылыс дейсіз бе, басқалай атайсыз ба, бір шындығы, адамдар ағзасындағы ауытқушылыққа сыртқы факторлар (экономикалық, экологиялық, әлеуметтік, т.б.) қатты әсер етуде. Онымен күресу үшін салауатты өмір салтынан ауытқымауға, спортпен шұғылдануға, дұрыс тамақтануға, т.б. мән беруде. Бір қызығы, қызық дейміз-ау, шыжығы сонда, енді біреулеріміз түрлі қитұрқы тәсілдерге барып, басын қатерге тігіп, пластикалық ота жасатуда. Ал әлемнің мүйізі қарағайдай ғалымдары «жастық эликсирін» іздеп бас қатыруда. Елімізге келсек, бұл түйіткілді мәселенің түйінін тарқату үшін бірнеше ғылыми зертхана ашылды. Оңтүстік астанамыздағы Асфендияров атындағы медицина университетінің ғалымдары адамды жасартатын құрал ойлап тапты. «Ол өзінің тәжірибелік тұжырым деңгейінен өтті. Тұтастай алғанда, ол ағза функциясының негізгі көрсеткіштерін жақсартады. Мұны бірыңғай сақтауға ықпал ететін биологиялық қоспа деп атаса да болады», – деді сол университеттің ғалымдары.
Академиктің пікірінше, дұрыс тамақтанудың адамның жасаруына ықпалы ерекше. Ол бұл орайда еттен, әсіресе майлы еттен гөрі жеміс-жидекті молынан тұтыну керегін айтады. Мысалы, еуропалықтар күн сайын 400 грамға дейін жеміс тұтынады. Егер тамақ рационы дұрыс сақталса, өлімнің тең жарымын қысқартуға болады.
Осының барлығы, оның ішінде ғалымдардың ұсыныстары, әлбетте, құптарлық. Бірақ нақты өмірде бұдан маңызды мәселе бар екенін ұмытпағанымыз абзал. «Сананы тұрмыс билейді» демекші, біздің материалдық жағдайымыз осынау түйінді мәселеде шешуші рөл атқаратынын неге ескермейсіз? Әртүрлі көздерден алынған мәліметтерге сүйенсек, Қазақстанда отбасылардың 30 проценті айына орта есеппен 100-150 мың теңге нәпақаға өмір сүреді екен. Толыққанды тамақтануға олардың жағдайы көтере ме? Қазақ мұндайды «аш бала тоқ баламен ойнамайды» деп, бейнелі түрде айтып кеткен. Халықтың мұндай табыстан да төмен өмір сүретін тобы бар.
Сонымен бірге жұмыссыздық, қызмет бабында әртүрлі стрестік жағдайға байланысты қалыптасатын қолайсыздықтарды ескерусіз қалдыруға болмайды. Бізде халықтың табысын жан басына шаққандағы мөлшермен таразылайтын өлшем бар. Шынын айту керек, бұл өлшем халықтың тұрмыс жағдайына таразы бола алмайды. Ол бар болғаны халықтың жоғары жалақы алатын шағын тобының ғана хал-ахуалын білдіреді.
Осыған орай мына мәселені оқырмандар назарына ұсына кеткенді жөн көрдім. Кейбір сарапшылардың пікірінше Қазақстанда бүгінгі ресми түрде айтылып жүрген орташа зейнетақы біздің елімізде ең жоғары зейнетақы алатын зейнеткерлердің есебінен көтеріліп отыр. Ал ондай зейнеткер барлық зейнеткерлердің 15 процентін құрайды.
Қазақстандағы үш ірі компанияның табысы еліміздің ішкі жалпы өнімінің 15 процентін құрайды. Ал ондағы жұмыскерлер саны елдегі жұмыскерлердің бар болғаны 0,1 процентін құрайтынына қарамастан, жалақылары едәуір жоғары. Оған ештеңе өндірмейтін ірі мемлекеттік компания қызметкерлерінің жоғары жалақысын қосыңыз. Олардың жай қызметкерлерінің өзі 500-800 мың теңге жалақы алады. Қазір Президенттің қолдауымен бюджет саласы қызметкерлерінің, әсіресе мұғалімдердің жалақысы едәуір көтерілді. Медицина, басқа салаларға да қолдау болатыны жөнінде мәлімдеді. Бірақ, керісінше, инфляцияны ауыздықтау барынша қиынға соғуда. Бұл енді, Үкіметтің, Ұлттық Банктің макроэкономикалық саясатын қаншалықты тиімді жүргізуіне байланысты ұғыммен сабақтас.
Мәселе күрделі. Оны тиімді шешу үшін Үкіметтің тиісті шешімдері қажет.
Жолдасбек АҚСАҚАЛОВ
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
