Тәуелсіздік алғалы бодандыққа негізделіп жазылған тарихымыздың бостандық лебімен жаңа беттері өмірге келе бастады. Соның бірі – 1941-1945 жылдардағы Отан соғысына байланысты деректер. Майдан даласында түрлі жағдайлармен тұтқынға түскен Кеңес солдаттары туралы Сталин: «Менде тұтқын жоқ, тұтқынға түскен халық жаулары» деген.
Тарихи деректер тұтқынға түскен қызыләскерлер саны 6 млн-ға жақын, оның ішінде түркістандықтар 1 млн 700 мың деген цифрды алға тартады. Осылардың барлығын «Отанын сатқан опасыздар» деуге бола ма? Бұған жауапты жерлес аталарымыз Мұстафа Шоқай мен ақын, аудармашы, суретші Мәжит Айтбаевтың өмірбаянын тереңірек зерттеу арқылы-ақ алуға болады.
Мұстафа Шоқайдың тәуелсіздікке негізделген көзқарасы, сол жолдағы жанқиярлық күрескерлігі, бізге қалдырған еңбектері, шетте жүрсе де қазағым деп соққан жүрек лүпілі, соғыс кезіндегі түркістандық тұтқындарға жасаған көмегі, т.б. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін кеңінен белгілі бола бастады. Қос алып Сыр топырағының тумалары болғандықтан, олар жайлы ғылыми-зерттеу жұмыстарының осы жерден бастау алуы да заңды құбылыс. 2016 жылы Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде профессор Қ.Бисеновтің, саяси ғылымдар докторы Ә.Бәкірдің ғылыми жетекшілігімен Шоқайтану ғылыми-зерттеу орталығы ашылды. Бізге жеткен деректерді сараласақ, неміс лагеріндегі тұтқындарға Мұстафа Шоқай мүмкіндігінше көмектескен. Ол 1941 жылы тамыз-қараша айларында Просткен, Субалки, Пагаген, Дебииса, Ярослав, Лемберг, Эбенброд, т.б. лагерьлерде болып, ортаазиялық тұтқындардың жағдайымен танысып, қандастарын ажал тырнағынан аман алып қалуға көп әрекет жасаған. Неміс жендеттері тұтқындарды тырнақтарына ине шаншу, улы түтінді камераларда ұстау, тірілей өртеу, терілерін тірідей сыпырып, одан әртүрлі бұйымдар жасау сияқты айуандық әрекеттерден аянбаған.
Мемлекет және қоғам қайраткері, шынайы патриот Мұстафа Шоқай жайлы оның есімі берілген университетте ашылған орталық кең көлемді ғылыми-зерттеу жұмыстарын бастап кеткенін есептеп, жерлесіміз, ақын, аудармашы, суретші Мәжит Айтбаев жайлы біршама деректерді назарларыңызға ұсынуды жөн көрдік.
Ақын Мәжит Айтбаевтың өмірі мен шығармашылығы жайлы республикалық «Ақиқат» журналының биылғы №1 санындағы жазушы Уақап Қыдырханұлының «Шерменде ақын, шексіз мұң» деген көлемді мақаласында Мәжит Айтбаев жайлы көптеген жаңа дерек келтіріліпті. Бүған дейін осы автор құрастырып, алғысөзін жазған М.Айтбаевтың «Шер» атты шығармалар жинағы «Жазушы» баспасынан 2005 жылы жарық көрген. Онда «Абылай» дастаны, балладалар мен өлеңдері араб қарпі және кириллицамен берілген.
Мәжит Айтбаев кім? Ол – соғыс жылдарында әскери тұтқында болып, «Қобызшы Қорқыт» деген бүркеншек атпен шығармаларын үздіксіз жариялап отырған майдангер ақын. Қызылорда облысының Сырдария ауданында 1914 жылы өмірге келіп, 1945 жылы ақпан айының 13-14 күні Германияның Дрезден қаласына әуе шабуылының құрбаны болған. 1938 жылы Қазақ педагогика институтын тәмамдап, Қызылорда педагогикалық институтына қызметке келді. Осында қазақ тілі мен әдебиеттен сабақ бере жүріп, студенттер даярлайтын бөлімді басқарып, оған Сырбай Мәуленовті, Оразгүл Нұрмағанбетованы, Әсия Жанәлиеваны, Роза Бағланованы қабылдайды. Облыстық Жазушылар одағының басшысы ретінде республикалық және жергілікті баспа беттеріне көптеген өлеңдерін жариялайды.
1937 жылдың ызғары Мәжит Айтбаевты да шарпып, Жазушылар одағының өкілі болса да, одақтың съезіне сайлатпайды. Оған қарамастан Мәжиттің қаламынан «Болат құюшының жыры», «Қарлығаштың қанатындай», «Қытай қызы» деген өлеңдері «Әдебиет майданы» журналында, газеттерде басылды. «Толқын жыры» поэмасын жазды, Лебедев-Кумачтың «Если завтра война», Светловтың «Каховка», «Гренада», Гетенің «Орман патшасын» аударды.
Мәжит Айтбаев Қызылордада қызмет істеген жылдары бұрынғы астана болған қалада техникумдар мен мектептер көп еді. Сауда техникумында атақты Абдулла Жұмағалиев сабақ беріп, №6 мектептегі әдебиет үйірмесіне жетекшілік еткен. Теміржол техникумындағы әдеби үйірмені өлеңді қазақ, орыс тілдерінде бірдей жазатын Асқар Нұртазин жүргізген. Педучилищедегі әдебиетшілерді ұстаз ақын Мендияр Киікбаев тәрбиелеген. Осы мақаланың авторына да қаладағы №6 мектептің 8-сыныбында Мендияр ағай ұстаздық еткен. Оның қызы Розалияның Америкаға кетемін деген әрекеті, жұбайы М.Шоқайдың қарындасы, соғысқа кетіп еріксіз тұтқындалған Мәжит Айтбаевтың досы болғандықтан, талай тексеру мен тергеуді басынан өткізген.
1939 жылы М.Айтбаев армия қатарына шақырылғанда жұбайы (венгр қызы Елена Лукич мұсылмандыққа өтіп, Мария деген есім алған) ауруханада босанып, Пахридин атты ұлды өмірге әкелген еді. Ұлы үш айлық кезінде әкесін Сырбай Мәуленов пен Мендияр Киікбаев армия қатарына шығарып салды. Пахридин-Чапай Қызылорда қаласында тұрып, 1997 жылы қайтыс болды. М.Айтбаевтың тұтқында жүріп жазған «Бесік жыры» атты өлеңі ұлына арналған. Онда «Күлгеніңді көрсем де, жүргеніңді көрмедім» дейтін жолдар бар. Ал 1943 жылдың қазан айында Берлинде жазған «Орамал» атты жырында «Сүртерсің сонда жасыңды, бердім саған орамал. Ормалым мәңгіге сүйгендікке жорамал» дей келе, Мәрия жарының атынан «Сенен қалған қолымда, үш айлық сәби ұлым бар. Мен сүйермін ұлымды, сенің онда кімің бар?» деп жырлайды ақын.
«Милли әдебиет» журналының 1944 жылғы екінші санының едәуір бөлімі Мәжит Айтбаевтың 30 жасқа толуына арналған. Легион басылымдарының басшылары, майдандас, қаламдас, тағдырлас түркі ақындары сөз арнаған. Күрескер ақынды шыдамға шақырған, жігерге жетелеген, үмітке ұмтылдырған. Онда өзбек ақыны М.Раушанның, ақындар Мәуленнің, М.Аяппековтің, Хамза Абдуллиннің, Бекзаданың, Атабек Абдуллаевтың өлеңдері басылған.
Жоғарыда атап өткен Мәжит Айтбаевтың «Шер» (2005 ж) атты шығармалар жинағы «Абылай» дастанынан басталады. Дастан бұған дейін «Қобызшы Қорқыт» деген бүркеншек атпен 1943 жылы Берлинде жарық көрген. Оған екі дастан, үш баллада, төрт ән, қырық бір өлең енген. 1971 жылы латын қарпімен Хасан Оралтайдың еңбегінің арқасында Мюнхен қаласында басылып шықты. Бір жолы Мюнхен қаласында болған мүсінші Еркін Мергенов осы кітапты қолына түсірген. Дастанды және кітап ішіндегі басқа да өлеңдерді суретші Қайырбай Зәкіров бір жарым айдың ішінде кириллицаға түсіріп, «Ленин жолы» газетінің мәдениет бөлімін басқарған марқұм Қази Данабаевқа тапсырды. 1991 жылдың ақпан айының соңында газет басшылары Әскербек Рахымбекұлы мен Әділхан Бәйменнің батылдығының арқасында газеттің екі-үш нөміріне басылды.
1991 жылы Сауытбек Абдрахманов Түркияда тұратын шежіреші Шаймерден қарттан «Қобызшы Қорқыт» кітабының көшірмесін әкеледі. Жазушы Уақып Қыдырханұлы Сауытбек әкелген кітапты алғаннан кейін Сырбай Мәуленовтің «Қазақ әдебиетінде» жарық көрген «Мәжит Айтбаев кім еді?» деген мақаласын алғысөз етіп, 54 өлеңін еларалық «Шалқар» газетінде жариялайды. Кейін «Егемен Қазақстанның» 2004 жылғы 24 қараша күнгі санында С.Абдрахмановтың «Жиырмасыншы ғасыр жырлайды» антологиясында М.Айтбаевтың біраз өлеңдері жарық көрді.
М.Айтбаев Батыс шекарада әскери қызметте жүргенде 1941 жылы тұтқынға түседі.Онда Түркістан ұлттық бірлік комитетіне мүше болып, «Жаңа Түркістан», «Милла Түркістан» газеттерін шығарысқан. «Милли әдебиет» альманағының бас редакторы, 1944 жылдан «Жауынгердің күнделік дәптері» атты альманахтың шығуына белсене атсалысқан. 1942 жылы Берлинде Түркістан комитетінде өте құпия жасырын ұйымды Мәжит Айтбаев, Еділ-Орал Татар комитетіндегі Мұса Жәлел басқарды. Мұса Жәлел әшкереленгенде Түркістан комитетіндегі жасырын ұйымды басқарған Мәжит Айтбаевты сатпайды. Бұл ұйым мүшелері бес кісіден артықты білмейді. Өйткені ұстала қалса, жаны қиналғанда соларды ғана айта алады. Демек, құпия ұйымда конспирация жұмысы жоғары деңгейде жолға қойылса керек.
1967 жылы Мұхтар Әуезов театрында Ғабит Мүсіреповтің тікелей қолдауымен драматург, аудармашы, сыншы, Қазақстанның Халық Жазушысы Қалтай Мұхамеджановтың «Жат елде» пьесасы қойылды. Бұл автордың бірнеше жыл көптеген құпия құжаттарды зерттеген, Кеңес үкіметінің түбі құрдымға кетіп, келешекте тәуелсіздік таңы ататынына зерделі ой тастайтын шығарма еді. Пьесаның негізі тарихта болған оқиғалардан алынған. Автор нақты деректерге сүйене отырып, Ұлы Отан соғысы кезінде тұтқындалып, «Түркістан легионына» қатысқандардың тағдырын көрсетеді. Кейін большевизмге қарсы күресті күшейту мақсатымен Америка имперализмі мен Герман реваншистік күштері Мюнхенде Түрік елі комитетін құрды. Бұл ұйымның мақсаты мен оның мүшелерінің тағдырын терең зерттеген автор тұтқынға түскен легионерлердің барлығының Отанын сатқан опасыз емесін, олардың алдау мен арбаудың құрбандары болғанын көрерменге драматургияның шебер иірімдерімен жеткізе білген.
Пьесадағы ақын Асан – «Қобызшы Қорқыт» Мәжит Айтбаевтың прототипі. Кеңестік идеологияның қатаң цензурасынан шыға алмайтынын, оның мүмкін еместігін толық сезінген драматург Қ.Мұхамеджанов ақын Асанның образы арқылы (рольде жас актер Асанәлі Әшімов) Отанына деген шексіз сүйіспеншілігін жеткізе білген. Асан – шын сезімнің адамы. Ол сағынышын, сүйіспеншілік сезімін жасыра алмайды. Асанның пьесада күңірене, күрсіне айтатын:
Сарыарқа, самалыңды сағынамын,
Жеткіз деп тағдырыма табынамын.
Ішім дерт, өзегім өрт, тілімде зар,
Қай күні бұл азаптан арыламын.
Жетімек бір ұлың жүр өлмей, өшпей,
Тамшыны татқан күн жоқ таңдай кеппей.
Жасаппын, қайран дүние, зор қателік,
Бір уыс топырағыңды ала кетпей,
– деген өлеңі шерменде шексіз мұңға толы Мәжит Айтбаевтың елге деген сағыныш зарымен үндесіп жатыр. Оны автор Қ.Мұхамеджановтан басқалардың сол кезде толық сезіне бермегеніне де қазір шүбә келтіруге болмас. Пьесада Асанның «Мастығым тарқаса, құлазып жалғыз қаламын. Ішсем өзіме-өзім бір тайпа ел болып, Сарыарқанда сайрандап жүремін. Венаға мені де жібер, тірі қазақтарды бір көріп қайтайын» деген жолдар бар. Осы ретте автор пьесадағы ақын Асан арқылы 1944 жылы Австрияның кіндік қаласы Венада Түркістан түріктерінің бірінші құрылтайы ашылғанына, оған Түркиядан, Ауғанстаннан, Пәкістаннан, Орал, Армения, т.б. елдерден келген легионер-делегаттар қатарында Мәжит Айтбаевтың болғаны сияқты тарихи шындыққа меңзейді.
Пьесада құрылтайға қатысып қайтқан ақын Асанның (Қобызшы Қорқыт) «Анау фестивальда қазақ делегациясының құрамын, өнерін көріп бармағымды шайнап қайттым. Сондай бұғаудағы халықтың қалай өскеніне таңдандым. Бәрін де осы бір пісіп тұрған шағында қолға алар ма еді. Қайран дүние-ай! Ғажап деймін, ғажап» деген өкінішке толы сөздері келтіріледі. Қазіргі цензурасыз еркін ойлау деңгейінен зерделесек, Асанның өкінішке толы осы бір сөздері арқылы өздерінің алданып жүргендерін жайып салады. Автордың шеберлігін өмір шындығы қазір дәлелдеп тұрғандай. Тұтқынға түскендердің барлығының Отанын сатқан опасыздар еместігін Қалтай аға өткен ғасырдың 60-жылдары-ақ жеткізгендей.
«Жат елде» пьесасы туралы академик Серік Қирабаев кеңестік идеологияның тар шеңберінен шықпағанмен, жаңа ойларға жетелейтін «Патриоттық спектакль» деген атпен танымдық мақала жариялады.
Мәжиттің бабасы Шойынбайдан – Айтбай, одан – Мәжит пен Әбдісадық туыпты. Әбдісадықтың балалары – Салихитдин, Күләйім (Күләш). Салихитдин Айтбаев – белгілі суретші. Әкеден екі-ақ жаста қалған Мәжит анасы Фатима Оразқызы да өмірден озғаннан кейін, Әбдісадықтың тәрбиесінде болады. Әбдісадықтың қызы Күләйім (Күләш) қазір Қызылорда қаласында тұрады, зейнеткер-ұстаз. Олар туралы толығырақ зерттеу – кейінгі уақыттың үлесі. Ал Мәжит Айтбаев мұраларын зерттеу рухани жаңғыру аясында жалғаса береді деген бек сенімдемін. Еріксіз тұтқынға түскендердің сатқын еместігін тарих дәлелдеп отыр. Бұл мәселе тәуелсіз Қазақстанның жаңа тарихының жарқын беттері болатыны да анық.
Қазбай ҚҰДАЙБЕРГЕНОВ,
Қорқыт ата атындағы ҚМУ-дің профессоры.
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
